Neidio i'r cynnwys

Giuseppe Verdi

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Giuseppe Verdi
Ganwyd10 Hydref 1813 Edit this on Wikidata
Le Roncole, yr Eidal Edit this on Wikidata
Bedyddiwyd11 Hydref 1813 Edit this on Wikidata
Bu farw27 Ionawr 1901 Edit this on Wikidata
Milan Edit this on Wikidata
DinasyddiaethDuchy of Parma and Piacenza, Teyrnas yr Eidal Edit this on Wikidata
Galwedigaethcyfansoddwr, arweinydd, llenor, gwleidydd Edit this on Wikidata
Swyddaelod o Siambr Dirprwyon Teyrnas yr Eidal, seneddwr ym Mrenhiniaeth yr Eidal Edit this on Wikidata
Adnabyddus amLa traviata, Rigoletto, Aida, Nabucco, Il trovatore, Requiem, Falstaff (opera), Quattro Pezzi Sacri Edit this on Wikidata
Arddullcerddoriaeth glasurol, opera Edit this on Wikidata
Plaid WleidyddolHistorical Right Edit this on Wikidata
Mudiadcerddoriaeth ramantus Edit this on Wikidata
PriodMargherita Barezzi, Giuseppina Strepponi Edit this on Wikidata
Gwobr/auUrdd Teilyngdod am Wyddoniaeth a Chelf, Marchog Uwch Groes Urdd y Seintiau Maurice a Lasarus, Urdd Sant Stanislaus, Chevalier de la Légion d'Honneur, Uwch Groes y Lleng Anrhydedd, Urdd Ddinesig Savoy, Order of the Medjidie, Knight grand cross of the order of the crown of Italy, Commander's Cross of the Order of Franz Joseph, Pour le Mérite, Urdd Sant Stanislaus Edit this on Wikidata
Gwefanhttp://www.verdi.san.beniculturali.it Edit this on Wikidata
llofnod
Delwedd:Giuseppe Verdi signature.svg, Giuseppi Verdi (1813-1901) signature (cropped).jpg

Cyfansoddwr opera o'r Eidal oedd Giuseppe Fortunino Francesco Verdi (9 Hydref neu 10 Hydref 1813 – 27 Ionawr 1901). Mae ei operâu mwyaf adnabyddus yn cynnwys Rigoletto, La traviata, a'r epig Aida.

Bywyd cynnar ac addysg

[golygu | golygu cod]

Ganwyd Verdi yn Le Roncole, pentref ger Busseto, ar y pryd yn Département Taro. Roedd Département Taro ar adeg geni Verdi yn rhan o Ymerodraeth Gyntaf Ffrainc, gan fod Dugaeth Parma a Piacenza wedi eu gorchfygu gan Ffrainc ym 1808. Roedd yn fab i Carlo Giuseppe Verdi (1785-1867), tafarnwr, a Luigia Uttini (1787-1851), nyddwraig, ei wraig. [1]  Roedd gan Verdi chwaer iau, Giuseppe, a fu farw yn 17 oed ym 1833. Dywedir mai hi oedd ei ffrind agosaf yn ystod ei blentyndod. [2]

O bedair oed, cafodd Verdi wersi preifat mewn Lladin gan ysgolfeistr y pentref, Baistrocchi, ac yn chwech oed mynychodd yr ysgol leol. Ar ôl dysgu canu'r organ, dangosodd gymaint o ddiddordeb mewn cerddoriaeth fel bod ei rieni wedi cael sbinet (harpsicord bychan) iddo. [3] Roedd dawn gerddorol Verdi eisoes yn amlwg erbyn 1820-21 pan ddechreuodd ei gysylltiad â'r eglwys leol, gan wasanaethu yn y côr, gweithredu fel bachgen allor am gyfnod a chymryd gwersi organ. Ar ôl marwolaeth Baistrocchi, daeth Verdi, yn wyth oed, yn organydd cyfloged swyddogol yr eglwys. [4]

Roedd Verdi yn honni, fel oedolyn, ei fod wedi ei fagu gan deulu tlodaidd, ond fel mae'r hanesydd cerdd Roger Parker wedi profi, roedd y ddau riant yn perthyn i dirfeddianwyr a masnachwyr ac yn bell o fod yn dlodion anwybodus. [5]

Ym 1823, pan oedd yn 10 oed, trefnodd rhieni Verdi iddo fynychu'r ysgol yn Busseto, gan ei gofrestru mewn Ginnasio (ysgol uwchradd i fechgyn) a oedd yn cael ei rhedeg gan Don Pietro Seleta. Roedd Verdi yn dychwelyd i Busseto yn rheolaidd i ganu'r organ ar ddydd Sul, gan gwmpasu'r pellter o sawl cilometr ar droed. [6] Yn 11 oed, derbyniodd Verdi addysg yn Eidaleg, Lladin y dyniaethau a rhethreg. Erbyn iddo fod yn 12 oed, dechreuodd wersi gyda Ferdinand Provesi, maestro di cappella yn San Bartolomeo, cyfarwyddwr yr ysgol gerddoriaeth ddinesig a chyd-gyfarwyddwr y Societa Filarmonica (Cymdeithas Ffilharmonig) leol. [7][8]

Erbyn Mehefin 1827, roedd wedi graddio gydag anrhydedd o'r Ginnasio ac roedd yn gallu canolbwyntio'n llwyr ar gerddoriaeth dan Provesi. Ar hap, pan oedd yn 13 oed, gofynnwyd i Verdi gamu i mewn i gyflenwi mewn perfformiad. Dyma oedd ei berfformiad cyhoeddus cyntaf yn ei dref enedigol. Cafodd llwyddiant mawr wrth chwarae ei gerddoriaeth ei hun. [9]

Erbyn 1829-30, roedd Verdi wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y Ffilharmonig. Ysgrifennodd cantata wyth symudiad, I deliri di Saul, yn seiliedig ar ddrama gan Vittorio Alfieri, pan oedd yn 15 oed a chafodd ei berfformio yn Bergamo. Cafodd ei ganmol gan Demaldè a Barezzi. [12] Erbyn diwedd 1829, roedd Verdi wedi cwblhau ei astudiaethau gyda Provesi. [13] Ar y pryd, roedd Verdi wedi bod yn rhoi gwersi canu a phiano i ferch Barezzi, Margherita; erbyn 1831, roeddent wedi dyweddïo yn answyddogol. [1]

