Paris

Paris
Arwyddair	Fluctuat nec mergitur
Math	prifddinas, territorial collectivity of France with special status
Enwyd ar ôl	Parisii
	Lb-Paräis.ogg, LL-Q150 (fra)-Ash Crow-Paris.wav, LL-Q150 (fra)-Visiteuse Journée 2 - 26 (Madehub)-Paris.wav
Poblogaeth	2,175,601
Sefydlwyd	3 g CC ;
Pennaeth llywodraeth	Anne Hidalgo
Cylchfa amser	UTC+01:00, UTC+2
Gefeilldref/i	Rhufain
Nawddsant	Genevieve
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Île-de-France
Sir	Metropolis of Greater Paris
Gwlad	Ffrainc
Arwynebedd	105.4 km²
Uwch y môr	28 ±1 metr
Gerllaw	Afon Seine, bassin de la Villette, Canal Saint-Martin, Canal de l'Ourcq
Cyfesurynnau	48.8569°N 2.3514°E
Cod post	75116, 75001, 75002, 75003, 75004, 75005, 75006, 75007, 75008, 75009, 75010, 75011, 75012, 75013, 75014, 75015, 75016, 75017, 75018, 75019, 75020
	FR-75
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Council of Paris
Swydd pennaeth; y Llywodraeth	Maer Paris
Pennaeth y Llywodraeth	Anne Hidalgo
Esgobaeth	Archesgobaeth Paris
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Erthygl am y ddinas yw hon. Gweler hefyd Région Parisienne (Île-de-France). Am ystyron eraill, gweler Paris (gwahaniaethu).

Prifddinas a dinas fwyaf Ffrainc yw Paris. Mae hi ar un o ddolenni Afon Seine, ac felly wedi ei rhannu'n ddwy: y lan ddeheuol a'r rhan ogleddol. Mae'r afon yn enwog am ei quais (llwybrau gyda choed ar hyd y glannau), bythod llyfrau awyr agored a hen bontydd dros yr afon. Mae'n enwog hefyd am ei rhodfeydd, er enghraifft y Champs-Élysées, a llu o adeiladau hanesyddol eraill.

Mae tua 2,175,601 (1 Ionawr 2018) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun, a 10,950,000 (2999)^[1] yn yr ardal fetropolitan ehangach, sef yr aire urbaine de Paris yn Ffrangeg, sy'n llenwi tua 90% o arwynebedd rhanbarth Île-de-France. Yn ogystal mae Paris yn un o départements Ffrainc.

Geirdarddiad[golygu | golygu cod y dudalen]

Cofnodwyd yr enw Paris yn gyntaf yng nghanol y 1g CC gan Iwl Cesar fel Luteciam Parisiorum ("Lutetia y Parisii"), ac yna'n ddiweddarach fel Parision yn y 5g CC, ac fel "Paris" yn 1265.^[2]^[3] Yn ystod y cyfnod Rhufeinig, fe'i gelwid yn aml yn Lutetia neu Lutecia yn Lladin, ac fel Leukotekía mewn Groeg, sy'n deillio o'r gwreiddyn Celtaidd *lukot- ("llygoden"), neu o *luto- ("cors"), yn dibynnu ai y ffurf Ladin neu Roegaidd yw'r agosaf at yr enw Celtaidd gwreiddiol.^[4]^[5]^[3]

Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]

Y Celtiaid brodorol[golygu | golygu cod y dudalen]

Roedd y Parisii, is-lwyth y Senoniaid Celtaidd, yn byw yn ardal Paris o ganol y 3 CC.^[6]^[7] Croesai un o brif lwybrau masnach gogledd-de'r ardal y Seine ar yr île de la Cité; yn raddol daeth y man cyfarfod hwn o lwybrau masnach tir a dŵr yn ganolfan fasnachu bwysig.^[8] Roedd y Parisii yn masnachu gyda llawer o drefi afonydd (rhai mor bell i ffwrdd â Phenrhyn Iberia) ac yn bathu eu darnau arian eu hunain at y diben hwnnw. ^[9]

Darnau arian aur Celtaidd o gyfnod y Parisii (1 CC)

Cyn i'r Ymerodraeth Rufeinig gyrraedd ym 52 C.C. roedd llwyth Galaidd yn byw yno.^[10] Roedd y Rhufeinwyr yn eu galw nhw'n Parisii er eu bod nhw eu hunain yn galw'r dref yn Lutetia, sef "lle corsog" (gweler uchod). Tua 50 o flynyddoedd ar ôl hyn datblygodd rhan newydd o'r dref ar ochr chwith i'r afon (y Quartier Latin heddiw) a newidiwyd enw'r dref i "Baris".

