Llywodraeth leol yng Nghymru

Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres: Gwleidyddiaeth Cymru

Llywodraeth Cymru Prif Weinidog: Eluned Morgan Polisïau unigryw Cymru Cabinet Cwnsler Cyffredinol: Mick Antoniw AS Pleidiau Gwleidyddol Senedd Cymru Cyfraith Gyfoes Cymru Mesurau rhestr Gorchymyn Cymhwysedd Deddfwriaethol Offerynnau Statudol Llywydd: Elin Jones Prif Weithredwr a Chlerc: Manon Antoniazzi Comisiwn y Senedd Aelodau (ASau): 2021 Etholaethau a rhanbarthau etholiadol Etholiadau: 1999, 2003, 2007, 2011, 2016, 2021 Cymru o fewn y DU Llywodraeth ei Mawrhydi Ysgrifennydd Gwladol: Jo Stevens Swyddfa Cymru Prif Bwyllgor Pwyllgor Dethol Deddf Llywodraeth Cymru 2006 Etholaethau'r DU Etholaethau Cymru Etholiadau: 1979, 1983, 1987, 1992, 1997, 2001, 2005, 2010, 2015, 2024 Cymru o fewn yr UE Senedd Ewrop Etholaeth Senedd Ewrop Etholiadau: 1979, 1984, 1989, 1994,    1999, 2004, 2009 Isadrannau Cymru Awdurdodau unedol Cymru Siroedd cadw yng Nghymru Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974 Rhestr o ddinasoedd Cymru Rhestr trefi Cymru Rhestr cymunedau Cymru Gweithgarwch gwleidyddol Cenedlaetholdeb Datganoli Cymru Annibyniaeth Cymru Heddychiaeth Pleidiau gwleidyddol

I bwrpas llywodraeth leol, rhennir Cymru yn 22 o awdurdodau unedol (ers 1 Ebrill 1996). O fewn yr haen uchaf hwn, ceir sawl math o sir sefː sir, bwrdeistrefi sirol a dinasoedd (gyda statws sirol). Yn aml gelwir nhw o dan un enw - sir, er bod hyn yn dechnegol anghywir. Cynrychiolir yr awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r siroedd hyn gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae cynghorau etholedig yr awdurdodau hyn yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethauː addysg, gwaith cymdeithasol, cadwraeth yr amgylchedd a thraffyrdd.

O dan yr haen hwn ceir cynghorau cymuned; dirprwyir rhai cyfrifoldebau iddynt hwy ee torri gwair, parciau lleol.

Fe benodir Arglwydd Raglaw gan Frenhines y DU, i'w chynrychioli yn yr wyth Sir cadwedig sef yr ardaloedd cyfredol a ddefnyddir yng Nghymru at ddibenion seremonïol Rhaglawiaeth a Siryfiaeth.

Yn Ebrill 2013 cyhoeddwyd fod Llywodraeth Cymru am gynnal Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru gyda'r bwriad o dorri'r nifer o siroedd o 22 i tua 12.

Dinasoedd

Saith dinas sydd yng Nghymru: yn ogystal â'r tri awdurdod unedol sydd â statws dinas, mae gan gymunedau Bangor, Llanelwy a Thyddewi statws dinas a gadarnheir gan freintlythyrau.

• Abertawe
• Bangor
• Caerdydd
• Casnewydd
• Llanelwy
• Tyddewi
• Wrecsam

Yn hanesyddol roedd Llanelwy yn ddinas, gan iddi fod yn ganolfan esgobaeth, a chyfeirir ati fel dinas yn Encyclopædia Britannica 1911. Er hyn nid oedd statws dinas swyddogol gan Lanelwy. Pan roddwyd statws dinas i Dyddewi ym 1994 fe ymgeisiodd Cyngor Cymuned Llanelwy am yr un statws, trwy ddeiseb. Gwrthodwyd y ddeiseb gan nad oedd unrhyw dystiolaeth o siarter neu freintlythyrau yn cael eu rhoi i'r dref yn y gorffennol, fel yn achos Tyddewi. Aflwyddiannus oedd ceisiadau am statws dinas mewn cystadlaethau yn 2000 a 2002.

Ar 14 Mawrth 2012, fodd bynnag, croesawodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Cheryl Gillan, gyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddai Llanelwy yn ennill statws dinas. Ymgeisiodd sawl tref, a dewiswyd Llanelwy "i gydnabod ei chyfoeth o hanes, ei chyfraniad diwylliannol a’i statws metropolitan fel canolbwynt ar gyfer technoleg, masnach a busnes."

Enillodd Wrecsam gystadleuaeth i gael statws dinas yn 2022. Roedd hyn yn rhan o ddathliadau Jiwbilî Platinwm y Frenhines a gwobrwyd 8 tref ar draws y DU. Cafodd Wrecsam ei wneud yn ddinas yn swyddogol ar 1 Medi 2022.