Gosododd Verdi ei olygon ar Milan, ar y pryd prifddinas ddiwylliannol gogledd yr Eidal, lle gwnaeth gais aflwyddiannus i astudio yn y conservatoire. [1] Gwnaeth Barezzi drefniadau iddo ddod yn ddisgybl preifat i Vincenzo Lavigne, a oedd wedi bod yn maestro concertatore yn La Scala, ac a ddisgrifiodd gyfansoddiad Verdi fel un "addawol iawn". [10] Anogodd Lavigne Verdi i gael tocyn tymor i La Scala, lle clywodd Maria Malibran yn y gwaith gan Gioachino Rossini a Vincenzo Bellini. [11] Dechreuodd Verdi wneud cysylltiadau defnyddiol ym myd cerddoriaeth Milan. Roedd y rhain yn cynnwys cyflwyniad gan Lavigne gymdeithas gorawl amatur, y Societa Filarmonica, dan arweiniad Pedro Massini. [12] Gan fynychu'r Gymdeithas yn aml ym 1834, buan y cafodd Verdi ei hun yn gweithredu fel cyfarwyddwr ymarferion (ar gyfer La Cenerentola gan Rossini) a chwaraewr bâs. Anogodd Massini iddo ysgrifennu ei opera gyntaf, dan y teitl Rocester yn wreiddiol, i libreto gan y newyddiadurwr Antonio Piazza. [1]

Gwaith a Gweithiau

[golygu | golygu cod]

1834–1842

[golygu | golygu cod]

Yng nghanol 1834, ceisiodd Verdi gaffael hen swydd Provesi yn Busseto ond heb lwyddiant. Gyda chymorth Barezzi cafodd swydd maestro di musica seciwlar. Bu’n dysgu, yn rhoi gwersi, ac yn cynnal y Ffilharmonig am sawl mis cyn dychwelyd i Milan yn gynnar yn 1835.[5] Erbyn y mis Gorffennaf canlynol, cafodd ei ardystiad gan Lavigna. [13] Yn y pen draw ym 1835 daeth Verdi yn gyfarwyddwr ysgol Busseto gyda chontract tair blynedd. Priododd â Margherita ym mis Mai 1836, ac erbyn Mawrth 1837, roedd hi wedi esgor ar eu plentyn cyntaf, Virginia Maria Luigia ar 26 Mawrth 1837. Ganwyd Icilio Romano ar 11 Gorffennaf 1838. Bu farw'r ddau blentyn yn ifanc, Virginia ar 12 Awst 1838, Icilio ar 22 Hydref 1839. [1]

Ym 1837, gofynnodd Verdi am gymorth Massini i lwyfannu ei opera ym Milan. [14] Cytunodd impresario La Scala, Bartolomeo Merelli, i roi Oberto (fel y gelwid yr opera ar ôl ei hadweithio, gyda libreto wedi'i hailysgrifennu gan Temistocle Solera) ymlaen[15] ym mis Tachwedd 1839. Cyflawnodd 13 perfformiad ychwanegol, ac yn dilyn hynny cynigiodd Merelli contract i Verdi ar gyfer tair gwaith arall. [16]

Pan oedd Verdi yn gweithio ar ei ail opera Un giorno di regno, bu farw Margherita, ei wraig, o enseffalitis yn 26 oed. Roedd Verdi yn meddwl y byd o'i wraig a'i blant a chafodd ei dorri gan eu marwolaethau. Perfformiwyd Un giorno, comedi, am y tro cyntaf ychydig fisoedd yn ddiweddarach. Roedd yn fethiant a chafodd dim ond un perfformiad.[16] Yn dilyn ei fethiant, honnir i Verdi addo i beidio â chyfansoddi eto,[8] ond yn ei hunangofiant mae'n adrodd sut y perswadiodd Merelli ef i ysgrifennu opera newydd.

Dechreuodd Verdi gweithio ar y gerddoriaeth ar gyfer Nabucco Erbyn hydref 1841 roedd y gwaith wedi ei chyflawni o dan y teitl Nabucodonosor. Wedi cael derbyniad da am ei berfformiad cyntaf ar 9 Mawrth 1842, roedd Nabucco yn sail i lwyddiant Verdi. Yn ystod ei adfywiad yn La Scala ar gyfer tymor yr hydref 1842, cafodd gyfanswm digynsail o 57 perfformiad. O fewn tair blynedd roedd wedi cyrraedd (ymhlith lleoliadau eraill) Fienna, Lisbon, Barcelona, Berlin, Paris a Hamburg; ym 1848 fe'i clywyd yn Efrog Newydd ac ym 1850 yn Buenos Aires. Mae Porter yn nodi y gellid "darparu cyfrifon tebyg ... i ddangos pa mor eang a chyflym y lledaenwyd holl operâu llwyddiannus eraill Verdi." [17]

1842 - 1849

[golygu | golygu cod]

Roedd 1842–1849 yn gyfnod o waith caled i Verdi. Creodd ugain o operâu (ac eithrio diwygiadau a chyfieithiadau) - yn dod i ben gydag Un ballo in maschera. Nid oedd y cyfnod hwn heb ei rwystredigaethau a'i rwystrau i'r cyfansoddwr ifanc, ac roedd yn aml yn digalonni. Ym mis Ebrill 1845, mewn cysylltiad â I due i Foscari, ysgrifennodd: "Rwy'n hapus, ni waeth pa dderbyniad y mae'n ei gael, ac rwy'n hollol ddifater am bopeth. Ni allaf aros i'r tair blynedd nesaf fynd heibio. Rhaid i mi ysgrifennu chwe opera ac yna ychwanegu at bopeth" [18] Ym 1858 cwynodd Verdi: "Ers Nabucco, gallwch ddweud, ni chefais awr o heddwch erioed. Un mlynedd ar bymtheg yn y galïau." [19]

Ar ôl llwyddiant cychwynnol Nabucco, ymgartrefodd Verdi ym Milan, gan wneud nifer o cydnabyddion dylanwadol. Mynychodd Salon Maffei, salonau'r Iarlles Clara Maffei ym Milan, gan ddod yn ffrind gydol oes iddi ac yn ohebydd. [8] Dilynodd adfywiad o Nabucco ym 1842 yn La Scala lle cafodd rediad o bum deg saith o berfformiadau, [20] ac arweiniodd hyn at gomisiwn gan Merelli ar gyfer opera newydd ar gyfer tymor 1843. Roedd Lombardi alla prima crociata yn seiliedig ar libreto gan Solera ac am y tro cyntaf ym mis Chwefror 1843. Yn anochel, gwnaed cymariaethau â Nabucco ; ond nododd un ysgrifennwr cyfoes: "Pe bai [ Nabucco ] yn creu enw da'r dyn ifanc hwn, fe wnaeth i Lombardi yn ei gadarnhau." [21]

