Yr Eidal: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Gwlad yn ne Ewrop yw Gweriniaeth yr Eidal neu'r Eidal. Mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn benrhyn mawr siâp esgid uchel gyda nifer o ynysoedd yn y Môr y Canoldir: Sicilia a Sardegna ydyw'r mwyaf. Yn y gogledd mae mynyddoedd yr Alpau. Ceir môr ar dair ochr i'r Eidal, ond yn y gogledd mae'n ffinio ar Ffrainc, y Swistir, Awstria, a Slofenia. Y tu mewn i'r Eidal mae dwy wladwriaeth fach: San Marino a Dinas y Fatican.

Hanes

Prif: Hanes yr Eidal

Mae hanes yr Eidal yn mynd yn ôl i gyfnod cynnar iawn, er mai yn gymharol ddiweddar yr unwyd yr Eidal i greu'r wladwriaeth fodern.

Daw'r enw Italia o'r hen enw am bobloedd a thiriogaeth de yr Eidal. Yn y rhan yma, roedd nifer o bobloedd wahanol, megis yr Etrwsciaid, Samnitiaid, Umbriaid a Sabiniaid. Yn y gogledd, ymsefydlodd llwythau Celtaidd o gwmpas dyffryn afon Po.

Yn rhan ddeheuol yr orynys ac ar ynys Sicilia, ymsefydlodd Groegiaid rhwng 800 a 600 CC, a gelwid y rhan yma yn Magna Graecia ("Groeg Fawr") mewn Lladin. Yn y gogledd, yr Etrwsciaid oedd y grym mwyaf yn y cyfnod cynnar. Yn y 4edd ganrif CC gorchfygwyd hwy gan y Rhufeiniaid, ac yn y 3edd ganrif CC gorchfygodd Rhufain y Groegiaid yn y de hefyd.

Bu cyfres o ryfeloedd, y Rhyfeloedd Pwnig, rhwng Rhufain a Carthago; yn ystod yr Ail Ryfel Pwnig bu'r cadfridog Carthaginaidd Hannibal yn ymgyrchu yn yr Eidal am flynyddoedd. Er iddo ennill nifer o fuddugoliaethau ysgubol dros y Rhufeiniaid, bu raid iddo encilio o'r Eidal yn y diewedd. Ar ddiwedd y Trydydd Rhyfel Pwnig yn 146 CC, dinistriwyd Carthago.

Tyfodd Ymerodraeth Rhufain yn gyflwym yn y cyfnod canlynol; concrwyd Gâl gan Iŵl Cesar rhwng 60 a 50 CC. Daeth ei fab mabwysiedig, Augustus, yn ymerawdwr cyntaf Rhufain.

Daeth yr ymerodraeth yn y gorllewin i ben yn y 5ed ganrif, a meddiannwyd yr Eidal gan bobloedd Almaenig megis yr Ostrogothiaid a'r Lombardiaid. Ffurfiwyd nifer o wladwriaethau.

Dim ond yn y 19eg ganrif yr ad-unwyd yr Eidal, gyda Giuseppe Garibaldi yn un o'r prif ysgogwyr. Sefydlwyd Teyrnas yr Eidal yn 1861. Daeth Benito Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn Brif Weinidog yn 1922. Pan ddechreuodd yr Ail Ryfel Byd, daeth Mussolini a'r Eidal i mewn i'r rhyfel ar ochr yr Almaen. Diswyddwyd ef yn 1943, a'i saethu yn 1945.

Ar 2 Mehefin 1946, cafwyd pleidlais mewn refferendwm i ddileu'r frenhiniaeth ac i sefydlu Gweriniaeth yr Eidal. Mabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd ar 1 Ionawr 1948.

Rhanbarthau

Prif: Rhanbarthau'r Eidal

Mae'r Eidal wedi'i rhannu yn 20 o ranbarthau (regioni, unigol regione)

Rhanbarth	Prif Ddinas
1. Abruzzo	L'Aquila
2. Valle d'Aosta	Aoste
3. Puglia	Bari
4. Basilicata	Potenza
5. Calabria	Catanzaro
6. Campania	Napoli
7. Emilia-Romagna	Bologna
8. Friuli-Venezia Giulia	Trieste
9. Lazio	Rhufain
10. Liguria	Genova
11. Lombardia	Milan
12. Marche	Ancona
13. Molise	Campobasso
14. Piemonte	Torino
15. Sardegna	Cagliari
16. Sicilia	Palermo
17. Trentino-Alto Adige	Trento a Bozen-Bolzano
18. Toscana	Fflorens
19. Umbria	Perugia
20. Veneto	Fenis

Gwleidyddiaeth

Prif: Gwleidyddiaeth yr Eidal

Ar 8 Mai, 2008, daeth Silvio Berlusconi yn Brif Weinidog yr Eidal am y trydydd tro, fel olynydd i Romano Prodi. Roedd Berlusconi hefyd yn Brif Weinidog o 1994 hyd 1995 ac o 2001 hyd 2006. Ymddiswyddodd mewn cywilydd ar 16 Tachwedd 2011 oherwydd diffyg arian y wlad a phenodwyd Mario Monti yn ei le.

Daearyddiaeth

Delwedd:MountBlanc04.jpg

Monte Bianco (Mont Blanc), copa uchaf yr Eidal

Prif: Daearyddiaeth yr Eidal

Gwlad yn ne Ewrop sy'n ymestyn allan fel gorynys hir i ganol Môr y Canoldir yw'r Eidal. Mae hefyd yn cynnwys nifer o ynysoedd; y mwyaf yw Sicilia a Sardinia. Mae'n ffinio ar y Swistir, Ffrainc, Awstria, Slofenia, ac mae San Marino a Dinas y Fatican yn cael eu hamgylchynu gan yr Eidal.

