Aberhonddu

Aberhonddu
Math	tref farchnad, cymuned
Poblogaeth	8,250
Gefeilldref/i	Saline, Gouenoù
Daearyddiaeth
Ardal warchodol	Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog
Sir	Brecon
Gwlad	Cymru
Gerllaw	Afon Wysg, Afon Honddu
Cyfesurynnau	51.9468°N 3.3909°W
Cod OS	SO045285
Gwleidyddiaeth
AC/au	Kirsty Williams (Rhyddfrydwyr)
AS/au	Fay Jones (Ceidwadwyr)
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Aberhonddu (Saesneg: Brecon) yn dref ym Mhowys, Cymru, sy'n cymryd ei henw oddi ar aber Afon Honddu ag Afon Wysg. Yng nghanol y dre mae'r ddwy afon yn uno, ac mae Afon Tarrell hefyd yn llifo i mewn i Wysg gerllaw.

Ceir eglwys gadeiriol fechan ond diddorol yn Aberhonddu. Priordy a sefydlwyd gan y Normaniaid yn yr 11g oedd hi i ddechrau. Fe'i gwnaed yn eglwys gadeiriol yn 1923 wrth greu Esgobaeth Abertawe ac Aberhonddu. Prif eglwys y dref yw'r Santes Fair.

Tua 7 cilometr i'r gogledd ceir dwy domen o'r Oesoedd Canol gan gynnwys Castell Madog (De).

Tarddiad yr enw[golygu | golygu cod y dudalen]

Enw hen iawn yw Aberhonddu, a arferir gan Gerallt Gymro ym 1191. Ym 1684 cyfeiriodd y hynafiaethydd o Sais Thomas Dingley at "Brecknock, called by the vulgar Aberhonddy". Hyd at yr 17g "Aberhoddni" oedd y ffurf arferol. Newidiodd yr -dd- a'r -n- eu lle ac aeth yr -i- yn -u-, dan ddylanwad y gair "du" yn ôl Tomos Roberts, ac o hynny ymlaen Aberhonddu yw'r ffurf arferol. Ystyr yr elfen aber yma yw'r fan lle rhed afon fechan i afon fwy. Deillia enw Afon Honddu o'r gair "hawdd", hynny yw afon hawddgar, ddymunol.^[1]

Daw enw Saesneg y dref, Brecon, a'r hen ffurf Brecknock, o'r enw Brecknock a roddir gan y Normaniaid ar Arglwyddiaeth Brycheiniog (ynganiad Hen Gymraeg: Brechenog), a luniwyd ganddynt o hen deyrnas Brycheiniog ar ddiwedd yr 11g. Lluniodd y Saeson sir o'r arglwyddiaeth ym 1536 a'i galw yn Brecknockshire, yn Gymraeg Sir Frycheiniog.^[1]

Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]

Adeiladodd yr arglwydd o Normaniad Bernard de Neufmarche gastell yma ar ddiwedd yr 11g.
Ymwelodd Gerallt Gymro ag Aberhonddu yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.

Eglwys y Santes Fair[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae tŵr perpendiciwlar yr eglwys Benedictaidd hon yn hynod iawn ac i'w gweld o bob rhan o'r dref bron. Fe'i codwyd yn y 12g fel capel ar gyfer y Priordy, er mwyn gweinyddu'r Cymun.^[2] Atgyweiriwyd yr eglwys yn y 14eg a'r 15g ac eto yn y 19g a chollwyd llawer o'r ysbryd hynafol a berthynai i'r eglwys. Ceir yma golofn Normanaidd a chroes i goffau marchog, ger y prif fynedfa. Mae'r tŵr (a elwir yn dŵr Buckingham wedi'i hadeiladu at ddibenion militaraidd, sef i amddiffyn yr eglwys, ac fe'i codwyd yn 1521 gan Edward Stafford, Dug Buckingham ac Arglwydd Brycheiniog.

Yr eglwys o ganol y dref
Nenfwd a'r olygfa tuag at yr allor.
Cerflun ger y prif fynediad
Ffenestr yn wal yr ochr ddwyreiniol
Rhan o garreg coffau marchog

Cyfrifiad 2011[golygu | golygu cod y dudalen]

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[3]^[4]^[5]^[6]

Cyfrifiad 2011

Poblogaeth cymuned Aberhonddu (pob oed) (8,250)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Aberhonddu) (1,013)			12.7%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Aberhonddu) (4999)			60.6%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer rhwng 16 – 64 oed sydd mewn gwaith (Aberhonddu) (1,387)			38.2%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%