Talodd Verdi sylw manwl i'w gontractau ariannol, gan sicrhau ei fod yn cael tâl priodol wrth i'w boblogrwydd gynyddu. Ar gyfer I Lombardi ac Ernani (1844) yn Fenis talwyd 12,000 o lire iddo (gan gynnwys goruchwylio'r cynyrchiadau); Daeth Attila a Macbeth (1847), pob un â 18,000 o lire iddo. Roedd ei gontractau gyda’r cyhoeddwyr Ricordi ym 1847 yn benodol iawn ynghylch y symiau yr oedd i’w derbyn ar gyfer gweithiau newydd, cynyrchiadau cyntaf, trefniadau cerddorol, ac ati. [22] Dechreuodd ddefnyddio ei ffyniant cynyddol i fuddsoddi mewn tir ger man ei eni. Ym 1844 prynodd Il Pulgaro, 62 erw (23 hectar) o dir fferm gyda ffermdy ac adeiladau allanol, gan ddarparu cartref i'w rieni o fis Mai 1844. Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, prynodd hefyd y Palazzo Cavalli (a elwir bellach yn Palazzo Orlandi) ar y via Roma, prif stryd Busseto. [20] Ym mis Mai 1848, llofnododd Verdi gontract ar gyfer tir a thai yn Sant'Agata yn Busseto, a oedd unwaith yn eiddo i'w deulu. [23] Yma yr adeiladodd ei dŷ ei hun, a gwblhawyd ym 1880, a elwir bellach yn Villa Verdi, lle bu'n byw o 1851 hyd ei farwolaeth.

Giuseppina Strepponi (c. 1845)

Ym mis Mawrth 1843, ymwelodd Verdi â Fienna (lle'r oedd Gaetano Donizetti yn gyfarwyddwr cerdd) i oruchwylio cynhyrchiad o Nabucco . [24] Teithiodd Verdi ymlaen i Parma, lle'r oedd y Teatro Regio di Parma yn cynhyrchu Nabucco gyda Strepponi yn y cast. I Verdi roedd y perfformiadau yn fuddugoliaeth bersonol yn ei ardal enedigol, yn enwedig gan fod ei dad, Carlo, wedi mynychu'r perfformiad cyntaf. Arhosodd Verdi yn Parma am rai wythnosau y tu hwnt i'r dyddiad gadael arfaethedig. Bu dyfalu fod yr oedi oherwydd diddordeb Verdi yn Giuseppina Strepponi (a nododd fod eu perthynas wedi cychwyn ym 1843). [20] Roedd Strepponi yn adnabyddus mewn gwirionedd am ei pherthnasoedd rhywiol (a llawer o blant anghyfreithlon) ac roedd ei hanes yn ffactor lletchwith yn eu perthynas nes iddynt gytuno ar briodas yn y pen draw. [25]

Ar ôl perfformiad llwyddiannus o Nabucco yn Fenis (gyda phump ar hugain o berfformiadau yn nhymor 1842/43), cychwynnodd Verdi drafodaethau gydag impresario La Fenice i lwyfannu I Lombardi, ac i ysgrifennu opera newydd. Yn y pen draw, dewiswyd Hernani gan Victor Hugo, gyda Francesco Maria Piave yn libretydd. Perfformiwyd Ernani am y tro cyntaf yn llwyddiannus ym 1844 ac o fewn chwe mis fe'i perfformiwyd mewn ugain o theatrau eraill yn yr Eidal, a hefyd yn Fienna. [26] Mae'r awdur Andrew Porter yn nodi bod bywyd Verdi, am y deng mlynedd nesaf, "yn darllen fel dyddiadur teithio - amserlen ymweliadau ... i ddod ag operâu newydd i'r llwyfan neu i oruchwylio premieres lleol".

Yn ystod y cyfnod hwn, dechreuodd Verdi weithio'n fwy cyson gyda'i libretwyr. Roedd yn dibynnu ar Piave eto i I due Foscari, a berfformiwyd yn Rhufain ym mis Tachwedd 1844, yna ar Solera unwaith eto i Giovanna d'Arco, yn La Scala ym mis Chwefror 1845, tra ym mis Awst y flwyddyn honno llwyddodd i weithio gyda Salvadore Cammarano ar Alzira ar gyfer y Teatro di San Carlo yn Napoli. Cydweithiodd Solera a Piave ar Attila ar gyfer La Fenice (Mawrth 1846).

Ym mis Ebrill 1844, cymerodd Verdi Emanuele Muzio, wyth mlynedd yn iau, fel disgybl ac amanuensis. Roedd wedi ei adnabod ers tua 1828 fel un arall o brotégés Barezzi. [27] Daeth Muzio, a oedd mewn gwirionedd yn unig ddisgybl Verdi, yn anhepgor i'r cyfansoddwr. Adroddodd i Barezzi fod gan Verdi "ehangder ysbryd, haelioni, doethineb". [28] Ym mis Tachwedd 1846, ysgrifennodd Muzio am Verdi: "Pe gallech chi ein gweld, rwy'n ymddangos yn debycach i ffrind, yn hytrach na'i ddisgybl. Rydyn ni bob amser gyda'n gilydd amser cinio, yn y caffis, pan rydyn ni'n chwarae cardiau ...; ar y cyfan, nid yw'n mynd i unman hebof i wrth ei ochr; yn y tŷ mae gennym fwrdd mawr ac mae'r ddau ohonom yn ysgrifennu yno gyda'n gilydd, ac felly mae gennyf ei gyngor bob amser. " [20] Parhaodd Muzio i fod yn gysylltiedig â Verdi, gan gynorthwyo i baratoi sgoriau a thrawsgrifiadau, ac yn ddiweddarach arwain llawer o'i weithiau yn eu perfformiadau cyntaf yn yr UD ac mewn mannau eraill y tu allan i'r Eidal. Fe'i dewiswyd gan Verdi fel un o ysgutorion ei ewyllys, ond bu farw cyn y cyfansoddwr ym 1890. [29] Ar ôl cyfnod o salwch dechreuodd Verdi weithio ar Macbeth ym mis Medi 1846.[30]

Dirywiodd llais Strepponi a daeth ei chyhoeddiadau i ganu i ben yn y cyfnod 1845 i 1846, a dychwelodd i fyw ym Milan wrth gadw cysylltiad â Verdi fel ei "gefnogwr, hyrwyddwr, cynghorydd answyddogol, ac ysgrifennydd achlysurol" nes iddi benderfynu symud i Baris ym mis Hydref 1846.[31]

