Llannerch-y-medd

Oddi ar Wicipedia
Llanerchymedd
Mathcymuned, pentref Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirYnys Môn Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Yn ffinio gydaTref Alaw Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau53.327248°N 4.387343°W Edit this on Wikidata
Cod SYGW04000028 Edit this on Wikidata
Cod OSSH4110483805 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
AC/auRhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/auVirginia Crosbie (Ceidwadwyr)
Map

Am leoedd eraill o'r enw "Llannerch", gweler Llannerch.

Pentref a chymuned yn Ynys Môn yw Llannerch-y-medd ("Cymorth – Sain" ynganiad ) (hefyd Llanerchymedd). Fe'i lleolir ger Llyn Alaw yng nghanol yr ynys. Am ganrifoedd bu'n adnabyddus am ei ffair a ddenai gwerthwyr a phrynwyr o bob rhan o'r ynys.[1]

Ceir yma ysgol gynradd, siop gyffredin, siop flodau a siop sglodion yn Llannerch-y-medd yn ogystal â chlwb ieuenctid a pharc.

Hen Swyddfa bost, Llannerch-y-medd

Tarddiad yr enw[golygu | golygu cod]

Mae dwy ran i'r enw: llannerch sy'n golygu "lle agored wedi ei glirio" a medd, sef diod alcoholaidd wedi'i gwneud o fêl); mae'n bosib fod yn yr ardal, felly, ddigon o wenynwyr yn y gorffennol.[2]

Llannerch y medd tua 1875
Ellis Wirion un o gymeriadau Llannerch-y-medd

Capeli[golygu | golygu cod]

  • Capel Ifan 1838
  • Capel Mawr 1818
  • Y Tabarnad 1818

Clorach[golygu | golygu cod]

Prif: Clorach

Tua milltir a hanner i'r dwyrain o'r pentref ceir hen blasty Clorach (fferm heddiw), a fu'n gartref i Gwilym ap Tudur a chyrchfa i'r beirdd yn yr Oesoedd Canol Diweddar. Yn ôl traddodiad llên gwerin a ysbrydolodd gerdd gan Syr John Morris-Jones, arferai'r seintiau cynnar 'Seiriol Wyn' a 'Chybi Felyn' gyfarfod bob wythnos yng Nghlorach am ei fod yng nghanol yr ynys. Lewis Morris yw'r cyntaf i sôn am hynny, yn y 18g. Gan fod Seiriol yn cerdded â'r haul ar ei gefn yno ac yn ôl arhosodd ei wyneb yn wyn, ond y gwrthwyneb yn achos Cybi gan droi ei wyneb yn felyn.

Adeiladau a chofadeiladau[golygu | golygu cod]

Tafarndai o'r oes a fu[golygu | golygu cod]

Roedd 15 o dafarndai yn Llannerch-y-medd ar un adeg a'r rheini oedd:

  • Blue Bell-Elizabeth Edmonds
  • Bell Inn (Hefyd y swyddfa tollau)-Edward Collier
  • Cross Keys-David Aubrey
  • Crown and Anchor-John Hughes
  • Druid-Richard Parry
  • George & Dragon-Walter Jones
  • King's Head-Evan Williams
  • Liver-Richard Price
  • Llwydiarth Arms-William Jones
  • Lord Nelson-William Aubrey
  • Red Lion-John Jones
  • Ship-Elizabeth Morris
  • Ty Coch-Owen Owens
  • Wheat Sheaf-Owen Jones
  • White Horse-David Burgess [3]

Busnesau[golygu | golygu cod]

Roedd un banc, The National Provincial ar agor ar ddydd Mercher. Y rheolwr oedd Samuel Greathead.

Dyma rhestr o fusnesau oedd yn bodoli ym 1850: 6 crydd, 4 cigydd, 4 negeswyr, 10 groser, 10 tafarn, 5 saer, 2 gwneuthurwr hewinedd, 2 cyfrwywr, 2 seiri maen, 2 llawfeddygon, 4 teiliwr, 2 gwneuthurwyr oriawr a chlociau ac 18 busnes teuluol aralll [4]

Côr Meibion y Foel[golygu | golygu cod]

Cryddion[golygu | golygu cod]

Yn 1832 oedd yna 250 o gryddion yn gweithio yn Llannerchymedd ond erbyn 1893 dim ond 10 o gryddion yn gweithio yno. Nid oedd y cryddion yn gweithio ar ddydd Sul nac ar ddydd Llun.

Pobl o Lannerch-y-medd[golygu | golygu cod]

Damwain Rheilffordd[golygu | golygu cod]

Rheilffordd canolbarth Môn - trên cyntaf ar y 1af o Orffennaf, 1866. Digwyddodd y ddamwain ar y 29ain o Dachwedd, 1877. Digwyddodd law trwm, dychrynllyd, a gorlifodd Llyn y Pandy dros yr argae. Rhuthrodd y trên yn ôl i stesion y Llan ac ail gychwynodd am Rosgoch gyda 3 person arni, y gyrrwr, taniwr a arolygydd y rheilffordd. Ond, roedd y glaw dal i fynd a syrthiodd y trên i mewn i'r afon a'i thrwyn i fyny. Ail adeiladwyd pont newydd o gerrig ac roedd y bont yn cael ei gydnabod fel 'Pont y ddamwain.' Ac mae'r pont dal i sefyll yno rwan.

India Roc 'nymbar 8 Llan'achmedd'[golygu | golygu cod]

Yn y 1800au, cafodd yr 'India roc' ei chyflwyno i Lannerch-y-medd. Redd ganddo rif 8 arno oherwydd roedd pobl yn dylunio ffurf 'neidr' i greu rhif 8. Roedd yna fasiwn beth a 'pin' 8 pwynt, ond doedd neb yn gwybod pam. Ar ôl i'r dyn cyntaf i gyflwyno India roc farw, cymerodd ei fab Huw y busnes drosodd. Roedd yr India roc yma'n cael ei werthu ym marchnadoedd Llangefni ac roedd yr India roc yn cael ei chadw a'i bacio mewn bocsys bananas.

Cyfrifiad 2011[golygu | golygu cod]

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[5][6][7]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Llannerch-y-medd (pob oed) (1,360)
  
100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Llannerch-y-medd) (952)
  
73.8%
:Y ganran drwy Gymru
  
19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Llannerch-y-medd) (999)
  
73.5%
:Y ganran drwy Gymru
  
73%
Y nifer dros 16 sydd mewn gwaith (Llannerch-y-medd) (207)
  
36.5%
:Y ganran drwy Gymru
  
67.1%

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. Dafydd Wyn William, 'Ffair, Marchnad a Phorthmyn', yn Atlas Môn (Llangefni, 1972).
  2. Melville Richards, 'Enwau Lleoedd', yn Atlas Môn (Llangefni, 1972).
  3. Pigot's Trade Directory 1828-29.
  4. Slaters Directory1850.
  5. "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
  6. Canran y di-waith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
  7. Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.