Niwbwrch
Math | pentref |
---|---|
Cysylltir gyda | Biwmares |
Poblogaeth | 2,169 |
Sefydlwyd | |
Daearyddiaeth | |
Sir | Ynys Môn |
Gwlad | Cymru |
Cyfesurynnau | 53.1648°N 4.359°W |
Cod OS | SH425655 |
Cod post | LL61 |
Gwleidyddiaeth | |
AS/au Cymru | Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) |
AS/au y DU | Llinos Medi (Plaid Cymru) |
Tref yng nghymuned Rhosyr, Ynys Môn, ydy Niwbwrch[1] (Saesneg: Newborough).[2] Saif ar lôn yr A4080 rhwng Porthaethwy ac Aberffraw.
Yr eglwys
[golygu | golygu cod]Mae'r eglwys, sy'n gysegredig i Bedr a Phaul, yn hen. Adeilad â chorff hir a chul ydyw, a godwyd yn y 14g ar safle hŷn. Mae'r bedyddfaen hefyd yn dyddio o'r 12g ac o waith Cymreig lleol. Ychwanegwyd porth i'r eglwys yn y 15g. Ceir dau feddfaen hynafol yno, un ohonyn nhw gyda cherfwaith blodeuog a'r llall gyda'r arysgrif Hic jacet Dns Mathevs ap Ely arno ('Yma mae'r Arglwydd Mathew ap Eli yn gorffwys').
Hanes
[golygu | golygu cod]Creuwyd y fwrdeistref newydd (ystyr llythrennol 'Niwbwrch') ar ddiwedd y 13g ar gyfer y Cymry a orfodwyd i ymadael â Llan-faes gan y Saeson. Cyn hynny roedd treflan fach yno ger Llys Rhosyr, un o brif lysoedd Tywysogion Gwynedd yn Oes y Tywysogion. Rhosyr oedd enw'r cantref hefyd.
Ar ganol y 14g ymwelodd Dafydd ap Gwilym â Niwbwrch a chanodd gywydd i foli'r dref a'i drigolion. Dyma'r llinellau agoriadol:
- Hawddamawr, mireinmawr maith,
- Tref Niwbwrch, trefn iawn gobaith,
- A'i glwysdeg deml a'i glasdyr,
- A'i gwin a'i gwerin a'i gwŷr,
- A'i chwrw a'i medd a'i chariad,
- A'i dynion rhwydd a'i da'n rhad.[3]
Arglwydd Newborough
[golygu | golygu cod]- Prif: Barwniaeth Niwbwrch
Dylid nodi nad oes gan y teitl hwn ddim byd i'w wneud yn uniongyrchol â Niwbwrch. Fe enwyd aelodau o deulu Glynllifon, Sir Gaernarfon yn arglwyddi Newborough wedi i Syr Thomas Wynn gael ei ddyrchafu i farwnyddiaeth Iwerddon yn y 18g. Fe ddewisodd y teitl "Arglwydd Newborough" sef arglwydd tref Newborough yn Contae Loch Garmon (swydd Llwch Garmon); erbyn heddiw, newidiwyd enw Newborough i Guaire neu 'Gorey'. Mae'n debyg mai oherwydd i Thomas Wynn fod yn berchen ar ychydig o leiniau o dir ym mhlwyf Niwbwrch y dewisodd yr enw, trwy weld hwylustod y cyd-ddigwyddiad o ran enw'r ddau le. Cwbl anghywir felly yw cyfeirio at "Arglwydd Niwbwrch".
Natur
[golygu | golygu cod]Mae Niwbwrch yn cynnwys llawer o flodau fel clychau'r gog, blodyn ymenyn a pabi coch. Mae gan Niwbwrch y systymau twyni gorau yn Mhrydain
Atyniadau
[golygu | golygu cod]- Llys Rhosyr - un o lysoedd Tywysogion Gwynedd
- Cwningar Niwbwrch - gwarchodfa natur
- Ynys Llanddwyn - a gysylltir â'r Santes Dwynwen
Pobl
[golygu | golygu cod]- Thomas Jones, tyddynwr Cwningar, a dyddiadurwr. Mae Dyddiaduron teulu Thomas Jones, Cwningar, Niwbwrch yn rhoi blas (weithiau’n rhwystredig o anghyflawn) o fywyd ei gyfnod yn y gongl fach hon o Fôn. Mae’r detholiad helaeth o gofnodion am fywyd pob dydd ef a’i fab i’w gweld yn fan hyn [1] yn Nhywyddiadur gwefan Prosiect Llên Natur.
Llyfrau hanes lleol
[golygu | golygu cod]- Hanes Niwbwrch. Owen Williamson (1895) ar Wicidestun
- Hanes plwyf Niwbwrch ym Môn. Hugh Owen (1952)
- Hanes byr Ebeneser, Niwbwrch (1785-1985). Derec Llwyd Morgan (1985)
- Plethwyr moresg Niwbwrch Miriam Griffiths (1998)
Oriel
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "Rhestr o Enwau Lleoedd Safonol Cymru". Llywodraeth Cymru. 13 Hydref 2021.
- ↑ British Place Names; adalwyd 12 Rhagfyr 2021
- ↑ Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym, cerdd 134.
Trefi
Amlwch · Benllech · Biwmares · Caergybi · Llangefni · Niwbwrch · Porthaethwy
Pentrefi
Aberffraw · Bethel · Bodedern · Bodewryd · Bodffordd · Bryngwran · Brynrefail · Brynsiencyn · Brynteg · Caergeiliog · Capel Coch · Capel Gwyn · Carmel · Carreglefn · Cemaes · Cerrigceinwen · Dwyran · Y Fali · Gaerwen · Glyn Garth · Gwalchmai · Heneglwys · Hermon · Llanallgo · Llanbabo · Llanbedrgoch · Llandegfan · Llandyfrydog · Llanddaniel Fab · Llanddeusant · Llanddona · Llanddyfnan · Llanedwen · Llaneilian · Llanfachraeth · Llanfaelog · Llanfaethlu · Llanfair Pwllgwyngyll · Llanfair-yn-Neubwll · Llanfair-yng-Nghornwy · Llan-faes · Llanfechell · Llanfihangel-yn-Nhywyn · Llanfwrog · Llangadwaladr · Llangaffo · Llangeinwen · Llangoed · Llangristiolus · Llangwyllog · Llanidan · Llaniestyn · Llannerch-y-medd · Llanrhuddlad · Llansadwrn · Llantrisant · Llanynghenedl · Maenaddwyn · Malltraeth · Marian-glas · Moelfre · Nebo · Pencarnisiog · Pengorffwysfa · Penmynydd · Pentraeth · Pentre Berw · Pentrefelin · Penysarn · Pontrhydybont · Porthllechog · Rhoscolyn · Rhosmeirch · Rhosneigr · Rhostrehwfa · Rhosybol · Rhydwyn · Talwrn · Trearddur · Trefor · Tregele