Roedd Verdi wedi cwblhau I masnadieri ar gyfer Llundain erbyn Mai 1847 heblaw am yr offeryniaeth. Gadawodd hynny nes bod yr opera yn cael ei ymarfer, gan ei fod eisiau clywed "la [Jenny] Lind ac addasu ei rôl i weddu iddi yn fwy union". [32] Cytunodd Verdi i gynnal y première ar 22 Gorffennaf 1847 yn Theatr Ei Mawrhydi, yn ogystal â'r ail berfformiad. Mynychodd y Frenhines Victoria a'r Tywysog Albert y perfformiad cyntaf, ac ar y cyfan, roedd y wasg yn hael ei chanmoliaeth. [21]

Am y ddwy flynedd nesaf, heblaw am ddau ymweliad â'r Eidal yn ystod cyfnodau o aflonyddwch gwleidyddol, roedd Verdi wedi'i leoli ym Mharis. [33] O fewn wythnos i ddychwelyd i Baris ym mis Gorffennaf 1847, derbyniodd ei gomisiwn cyntaf gan y Paris Opéra. Cytunodd Verdi i addasu I Lombardi i libreto Ffrengig newydd; y canlyniad oedd Jérusalem, a oedd yn cynnwys newidiadau sylweddol i gerddoriaeth a strwythur y gwaith (gan gynnwys golygfa bale helaeth) i fodloni disgwyliadau Paris. [34] Dyrchafwyd Verdi i Urdd Chevalier y Légion d'honneur. [34] I fodloni ei gontractau gyda'r cyhoeddwr Francesco Luccae creodd Verdi Il Corsaro ar frys. [21]

Wrth glywed y newyddion am y "Cinque Giornate", y "Pum Diwrnod" o ymladd stryd a ddigwyddodd rhwng 18 a 22 Mawrth 1848 ac a yrrodd yr Awstriaid allan o Milan dros dro, teithiodd Verdi yno, gan gyrraedd ar 5 Ebrill. [35] Darganfu fod Piave bellach yn "Ddinesydd Piave" yng Ngweriniaeth San Marco, a oedd newydd ei chyhoeddi. Wrth ysgrifennu llythyr gwladgarol ato yn Fenis, meddai Verdi "Diddymwch bob syniad trefol bach! Rhaid i ni i gyd estyn llaw frawdol, a bydd yr Eidal eto'n dod yn genedl gyntaf y byd ... Rwy'n feddw â llawenydd! Dychmygwch fod yna dim mwy o Almaenwyr yma !! " [36]

Roedd Verdi wedi cael ei geryddu gan y bardd Giuseppe Giusti am droi cefn ar bynciau gwladgarol, gyda'r bardd yn pledio arno i "wneud yr hyn a allwch i faethu [tristwch pobl yr Eidal], i'w gryfhau, a'i gyfeirio at ei nod." [37] Awgrymodd Cammarano iddo addasu drama Joseph Méry o 1828, La Bataille de Toulouse, a ddisgrifiodd fel stori "a ddylai droi pob dyn ag enaid Eidalaidd yn ei fron". [21] Gosodwyd y première ar ddiwedd mis Ionawr 1849. Teithiodd Verdi i Rufain cyn diwedd 1848. Daeth o hyd i'r ddinas honno ar fin dod yn weriniaeth (byrhoedlog), a ddechreuodd o fewn dyddiau i première La battaglia di Legnano a dderbyniwyd yn frwd. Yn ysbryd yr oes roedd geiriau olaf y tenor arwrol, "Ni all y sawl sy'n marw dros wlad ei dadau fod â meddwl drwg". [38]

Roedd Verdi wedi bwriadu dychwelyd i'r Eidal yn gynnar ym 1848, ond cafodd ei atal gan waith a salwch, yn ogystal â'i ymlyniad cynyddol â Strepponi. Gadawodd Verdi a Strepponi Paris ym mis Gorffennaf 1849, o herwydd bod colera, yn y ddinas.[39] Aeth Verdi yn uniongyrchol i Busseto i barhau i weithio ar gwblhau ei opera ddiweddaraf, Luisa Miller, ar gyfer cynhyrchiad yn Napoli yn ddiweddarach yn y flwyddyn. [40]

1849–1853

[golygu | golygu cod]

Roedd Verdi wedi ymrwymo i'r cyhoeddwr Giovanni Ricordi ar gyfer opera - a ddaeth yn Stiffelio - ar gyfer Trieste yng Ngwanwyn 1850; ac, wedi hynny, yn dilyn trafodaethau gyda La Fenice, datblygodd libreto gyda Piave ac ysgrifennodd y gerddoriaeth ar gyfer Rigoletto (yn seiliedig ar Le roi s'amuse gan Victor Hugo) ar gyfer Fenis ym mis Mawrth 1851. Hwn oedd y cyntaf o ddilyniant o dair opera (ac yna Il trovatore a La traviata ) a oedd i gadarnhau ei enwogrwydd fel meistr opera. [41] Fe wnaeth methiant Stiffelio (y gellir ei briodoli, yn anad dim, i sensoriaid yr amser yn cael eu pechu gan y tabŵ o odineb tybiedig gwraig clerigwr). Ceisiodd Verdi ei hail-weithio, ond roedd y fersiwn newydd o'r enw Aroldo (1857) yn dal i fethu â phlesio. [42] Roedd Rigoletto, gyda'i lofruddiaeth arfaethedig o frenin, a'i briodoleddau sordid, hefyd yn cynhyrfu'r sensoriaid.