Heddiw mae'r Palais de Justice a'r eglwys gadeiriol Notre-Dame de Paris ar yr île de la Cité. Gyferbyn, mae ynys arall, yr Île Saint-Louis, sy ddim mor fawr. Ar honno, mae tai cain a adeiladwyd yn ystod y ail ganrif ar bymtheg a'r deunawfed ganrif.

Daeth rheolaeth Rhufain ym Mharis i ben ym 508 pan ddaeth y dref yn brif ddinas y Merofingiaid o dan Clovis I.

8g - 18g[golygu | golygu cod y dudalen]

Oherwydd goresgyniad yr ardal gan y Llychlynwyr yn yr 8g roedd rhaid adeiladu caer ar ynys yng nghanol yr afon Seine. Hwyliodd y Llychlynwyr (efallai o dan Ragnar Lodbrok) i Baris i feddiannu'r y dref ar 28 Mawrth 845. Er mwyn eu perswadio nhw i adael, roedd rhaid casglu pridwerth mawr iawn.

Dechreuodd maint ieirll Paris gynyddu oherwydd nad oedd y brenhinoedd Carolingaidd diweddarach ddim yn ddigon cryf. Etholwyd Odo, Iarll Paris i fod yn frenin Ffrainc er fod Siarl III yn frenin derbyniol. Wedi marw'r Carolingiad olaf, etholwyd Huw Capet, Iarll Paris, i fod yn frenin Ffrainc (987).

Yn ystod yr 11g adeiladwyd rhan newydd y dref ar lan dde yr afon ac yn ystod y ddeuddegfed ganrif a'r 13g sy'n cynnwys teyrnasiad Philippe II Augustus (1180-1223) roedd y dref yn tyfu'n braf. Yn ystod yr adeg hon adeiladwyd caer, y Louvre cyntaf, a nifer o eglwysi gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Notre-Dame. Daeth nifer o ysgolion ar lan chwith yr afon at ei gilydd i lunio prifysgol, y Sorbonne. Roedd Albertus Magnus a St. Thomas Aquinas ymhlith ei myfyrwyr cynnar. Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Paris yn ddinas fasnach a deallusol bwysig iawn, er i'r Pla ddod i'r dref yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. O dan reolaeth Louis XIV, Brenin yr Haul, oedd yn para o 1643 i 1715 symudwyd y llys brenhinol o Baris i Versailles, tref gyfagos.

Dechreuodd y Chwyldro Ffrengig ag ymosod ar y Bastille ar 14 Gorffennaf 1789. Roedd croestyniadau niferus rhwng Paris a'r ardal o gwmpas y dref yn parhau am flynyddoedd ar ôl hynny.

Roedd y Rhyfel rhwng Ffrainc a Prwsia yn gorffen â gwarchae Paris ym 1870. Ildiodd Paris ym 1871 ar ôl gaeaf o newyn a thywallt gwaed. Ar ôl hynny dechreuodd cyfnod cyfoethog arall, La Belle Époque ("y Cyfnod Ardderchog"). Yn ystod y cyfnod hwn adeiladwyd y Tŵr Eiffel ym 1889, adeilad mwyaf enwog y dref.

Roedd Paris o dan reolaeth yr Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ond rhyddhawyd ym mis Awst 1944 ar ôl Brwydr Normandi.

Diwylliant[golygu | golygu cod y dudalen]

Paentio[golygu | golygu cod y dudalen]