Gwlad fynyddig yw'r Eidal. Yn y gogledd, ceir yr Alpau, sy'n ffurfio ffîn ogleddol y wlad. Y copa uchaf yw Monte Bianco (Ffrangeg: Mont Blanc), 4,807.5 medr o uchder, ar y ffîn rhwng yr Eidal a Ffrainc. Mynydd adnabyddus arall yw'r Matterhorn (Cervino mewn Eidaleg, ar y ffîn rhwng yr Eidal a'r Swistir. Ymhellach tua'r de, mae mynyddoedd yr Apenninau yn ymestyn o'r gogledd i'r de ar hyd yr orynys. Ceir y copa uchaf yn yr Apenninau Canolog, y Gran Sasso d'Italia (2,912 m). Ceir nifer o losgfynyddoedd byw yn yr Eidal: Etna, Vulcano, Stromboli a Vesuvius.

Afon fwyaf yr Eidal yw Afon Po, sy'n tarddu yn yr Alpau Cottaidd ac yn llifo tua'r dwyrain am 652 km (405 milltir) i'r Môr Adriatig ar hyd gwastadedd eang. Y llyn mwyaf yw Llyn Garda yn y gogledd.

Economi

Prif: Economi'r Eidal

Demograffeg

Prif: Demograffeg yr Eidal

Ar 31 Rhagfyr 2006 roedd poblogaeth yr Eidal yn 59,131,287. Roedd 30,412,846 o'r rhain yn ferched a 28,718,441 yn ddynion.

Dinasoedd

Dinasoedd mwyaf yr Eidal, gydag ystadegau poblogaeth 2006, yw:

Rhufain - 2,705,603
Milan - 1,303,437
Napoli - 975,139
Torino - 900,569
Palermo - 666,552
Genoa - 615,686
Bologna - 373,026
Fflorens - 365,966
Bari - 325,052
Catania - 301,564

Ieithoedd

Eidaleg yw iaith swyddogol yr Eidal. Yn nhalaith Bolzano-Bozen, mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn siarad Almaeneg fel iaith gyntaf, ac mae Almaeneg yn iaith swyddogol yno ar y cyd ag Eidaleg. Mae Ffrangeg yn gyd-iaith swyddogol yn Val d'Aosta,

Diwylliant

Prif: Diwylliant yr Eidal

Oherwydd na unwyd yr Eidal fel un wladwriaeth hyd yn gymharol ddiweddar, bu amrywiaeth mawr mewn diwylliant. Yn yr Eidal y dechreuodd y Dadeni yn Ewrop.

Llenyddiaeth

Gosodwyd sylfeini yr iaith Eidaleg lenyddol fodern gan Dante Alighieri o Fflorens. Ei waith enwocaf yw'r Divina Commedia, a ystyrir yn un o brif gampweithiau Ewrop yn y Canol Oesoedd. Llenorion amlwg eraill yw Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, a Petrarch. Ymysg llenorion diweddar yr Eidal, enillwyd Gwobr Nobel am Lenyddiaeth gan Giosuè Carducci (1906), Grazia Deledda (1926), Luigi Pirandello (1936), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975) a Dario Fo (1997).

Ymysg athronwyr amlwg yr Eidal mae Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccolò Machiavelli a Giambattista Vico.

Arlunio

Yn y Canol Oesoedd a chyfnod y Dadeni, roedd arlunwyr yr Eidal yn enwog trwy Ewrop. Ymysg yr arlunwyr a cherrflunwyr enwocaf, mae Michelangelo, Leonardo da Vinci, Donatello, Botticelli, Fra Angelico, Tintoretto, Caravaggio, Bernini, Titian a Raphael.

Cerddoriaeth

Bu cerddoriaeth yn elfen bwysig iawn yn niwylliant yr eidal o gyfnod cynnar. Yn yr Eidal y dyfeisiwyd opera, ac mae'n parhau'n boblogaidd iawn hyd heddiw. Y tŷ opera enwocaf yw La Scala yn Milan.

Ymysg cyfansoddwyr enwog yr Eidal mae Alessandro Scarlatti, Arcangelo Corelli, Antonio Vivaldi, Niccolò Paganini, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi a Giacomo Puccini. Canwr enwocaf yr Eidal yn y cyfnod diweddar oedd Luciano Pavarotti.

Cysylltiad allanol

(Eidaleg) Arlywydd yr Eidal
(Eidaleg) Senedd yr Eidal
(Eidaleg) Gwefan swyddogol y Llywodraeth

Nodyn:Cyswllt erthygl ddethol Nodyn:Cyswllt erthygl ddethol

@@ Llinell 13: / Llinell 13: @@
 | math_o_lywodraeth      = [[Gweriniaeth]]
 | ieithoedd_swyddogol    = [[Eidaleg]] <sup>1</sup>
-| teitlau_arweinwyr      = [[Arlywyddion yr Eidal|Arlywydd]]
+| teitlau_arweinwyr1      = [[Arlywyddion yr Eidal|Arlywydd]]
-| enwau_arweinwyr        = [[Giorgio Napolitano]]
+| enwau_arweinwyr1        = [[{{#property:p35}}]]
-| teitlau_arweinwyr      = [[Prif Weinidogion yr Eidal|Prif Weinidog]]
+| teitlau_arweinwyr2      = [[Prif Weinidogion yr Eidal|Prif Weinidog]]
-| enwau_arweinwyr        = [[Mario Monti]]
+| enwau_arweinwyr2        = [[{{#property:p46}}]]
 | digwyddiad_sefydlu'r_wladwriaeth = [[Risorgimento|Undeb yr Eidal]]
 | digwyddiadau_gwladwriaethol      =