Enwau llefydd Celtaidd eu tarddiad

Oddi ar Wicipedia
Enwau llefydd Celtaidd eu tarddiad
Mathtoponymeg Edit this on Wikidata
Map o ranbarthau Ewrop o dan ddylanwad y Celtiaid

Rhestrir yma enwau llefydd sy'n gyfan gwbl neu'n rhannol o darddiad Celtaidd. Mae'r enwau hyn i'w cael ledled cyfandir Ewrop, Ynys Prydain, Iwerddon, Anatolia ac, yn ddiweddarach, trwy rannau eraill o'r byd nad oedd yn cael ei feddiannu'n wreiddiol gan y Celtiaid.

Elfennau a geir yn aml[golygu | golygu cod]

  • Celteg *briga 'bryn, lle uchel' > Cymraeg bri 'anrhydeddus, uchel ei barch' (ddim yn perthyn yn uniongyrchol i'r Gymraeg bryn), Gwyddeleg brí 'bryn; cryfder, egni, arwyddocâd'
  • brigant- 'uchel, aruchel, dyrchafedig'; yn cael ei ddefnyddio fel enw dwyfol benywaidd, wedi'i droi'n Brigantia yn Lladin, Hen Wyddeleg Brigit 'dyrchafedig un', enw duwies.
  • Celteg *brīwa 'pont'
  • Celteg *dūnon 'caer' > Cymraeg dinas a din 'caer', Gwyddeleg dún 'caer'
  • Celteg *duro- 'caer'
  • Celteg *kwenno- 'pen' > Brythoneg * penn-, Cymraeg pen, Gwyddeleg ceann
  • Celteg *magos 'maes' > Cymraeg maes, Gwyddeleg magh 'gwastatir'
  • Celteg *windo - 'gwyn, teg, bendith' > Cymraeg gwyn/wyn/gwen/wen, Hen Wyddeleg find, Gwyddeleg fionn 'teg'

Celteg Cyfandirol[golygu | golygu cod]

Awstria[golygu | golygu cod]

O'r Gelteg *brigant - ' uchel, aruchel, dyrchafedig' (neu enw dwyfol, Brigantia )

  • Wien, Cymraeeg Fienna, Lladin Vindobona

O'r Gelteg *windo- 'gwyn' (Cymraeg gwyn) + *bona 'sail' (Cymraeg bôn, bonyn, Gwyddelig bun 'gwaelod, sail')

Gwlad Belg[golygu | golygu cod]

O'r enw dwyfol Arduinna, o'r Gelteg *ardu - 'uchel' (Gwyddeleg ard) + silva Lladin 'coedwig'

O'r enw dwyfol Gontia

Tsiecia[golygu | golygu cod]

  • Košťany, Costen yn wreiddiol, o'r Gelteg, Cernyweg costean 'mwynglawdd tun'

Ffrainc[golygu | golygu cod]

Mae gan y rhan fwyaf o brif ddinasoedd Ffrainc enw Celtaidd (yr enw Galaidd gwreiddiol neu enw'r llwyth Galaidd).