Afon Seine, Pont Royal a'r Louvre

Am ganrifoedd, mae Paris wedi denu artistiaid o bob cwr o'r byd, sy'n cyrraedd y ddinas i addysgu eu hunain ac i geisio ysbrydoliaeth o'r gronfa helaeth o adnoddau ac orielau artistig. O ganlyniad, mae Paris wedi ennill enw da fel y "Ddinas Gelf".^[11] Roedd artistiaid Eidalaidd yn ddylanwad mawr ar ddatblygiad celf ym Mharis yn yr 16g a'r 17g, yn enwedig ym maes cerflunio a cherfwedd. Daeth paentio a cherflunwaith yn ffasiwn poblogaidd oherwydd brenhiniaeth Ffrainc a gomisiynodd lawer o artistiaid Paris i addurno eu palasau yn ystod oes Baróc a Chlasuriaeth Ffrainc. Cafodd cerflunwyr fel Girardon, Coysevox a Coustou enw da fel yr artistiaid gorau yn y llys brenhinol yn Ffrainc yr 17g. Daeth Pierre Mignard yn arlunydd cyntaf i'r Brenin Louis XIV yn ystod y cyfnod hwn. Yn 1648, sefydlwyd cerflun Académie royale de peinture et de (yr Academi Frenhinol Peintio a Cherflunio) i ddarparu ar gyfer y diddordeb enfawr mewn celf yn y brifddinas. Gwasanaethodd hon fel ysgol gelf orau Ffrainc tan 1793.^[12]

Roedd Paris yn ei ganolfan gelf lewyrchus iawn yn y 19g a dechrau'r 20g pan oedd ganddi lawer o artistiaid wedi sefydlu yn y ddinas ac mewn ysgolion celf sy'n gysylltiedig â rhai o beintwyr gorau'r oes: Henri de Toulouse-Lautrec, Édouard Manet, Claude Monet, Berthe Morisot, Paul Gauguin, Pierre-Auguste Renoir ac eraill. Cafodd y Chwyldro Ffrengig a newid gwleidyddol a chymdeithasol yn Ffrainc ddylanwad cryf ar gelf yn y brifddinas. Roedd Paris yn ganolog i ddatblygiad Rhamantiaeth mewn celf, gydag arlunwyr fel Géricault. ^[12]

Esblygodd symudiadau newydd Argraffiadaeth (Impressionism), Art Nouveau, Symboliaeth, Ffofyddiaeth (Fauvism), Ciwbiaeth ac Art Deco ym Mharis.^[12] Ar ddiwedd y 19g, heidiodd llawer o artistiaid Ffrainc a ledled y byd i Baris i arddangos eu gweithiau yn y salonau a'r arddangosfeydd niferus a gwneud enw iddynt eu hunain,^[13] artistiaid fel Pablo Picasso, Henri Matisse, Vincent van Gogh, Paul Cézanne, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Henri Rousseau, Marc Chagall, Amedeo Modigliani a daeth llawer o rai eraill yn gysylltiedig â Pharis. Peintiodd Picasso, a oedd yn byw yn Le Bateau-Lavoir yn Montmartre, ei lun enwog La Famille de Saltimbanques a Les Demoiselles d'Avignon rhwng 1905 a 1907. ^[14] Daeth Montmartre a Montparnasse yn ganolfannau cynhyrchu artistig y Gorllewin.

Ffotograffiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]

Cynhyrchodd y dyfeisydd Nicéphore Niépce y ffotograff parhaol cyntaf ar blât piwter caboledig ym Mharis ym 1825. Ym 1839, ar ôl marwolaeth Niépce, patentodd Louis Daguerre y Daguerrotype, a ddaeth y math mwyaf cyffredin o ffotograffiaeth tan y 1860au.^[12] Cyfrannodd gwaith Étienne-Jules Marey yn yr 1880au yn sylweddol at ddatblygiad ffotograffiaeth fodern.^[15]^[16]

Amgueddfeydd[golygu | golygu cod y dudalen]

Derbyniodd Amgueddfa'r Louvre 9.6 miliwn o ymwelwyr yn 2019, gan ei rhestru fel yr amgueddfa yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y byd. Ymhlith ei thrysorau mae'r Mona Lisa (La Joconde), cerflun Venus de Milo a "Rhyddid yn Arwain ei Phobl". Yr ail amgueddfa yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y ddinas, gyda 3.5 miliwn o ymwelwyr, oedd y Center Georges Pompidou, a elwir hefyd yn "Beaubwrg", sy'n gartref i'r Musée National d'Art Moderne.^[17]^[18] Y trydydd amgueddfa yn Paris yr ymwelwyd â hi fwyaf, mewn adeilad a godwyd ar gyfer Arddangosfa Universal Paris ym 1900 (hen orsaf reilffordd Orsay), oedd y Musée d’Orsay, a dderbyniodd 3.3 miliwn o ymwelwyr yn 2019.