Cyfnewidiodd Verdi cymeriad y Brenin i gymeriad Dug, ac roedd ymateb y cyhoedd a llwyddiant dilynol yr opera ledled yr Eidal ac Ewrop yn cyfiawnhau'r cyfansoddwr yn llwyr. [43] Yn ymwybodol y byddai alaw cân y Dug "La donna è mobile " ("Mae Menywod yn Anwadal") yn dod yn boblogaidd iawn, fe wnaeth Verdi ei heithrio o ymarferion cerddorfaol ar gyfer yr opera, ac ymarfer y tenor ar wahân. [44]

Am sawl mis bu Verdi yn ymwneud â materion teuluol. Roedd y rhain yn deillio o'r ffordd yr oedd dinasyddion Busseto yn trin Giuseppina Strepponi, yr oedd yn byw'n agored gyda hi mewn perthynas ddibriod. Cafodd ei anwybyddu yn y dref ac yn yr eglwys, a thra roedd Verdi yn ymddangos yn ddifater, yn sicr nid oedd hi. [45] Ymhellach, roedd Verdi yn poeni am y ffordd roedd ei eiddo newydd yn Sant'Agata yn cael ei weinyddu. [20] Efallai bod anghydfod cynyddol rhwng Verdi a'i rieni hefyd i'w briodoli i Strepponi [20]. Ym mis Ionawr 1851, torrodd Verdi berthynas gyda'i rieni, ac ym mis Ebrill gorchmynnwyd iddynt adael Sant'Agata. Daeth Verdi o hyd i adeilad newydd ar eu cyfer a'u helpu yn ariannol i ymgartrefu yn eu cartref newydd. Efallai nad yw’n gyd-ddigwyddiadol bod gan bob un o’r chwe opera gan Verdi a ysgrifennwyd yn y cyfnod 1849–53 (La battaglia, Luisa Miller, Stiffelio, Rigoletto, Il trovatore a La traviata), yn unigryw yn ei oeuvre, arwresau sydd, yng ngeiriau'r beirniad opera Joseph Kerman, "yn fenywod sy'n mynd i drallod oherwydd camwedd rhywiol, gwirioneddol neu sy'n cael ei hamau". Mae Kerman, fel y seicolegydd Gerald Mendelssohn, yn gweld bod y dewis hwn o bynciau yn cael ei ddylanwadu gan angerdd anesmwyth Verdi dros Strepponi. [46]

Symudodd Verdi a Strepponi i Sant'Agata ar 1 Mai 1851. [47] Daeth Mai â chais am opera newydd gan La Fenice, a gyflenwyd gan Verdi yn La traviata. Olynwyd hynny gan gytundeb gyda chwmni Opera Rhufain i gyflwyno Il trovatore ar gyfer Ionawr 1853. [48] Erbyn hyn roedd gan Verdi enillion digonol i ymddeol, pe dymunai. [49] Roedd wedi cyrraedd sefyllfa lle gallai ddatblygu ei operâu fel y dymunai, yn hytrach na bod yn ddibynnol ar gomisiynau gan eraill. Il trovatore mewn gwirionedd oedd yr opera gyntaf a ysgrifennodd heb gomisiwn penodol (ar wahân i Oberto). [50] Tua'r un pryd dechreuodd ystyried creu opera o King Lear gan Shakespeare. Ar ôl ceisio yn gyntaf (1850) am libreto gan Cammarano (na ymddangosodd), comisiynodd Verdi yn ddiweddarach (1857) un gan Antonio Somma, ond profodd hyn yn anhydrin, ac ni ysgrifennwyd unrhyw gerddoriaeth iddi. [51] Dechreuodd Verdi weithio ar Il trovatore ar ôl marwolaeth ei fam ym mis Mehefin 1851. Efallai bod y ffaith mai hon yw'r "un opera gan Verdi sy'n canolbwyntio ar fam yn hytrach na thad" yn gysylltiedig â'i marwolaeth . [52]Yng ngaeaf 1851–52 penderfynodd Verdi fynd i Baris gyda Strepponi, lle daeth i gytundeb gyda’r Opéra i ysgrifennu’r hyn a ddaeth yn Les vêpres siciliennes, ei waith gwreiddiol cyntaf yn null yr opera fawreddog. Ym mis Chwefror 1852, mynychodd y cwpl berfformiad o ddrama Alexander Dumas iau Boneddiges y Cameliâu; Dechreuodd Verdi gyfansoddi cerddoriaeth ar unwaith ar gyfer yr hyn a fyddai wedyn yn dod yn La traviata .[20]

Ar ôl ei ymweliad â Rhufain ar gyfer Il trovatore ym mis Ionawr 1853, gweithiodd Verdi ar gwblhau La traviata, ond heb fawr o obaith o’i lwyddiant, oherwydd ei ddiffyg hyder yn unrhyw un o’r cantorion a gymerodd ran am y tymor. [53] Ymhellach, mynnodd y rheolwyr y dylid rhoi lleoliad hanesyddol i'r opera, nid lleoliad cyfoes. Methiant oedd y première ym mis Mawrth 1853. Bellach mae'n un o'r operau mwyâf poblogaidd yn arlwy operâu gan Verdi.

1853–1860

[golygu | golygu cod]

Yn yr un ar ddeg flynedd hyd at a chan gynnwys Traviata, roedd Verdi wedi ysgrifennu un ar bymtheg o operâu. Dros y deunaw mlynedd nesaf (hyd at Aida ), dim ond chwe gwaith newydd a ysgrifennodd ar gyfer y llwyfan. [54] Roedd Verdi yn hapus i ddychwelyd i Sant'Agata ac, ym mis Chwefror 1856, roedd yn sôn am "roi'r gorau i gerddoriaeth yn llwyr; ychydig o ddarllen; rhywfaint o ddifyrwch ysgafn gydag amaethyddiaeth a cheffylau; dyna'r cyfan". Ychydig fisoedd yn ddiweddarach, gan ysgrifennu yn yr un modd at yr Iarlles Maffei, nododd: "Nid wyf yn gwneud unrhyw beth. Nid wyf yn darllen. Nid wyf yn ysgrifennu. Rwy'n cerdded yn y caeau o fore i nos, gan geisio gwella, hyd yn hyn heb lwyddiant, o'r drafferth stumog a achoswyd i mi gan I vespri siciliani - operâu melltigedig! " [55] Mae llythyr ym 1858 gan Strepponi at y cyhoeddwr Léon Escudier yn disgrifio'r math o ffordd o fyw a apeliodd fwyfwy at y cyfansoddwr: "Mae ei gariad at y wlad wedi dod yn orffwylledd, gwallgofrwydd, gwylltineb a chynddaredd - beth bynnag a mynech sydd wedi gorliwio. Mae'n codi bron gyda'r wawr, i fynd i archwilio'r gwenith, y corn, y gwinwydd, ac ati .... Yn ffodus mae ein chwaeth am y math hwn o fywyd yn cyd-daro, ac eithrio o ran codiad yr haul, y mae'n hoffi ei weld i fyny ac wedi gwisgo, a minnau allan o' ngwely. " [55]