Awdurdodau unedol

Prif: Rhestr o awdurdodau unedol Cymru

Gwynedd Powys Dinb. Sir Gaerfyrddin Ceredigion Penfro Conwy Ynys Môn 1 5 2 3 4 6 Fynwy 7 8 9 10 11 Wrec. Fflint Môr Hafren Môr Iwerddon Lloegr

Abertawe Castell-Nedd Port Talbot Pen-y-bont ar Ogwr Bro Morgannwg Caerdydd Casnewydd Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Caerffili Torfaen Blaenau Gwent

Cymunedau

Prif: Cymuned (Cymru) a Rhestr cymunedau Cymru

Cymuned yw'r uned leiaf o lywodraeth leol yng Nghymru.

Siroedd cadwedig

Prif: Siroedd cadwedig Cymru

Pan adrefnwyd llywodraeth leol yng Nghymru yn 1974 diddymwyd yr hen siroedd gweinyddol a chreuwyd wyth sir newydd yn eu lle. O'r siroedd hyn, mae Powys a Gwynedd yn dal i fodoli ond gyda newidiadau i'w ffiniau, yn enwedig yn achos Gwynedd a chollodd Ynys Môn ac a welodd yr ardaloedd gogledd-ddwyreiniol yn mynd yn rhan o Fwrdeistref Sirol Conwy. Mae siroedd 1974-1996 yn cael eu disgrifio'n swyddogol fel siroedd cadwedig ar gyfer rhai pwrpasau seremonïol ond heb unrhyw ran mewn llywodraeth leol.

Dyma'r siroedd:

• Clwyd
• De Morgannwg
• Dyfed
• Gorllewin Morgannwg
• Gwent
• Gwynedd
• Morgannwg Ganol
• Powys

Hanes "Siroedd" Cymru

Erbyn 1066 roedd Lloegr gyfan wedi cael ei rhannu'n siroedd, ond nid oedd gan Gymru siroedd tan y 13g. Aberteifi a Chaerfyrddin a sefydlwyd yn gyntaf a hynny yn y 1240au. Ym 1284 rhannwyd "Tywysogaeth Gwynedd" yn dair sir: Môn, Caernarfon a Meirionnydd. Gellir edrych ar y drefn newydd hon felly fel trefn Seisnig a fwriwyd ar Gymru wedi syrthio'ryn ystod blynyddoedd olaf y Tywysog Llywelyn II. Cyn diwedd y ganrif roedd y Fflint hithau wedi'i chlensio'n sir a olygai fod bron i hanner tiriogaeth Cymru o dan reolaeth coron Lloegr. Y Mers oedd yn weddill, a chafwyd gwared a nhw trwy ddefnyddio y Ddeddf Uno1536 gan greu Sir Benfro, Sir Drefaldwyn, Sir Ddinbych, Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Frycheiniog a Sir Fynwy. Dyna gyfanswm o 13 sir. Y mwyaf oedd Sir Gaerfyrddin (246,168ha) a Sir y Fflint (65,975ha). Cawsant eu mapio gan John Speed ac eraill ac fe'u derbyniwyd yn frwd gan y Boneddigion.

Yn 1974 diddymwyd yr 13 sir. Yn eu lle sefydlwyd y siroedd cadwedig uchod.

NUTS gan Eurostat

O fewn Eurostats yr Enwau Unedau Tiriogaethol at Ddibenion Ystadegaeth(Nomenclature of Territorial Units for Statistics, NUTS), ystyrir Cymru yn rhanbarth lefel-1, gyda'r côd "UKL", ac a isrennir fel a ganlyn:

NUTS 1	Côd	NUTS 2	Côd	NUTS 3	Côd
Cymru	UKL	Gorllewin Cymru a Chymoedd De Cymru	UKL1	Ynys Môn	UKL11
				Gwynedd	UKL12
				Conwy a Sir Ddinbych	UKL13
				De-orllewin Cymru (Ceredigion, Sir Gaerfyrddin, Sir Benfro)	UKL14
				Cymoedd Canol (Merthyr Tudful, Rhondda Cynon Taf)	UKL15
				Cymoedd Gwent (Blaenau Gwent, Caerffili, Torfaen)	UKL16
				Pen-y-bont ar Ogwr a Castell-nedd Port Talbot	UKL17
				Abertawe	UKL18
		Dwyrain Cymru	UKL2	Sir Fynwy a Chasnewydd	UKL21
				Caerdydd a Bro Morgannwg	UKL22
				Sir y Fflint a Wrecsam	UKL23
				Powys	UKL24

Heddluoedd a gwasanaethau tân

Heddluoedd

Prif: Heddluoedd Cymru

Ceir pedwar heddlu yng Nghymru:

Heddlu Gogledd Cymru Heddlu Dyfed-Powys Heddlu De Cymru Heddlu Gwent

Gwasanaethau tân ac achub

Ceir tri gwasanaeth tân ac achub yng Nghymru:

Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru

Gweler hefyd

• Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru, 2015
• Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru
• Cymunedau Cymru (Trefi a Chymunedau Cymru)
• Rhestr Siroedd a Dinasoedd Cymru yn ôl y canran o siaradwyr Cymraeg
• Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974