  • Amiens
  • Angers
  • Argentan, Argenton (Argenton Lot-et-Garonne, Argenton-les-Vallées, Argenton-l'Église, Argenton-Notre-Dame, Argenton-sur-Creuse, Afon Argenton)
  • Arles
  • Arras
  • Autun
  • Bayeux < (Civitas) Baiocassensis; Augustodurum gynt. 'fforwm er anrhydedd Augustus'
  • Bourges
  • Briançon < Brigantium, o'r Gelteg *brigant- 'uchel, aruchel, dyrchafedig' (neu enw dwyfol, Brigantia)
  • Brive-la-Gaillarde < Briva 'pont'
  • Brives
  • Caen (Cahan, Cahon) < Catumagos. O'r Hen Geltaidd catu- 'brwydr' 'ymrafael', Hen Wyddeleg cath 'brwydr, bataliwn, llu', Llydaweg -kad / -gad, cad 'ymrafael, llu'; mago- 'maes', Hen Wyddeleg magh . Ymddengys mai'r ystyr cyffredinol yw 'maes brwydr'[1]
  • Cahors
  • Carentan < Carentomagus, Idem Charenton, ac ati.
  • Chambord
  • Divodurum (Lladin), Metz, Lorraine, bellach, o'r Celteg *diwo- 'duw, sanctaidd, dwyfol' ( Gaeleg yr Alban dia 'duw') + *duro- 'caer'
  • Évreux < (Civitas) Eburovicence; Mediolanum gynt
  • Laon, Aisne, Lladin Lugdunum Clavatum
  • Lemonum (Lladin), Poitiers, Vienne, yr elfen gyntaf o'r Gelteg *lemo- 'llwyfen'.
  • Lillebonne
  • Limoges
  • Lisieux < (Civitas) Lexoviensis; Noviomagus gynt[2] 'marchnad newydd', Hen Gelteg noviios 'newydd', magos 'maes'.
  • Lugdunum Convenarum (Lladin), Saint-Bertrand-de-Comminges bellach, Haute-Garonne
  • Lyon, Rhône, Lladin Colonia Copia Claudia Augusta Lugdunum, o'r Gelteg *lug- 'Lugus' (enw dwyfol) neu efallai 'golau' + * dūnon 'caer'
  • Nant, Nans
  • Nantes
  • Nanteuil
  • Nanterre
  • Noviomagus Lexoviorum (Lladin), Lisieux, Calvados bellach
  • Noviomagus Tricastinorum (Lladin), Saint-Paul-Trois-Châteaux, Drôme bellach
  • Noyon, Oise, Lladin Noviomagus Veromanduorum, o'r Gelteg *nowijo- 'newydd' + * magos 'maes'
  • Afon Ouette, gorllewin canolbarth Ffrainc, o'r gair 'oen'
  • Oissel, Oisseau-le-Petit, sawl Ussel, ac ati.
  • Orange < Arausio, duw dŵr
  • Paris < Parisii (Gaul), llwyth Celtaidd ar ddwy lan afon Seine yn lleol
  • Périgueux
  • Pierremande < Petromantalum < petro-matalo- 'pedair ffordd' = 'croesfan'
  • Rennes
  • Rouen < Rotomagus, [3] weithiau Ratómagos neu Ratumacos (ar ddarnau arian llwyth y Veliocassi). Gall fod yn roto-, y gair am 'olwyn' neu 'ras', cf. Hen Wyddeleg roth 'olwyn, ras' neu'r Gymraeg rhod 'olwyn' 'ras'. Mae Magos yn sicrach yma: 'maes' neu 'marchnad' yn ddiweddarach cf. Hen Wyddeleg mag (genidol maige ) 'maes', Hen Lydaweg ma 'lle'. Gallai'r holl beth olygu 'hippodrome', 'cae ras' neu 'farchnad olwynion'.[4]
  • Samarobrīva (Lladin), Amiens, Somme, bellach = "Pont ar [afon] Somme": enw afon Samara + Celteg *brīwa 'pont'.
  • Vandœuvres, Vendeuvre < vindo-briga 'y gaer wen'
  • Verdun, Lladin "Virodunum" neu "Verodunum", ail elfen o'r Gelteg *dūnon 'caer'.
  • Vernon < Vernomagus. Mae sawl Vernon arall yn Ffrainc, ond maent yn dod yn uniongyrchol o Vernō 'lle'r coed gwern'. 'gwastadedd y coed gwern'. uernā 'gwernen', Hen Wyddeleg fern, Llydaweg a Chymraeg gwern Cymraeg, Tafodieithoedd Ffrangeg verne / vergne .
  • Veuves, Voves, Vion

Yr Almaen[golygu | golygu cod]

  • Alzenau

O'r Gelteg alisa 'gwern'. ( Cymharer yr Almaeneg modern Erlenbach) a'r Hen Uchel Almaeneg aha, 'dŵr sy'n llifo'.