Serch hynny ar 15 Mai, llofnododd Verdi gontract gyda La Fenice ar gyfer opera ar gyfer y gwanwyn canlynol. Simon Boccanegra oedd hwn. Arhosodd y cwpl ym Mharis tan fis Ionawr 1857 i ddelio â'r cynigion hyn, a hefyd y cynnig i lwyfannu'r fersiwn wedi'i chyfieithu o Il trovatore fel opera fawreddog. Teithiodd Verdi a Strepponi i Fenis ym mis Mawrth ar gyfer première Simon Boccanegra, a drodd yn "ffiasco" (fel yr adroddodd Verdi, er ar yr ail a'r drydedd noson, gwellodd y derbyniad yn sylweddol). [56]

Gyda Strepponi, aeth Verdi i Napoli yn gynnar ym mis Ionawr 1858 i weithio gyda Somma ar libreto’r opera Gustave III, a fyddai dros flwyddyn yn ddiweddarach yn dod yn Un ballo in maschera . Erbyn hyn, roedd Verdi wedi dechrau ysgrifennu am Strepponi fel "fy ngwraig" ac roedd hi'n llofnodi ei llythyrau fel "Giuseppina Verdi". [57] Cynddeiriogodd Verdi yn erbyn gofynion llym y sensor yn Napoli gan nodi: "Rwy'n boddi mewn môr o drafferthion. Mae bron yn sicr y bydd y sensoriaid yn gwahardd ein libreto." [58] Heb unrhyw obaith o weld ei Gustavo III yn cael ei lwyfannu fel y'i hysgrifennwyd, torrodd ei gontract. Arweiniodd hyn at ymgyfreitha a gwrth-ymgyfreitha; gyda’r materion cyfreithiol wedi’u datrys, roedd Verdi yn rhydd i gyflwyno amlinelliad libreto a cherddorol Gustave III i Opera Rhufain. Yno, roedd y sensoriaid yn mynnu newidiadau pellach; ar y pwynt hwn, cymerodd yr opera'r teitl Un ballo in maschera . [34]

Wedi cyrraedd Sant'Agata ym mis Mawrth 1859 canfyddai Verdi a Strepponi bod y ddinas gyfagos Piacenza wedi ei feddiannu gan oddeutu 6,000 o filwyr Awstria a oedd wedi ei gwneud yn ganolfan iddynt, i frwydro yn erbyn y cynnydd yn yr alwadau i uno'r Eidal yn rhanbarth Piemont. Yn Ail Ryfel Annibyniaeth yr Eidal a ddilynodd gadawodd yr Awstriaid y rhanbarth a dechrau gadael Lombardia, er iddynt barhau i reoli rhanbarth Fenis o dan delerau'r cadoediad a lofnodwyd yn Villafranca. Roedd Verdi yn ffieiddio’r canlyniad hwn: "Ble mae annibyniaeth yr Eidal, mor hir y gobeithid amdani ac a addawyd? ... Dyw Fenis ddim yn yr Eidal? Ar ôl cymaint o fuddugoliaethau, am ganlyniad ... Mae'n ddigon i yrru un yn wallgof "ysgrifennodd at Clara Maffei. [20]

Penderfynodd Verdi a Strepponi priodi o'r diwedd; teithion nhw i Collonges-sous-Salève, pentref a oedd ar y pryd yn rhan o Piemont. Ar 29 Awst 1859 priodwyd y cwpl yno, gyda dim ond dyn y goets a oedd wedi eu gyrru yno a chlochydd yr eglwys fel tystion. [59] Ar ddiwedd 1859, ysgrifennodd Verdi at ei ffrind Cesare De Sanctis "[Ers cwblhau Ballo ] nid wyf wedi gwneud mwy o gerddoriaeth, nid wyf wedi gweld mwy o gerddoriaeth, nid wyf wedi meddwl mwy am gerddoriaeth. Nid wyf hyd yn oed yn gwybod pa liw yw fy opera ddiwethaf, a dwi bron ddim yn ei gofio." [60] Dechreuodd ailfodelu Sant'Agata, a gymerodd y rhan fwyaf o 1860 i'w gwblhau ac y parhaodd i weithio arno am yr ugain mlynedd nesaf. Roedd hyn yn cynnwys gwaith mawr ar ystafell sgwâr a ddaeth yn ystafell waith iddo, ei ystafell wely, a'i swyddfa. [20]

Gwleidyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Ar ôl cael rhywfaint o enwogrwydd a ffyniant, ym 1859 dechreuodd Verdi i gymryd diddordeb gweithredol yng ngwleidyddiaeth yr Eidal. Mae'n anodd amcangyfrif ei ymrwymiad cynnar i'r mudiad Risorgimento yn gywir; yng ngeiriau'r hanesydd cerdd Philip Gossett "dechreuodd chwedlau i ddwysáu a gorliwid teimladau o'r fath " yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. [61] Enghraifft yw'r honiad pan ganwyd corws "Va, pensiero" yn Nabucco gyntaf ym Milan, bod y gynulleidfa, gan ymateb gyda brwdfrydedd cenedlaetholgar, wedi mynnu encore. Gan fod encorau wedi'u gwahardd yn benodol gan y llywodraeth ar y pryd, byddai ystum o'r fath wedi bod yn hynod arwyddocaol. Ond mewn gwirionedd nid "Va, pensiero" oedd y darn â ail ganwyd ond yr emyn "Immenso Jehova". [62]

Dechreuodd twf "cysylltu cerddoriaeth Verdi â gwleidyddiaeth genedlaetholgar Eidalaidd" yn yr 1840au. [63] Yn 1848, gofynnodd yr arweinydd cenedlaetholgar Giuseppe Mazzini (y cyfarfu Verdi ag ef yn Llundain y flwyddyn flaenorol) i Verdi (a gytunodd) ysgrifennu emyn gwladgarol. [64] Mae'r hanesydd opera Charles Osborne yn disgrifio La battaglia di Legnano 1849 fel "opera â phwrpas" ac yn honni "er bod ymgyrchwyr y Risorgimento wedi defnyddio rhannau o operâu cynharach Verdi yn aml ... y tro hwn y roedd y cyfansoddwr wedi rhoi ei opera ei hun i'r mudiad " [37] Ym 1859 yn Napoli, ac yna trwy'r Eidal benbaladr, dechreuwyd defnyddiwyd y slogan "Viva Verdi" fel acronym ar gyfer Viva V ittorio E manuele R e D ' I talia (Viva Victor Emmanuel Brenin yr Eidal), (a oedd ar y pryd yn frenin Piemont ). [65] Wedi i'r Eidal uno ym 1861, cafodd llawer o'r operâu cynnar Verdi eu hail-ddehongli fel rhai Risorgimento oedd yn cynnwys negeseuon Chwyldroadol cudd nad oeddynt wedi cael eu bwriadu yn wreiddiol gan y cyfansoddwr na'i libretwyr. [66]

Ym 1859, etholwyd Verdi yn aelod o'r cyngor taleithiol newydd, ac fe'i penodwyd i fod yn bennaeth grŵp o bump a fyddai'n cwrdd â'r Brenin Vittorio Emanuele II yn Turin. Cawsant eu cyfarch yn frwd ar hyd y ffordd ac yn Turin, Verdi ei hun derbyniodd lawer o'r cyhoeddusrwydd. Ar 17 Hydref cyfarfu Verdi â Camillo Benso, Ardalydd Cavour, pensaer camau cychwynnol uno'r Eidal. [20] Yn ddiweddarach y flwyddyn honno cafodd llywodraeth Emilia ei chynnwys o dan Daleithiau Unedig Canol yr Eidal, a daeth bywyd gwleidyddol Verdi i ben dros dro. Gan dal i gynnal teimladau cenedlaetholgar, gwrthododd yn 1860 bod yn aelod o'r cyngor taleithiol yr etholwyd ef iddo yn ei absenoldeb. [20] Fodd bynnag, roedd Cavour yn awyddus i argyhoeddi dyn o statws Verdi fod sefyll am swydd wleidyddol yn hanfodol i gryfhau a sicrhau dyfodol yr Eidal. [66] Cyfaddefodd y cyfansoddwr i Piave rai blynyddoedd yn ddiweddarach "derbyniais ar yr amod y byddwn yn ymddiswyddo ar ôl ychydig fisoedd." [20] Etholwyd Verdi ar 3 Chwefror 1861 ar gyfer tref Borgo San Donnino (Fidenza) i Senedd Piedmont-Sardinia yn Turin (a ddaeth o fis Mawrth 1861 yn Senedd Teyrnas yr Eidal), ond yn dilyn marwolaeth Cavour ym 1861, a oedd yn peri trallod mawr iddo, prin bu'r adegau pan fynychodd y senedd. [66] Yn ddiweddarach, ym 1874, penodwyd Verdi yn aelod o Senedd yr Eidal, ond ni chymerodd ran yn ei weithgareddau. [67] [68]

1860–1887

[golygu | golygu cod]

Yn ystod y misoedd ar ôl llwyfannu Ballo, daeth sawl cwmni opera at Verdi i geisio gwaith newydd neu wneud cynigion i lwyfannu un o'i rai blaenorol, ond gwrthododd pob un ohonynt. [69] Ond pan ym mis Rhagfyr 1860, daeth cais gan Theatr Ymerodrol St Petersburg, yn cynnig o 60,000 ffranc ynghyd â'r holl gostau fe'i derbyniodd. Cynigiodd Verdi y syniad o addasu drama Sbaeneg 1835 Don Alvaro o la fuerza del sino gan Angel Saavedra, a ddaeth yn La forza del destino, gyda Piave yn ysgrifennu'r libreto. Cyrhaeddodd Verdi a'i wraig St Petersburg ym mis Rhagfyr 1861 ar gyfer y premiere, ond roedd problemau castio yn golygu bod yn rhaid ei ohirio. [34]

Gan ddychwelyd trwy Baris o Rwsia ar 24 Chwefror 1862, cyfarfu Verdi â dau awdur ifanc o’r Eidal, Arrigo Boito, ugain oed a Franco Faccio. Gwahoddwyd Verdi i ysgrifennu darn o gerddoriaeth ar gyfer yr Arddangosfa Ryngwladol 1862 yn Llundain, [70] a siarsiodd Boito i ysgrifennu testun, a ddaeth yn Inno delle nazioni. Roedd Boito, fel cefnogwr opera fawreddog Giacomo Meyerbeer a chyfansoddwr opera ynddo'i hun, yn ddiweddarach yn y 1860au yn feirniadol o "ddibyniaeth Verdi ar fformiwla yn hytrach na ffurf", gan godi gwrychyn y cyfansoddwr. Serch hynny, daeth yn gydweithredwr agos i Verdi yn ei operâu olaf. [71] Cynhaliwyd première St Petersburg o La forza o'r diwedd ym mis Medi 1862, a chafodd Verdi ei godi i Urdd Sant Stanislaus . [51]

  • Yr orymdaith Fawreddog o Act 2 o Aida

Nid oedd adfywiad o Macbeth ym Mharis ym 1865 yn llwyddiant, ond cafodd gomisiwn ar gyfer gwaith newydd, Don Carlos, yn seiliedig ar y ddrama Don Carlos gan Friedrich Schiller. Treuliodd ef a Giuseppina ddiwedd 1866 a llawer o 1867 ym Mharis, lle clywsant, heb foddhad, opera olaf Giacomo Meyerbeer, L'Africaine, ac agorawd Richard Wagner i Tannhäuser . [72] Tynnodd première Don Carlos ym 1867 sylwadau cymysg. Tra bod y beirniad Théophile Gautier wedi canmol y gwaith, roedd y cyfansoddwr Georges Bizet yn siomedig efo arddull newydd Verdi: "Nid Eidalwr yw Verdi mwyach. Mae'n dilyn Wagner." [72]

1887–1901

[golygu | golygu cod]

Yn dilyn llwyddiant Otello dywedodd Verdi, "Ar ôl bod yn gyfrifol am gyflafan cymaint o arwyr ac arwresau yn ddi-baid, mae gen i o'r diwedd yr hawl i chwerthin ychydig." Roedd wedi ystyried amrywiaeth o bynciau comig ond nid oedd wedi dod o hyd i unrhyw un ohonynt oedd yn gwbl addas ac roedd wedi trafod y sefyllfa efo Boito. Ni ddywedodd y libretydd unrhyw beth ar y pryd ond yn gyfrinachol dechreuodd weithio ar libreto yn seiliedig ar The Merry Wives of Windsor gyda deunydd ychwanegol wedi'i gymryd o Harri IV, Rhan 1 a Rhan 2 . [73] Derbyniodd Verdi y libreto drafft yn ôl pob tebyg ddechrau mis Gorffennaf 1889.

Cynhaliwyd perfformiad cyntaf Falstaff yn La Scala ar 9 Chwefror 1893. Am y noson gyntaf, roedd prisiau tocynnau swyddogol ddeg ar hugain gwaith yn uwch na'r arfer. Roedd aelodau o deuluoedd brenhinol, pendefigion, beirniaid a ffigurau blaenllaw o'r celfyddydau ledled Ewrop yn bresennol. Roedd y perfformiad yn llwyddiant ysgubol; derbyniodd sawl can encore, ac ar y diwedd parhaodd y gymeradwyaeth i Verdi a'r cast am awr. Dilynwyd hynny gan groeso cythryblus pan gyrhaeddodd y cyfansoddwr, ei wraig a Boito y Grand Hotel de Milan . [74] Bu hyd yn oed mwy o olygfeydd o gymeradwyaeth pan aeth i Rufain ym mis Mai ar gyfer première yr opera yn y Teatro Costanzi, pan orfododd torfeydd o bobl yn dymuno da iddo yn yr orsaf reilffordd gorfodi Verdi i geisio lloches mewn sied offer. Bu'n dyst i'r perfformiad o'r Seddi Brenhinol ochr yn ochr â'r Brenin Umberto a'r Frenhines. [51]

Yn ei flynyddoedd olaf ymgymerodd Verdi â nifer o fentrau dyngarol, gan gyhoeddi ym 1894 cân er budd dioddefwyr daeargryn yn Sisili, ac o 1895 ymlaen cynllunio, adeiladu a gwaddoli cartref gorffwys i gerddorion wedi ymddeol ym Milan, y Casa di Riposo fesul Musicisti, ac adeiladu ysbyty yn Villanova sull'Arda, yn agos at Busseto. [75] [76] Cyhoeddwyd ei gyfansoddiad mawr olaf, y set gorawl o Bedwar darn cysegredig, ym 1898. Yn 1900 roedd wedi cynhyrfu'n fawr wedi llofruddio'r Brenin Umberto a dechreuodd gosodiad o gerdd er cof amdano ond nid oedd yn gallu ei gwblhau. [51] Wrth aros yng Ngwesty'r Grand, dioddefodd Verdi strôc ar 21 Ionawr 1901.  Yn raddol aeth yn wannach dros yr wythnos nesaf,  a bu farw ar 27 Ionawr yn 87 oed.  [77] [78]

Bedd Verdi yn y Casa di Riposo, Milan

Claddwyd Verdi i ddechrau mewn seremoni breifat yn y Cimitero Monumentale ym Milan. [79] Mis yn ddiweddarach, symudwyd ei gorff i grypt y Casa di Riposo. Ar yr achlysur hwn, arweiniwyd "Va, pensiero" o Nabucco gan Arturo Toscanini gyda chorws o 820 o gantorion. Roedd torf enfawr yn bresennol, amcangyfrifir bod hyd at 300,000 yno. [80]

Operau

[golygu | golygu cod]

Ffynonellau

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Parker n.d., §2.
  2. ↑ Rosselli 2000, t. 12.
  3. ↑ Rosselli 2000, t. 14.
  4. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 17–21.
  5. ↑ 5.0 5.1 Parker 1998, t. 933.
  6. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 20–21.
  7. ↑ Parker 2007, tt. 2–3.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Parker n.d., §3.
  9. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 27–30.
  10. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 46.
  11. ↑ Parker 2007, t. 1.
  12. ↑ Werfel & Stefan 1973, tt. 80–93.
  13. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 67.
  14. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 79–80.
  15. ↑ Kimbell 1981, tt. 92, 96.
  16. ↑ 16.0 16.1 Budden 1993, t. 71.
  17. ↑ Porter 1980, tt. 638–39.
  18. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 181.
  19. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 379.
  20. ↑ 20.00 20.01 20.02 20.03 20.04 20.05 20.06 20.07 20.08 20.09 20.10 20.11 Phillips-Matz 1993.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 21.3 Budden 1984a.
  22. ↑ Porter 1980, t. 649.
  23. ↑ Budden 1993, t. 45.
  24. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 148.
  25. ↑ Kerman 2006, t. 23.
  26. ↑ Rosselli 2000, t. 52.
  27. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 160.
  28. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 166.
  29. ↑ Marchesi n.d..
  30. ↑ Operabase website, accessed 28 June 2015.
  31. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 196.
  32. ↑ Baldini 1980, t. 132.
  33. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 229–41.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 34.3 Rosselli 2000.
  35. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 229.
  36. ↑ Martin 1984, t. 220.
  37. ↑ 37.0 37.1 Osborne 1969.
  38. ↑ Rosselli 2000, tt. 79–80.
  39. ↑ Walker 1962, t. 194.
  40. ↑ Rosselli 2000, t. 89.
  41. ↑ Newark 2004, t. 198.
  42. ↑ Rosselli 2000, t. 90–91.
  43. ↑ Rosselli 2000, t. 101.
  44. ↑ Taruskin 2010, t. 585.
  45. ↑ Walker 1962, tt. 197–98.
  46. ↑ Kerman 2006, tt. 22–23.
  47. ↑ Walker 1962, t. 199.
  48. ↑ Budden 1984b, t. 63.
  49. ↑ Budden 1993, t. 54.
  50. ↑ Chusid 1997, t. 3.
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 51.3 Budden 1993.
  52. ↑ Mendelsohn 1979, t. 226.
  53. ↑ Walker 1962, t. 212.
  54. ↑ Parker n.d., §5.
  55. ↑ 55.0 55.1 Walker 1962.
  56. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 355.
  57. ↑ Walker 1962, t. 219.
  58. ↑ Werfel & Stefan 1973, t. 207.
  59. ↑ Rosselli 2000, t. 70.
  60. ↑ Phillips-Matz 1993, t. 405.
  61. ↑ Gossett 2012, tt. 272, 274.
  62. ↑ Gossett 2012, tt. 272, 275–76.
  63. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 188–91.
  64. ↑ Gossett 2012, tt. 279–80.
  65. ↑ Budden 1984c.
  66. ↑ 66.0 66.1 66.2 Gossett 2012.
  67. ↑ Porter 1980.
  68. ↑ "Senato del Regno" (yn Eidaleg) (340). Gazzetta Piemontese. 10 December 1874. (Article stating the Italian Senate voted to approve Verdi's nomination on 8 Nov. 1874)
  69. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 439–46.
  70. ↑ Phillips-Matz 1993, tt. 446–49.
  71. ↑ Parker 2007, tt. 3–4.
  72. ↑ 72.0 72.1 Budden 1993, t. 93.
  73. ↑ Klein 1926, t. 606.
  74. ↑ Hepokoski 1983, tt. 55-56.
  75. ↑ Budden 1993, t. 140.
  76. ↑ Parker n.d..
  77. ↑ Budden 1993, t. 146.
  78. ↑ Rosselli 2000, t. 186.
  79. ↑ Porter 1980, t. 659.
  80. ↑ Phillips-Matz 2004, t. 14.

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Giuseppe_Verdi&oldid=13074666"