O'r Gelteg *bona 'sail' (Cymraeg bôn)

Mae rhai wedi gweld yr enw hwn fel ffurf gymysgryw yn cynnwys ffurf Geltaidd ac ôl- ddodiad Germanaidd sef -ingen.[5] Gall hyn fod yn wir, oherwydd rhwng yr 2il a'r 4edd ganrif, cafodd yr ardal o amgylch tref brifysgol Almaeneg Tübingen heddiw ei setlo gan lwyth Celtaidd gydag elfennau llwythol Germanaidd yn gymysg. Mae'n bosibl y gallai'r elfen tub- yn Tübingen godi o'r Gelteg dubo-, 'tywyll, du; trist; gwyllt'. Fel a geir yn yr enwau llefydd Eingl-Wyddelig Dulyn (Dublin), Devlin, Dowling, Doolin a Ballindolin. Dichon fod cyfeiriad yma at dywyllwch dyfroedd yr afon sydd yn llifo yn ymyl y dref; os felly, yna gellir cymharu'r enw â'r Saesneg Tubney, Tubbanford, Tub Mead a Tub Hole yn Lloegr . Cymharer Lladin diweddar y Werin tubeta 'cors', o'r Galeg. Ceir y gwraidd yn yr Hen Wyddeleg dub > Gwyddeleg dubh, Hen Gymraeg dub > Cymraeg du, Hen Gernyweg duw > Canol Cernyweg du, Llydaweg du Galeg dubo-, dubis, i gyd yn golygu 'du; tywyll'

Hwngari[golygu | golygu cod]

  • Hercynium jugum (Lladin)

O'r Gelteg *(φ)erkunos 'derw' neu enw dwyfol Perkwunos + jugum Lladin 'copa'

Yr Eidal[golygu | golygu cod]

  • Brianza, Lombardi, Lladin Brigantia

O'r Gelteg *brigant - 'uchel, aruchel, dyrchafedig' (neu enw dwyfol, Brigantia)

Efallai o'r Gelteg *genu- 'genau, aber'. (Fodd bynnag, mae'n debyg bod yr enw lle Liguraidd hwn, yn ogystal ag enw Genava (Genefa bellach), yn deillio o'r gwreiddyn Proto-Indo-Ewropeaidd *ĝenu- 'knee', gweler Pokorny, IEW [1] .)

  • Milano, Lombardi, Cymraeg Milan, Lladin Mediolanum

Ansicr. Mae'r elfen gyntaf yn edrych fel Lladin medius 'canol'. Gall yr ail elfen fod yn Geltaidd, *landā 'tir, lle' (Cymraeg llan); neu, *plan- > *lan-, cytras Celtaidd o'r Lladin plānus 'gwastatir', gyda cholled Celtaidd nodweddiadol o /p/.

  • Belluno, Veneto, Lladin Bellunum

O'r Gelteg *Bhel- 'llachar' a *dūnon 'caer'.

O'r Gelteg *brigant - 'uchel, aruchel, dyrchafedig' (neu enw dwyfol, Brigantia )

  • Brescia, Lombardi, Lladin Bricsia

O'r Gelteg *briga- 'uchder creigiog neu frigiad'.

  • Bologna, Emilia Romagna, Bononia Lladin

O'r Gelteg *bona 'sail' (Cymraeg bôn)

Yr Iseldiroedd[golygu | golygu cod]

  • Lugdunum Batavorum (Lladin), Katwijk, Zuid-Holland bellach

O'r Gelteg *lug- 'Lugus' (enw dwyfol) neu efallai 'ysgafn' + *dūnon 'caer'

  • Nijmegen, Gelderland, Lladin Ulpia Noviomagus Batavorum

O'r Gelteg *nowijo- 'newydd' ( Cymraeg newydd ) + * magos 'maes, plaen'

Gwlad Pwyl[golygu | golygu cod]

  • Lugidunum (Lladin), Legnica, Silesia bellach

Yr ail elfen o'r Gelteg *dūnon 'caer'

Portiwgal[golygu | golygu cod]

  • Portiwgal Portū (porthladd) + Cale, mam dduwies y bobl Geltaidd, a oedd wedi'i harfogi â morthwyl, ac a ffurfiodd fynyddoedd a dyffrynnoedd. Mae hi'n cuddio yn y creigiau. Mam Natur. Enwau eraill: Cailleach (Calicia/Galiza), Cailleach-Bheur, Beira (tair talaith Portiwgaleg y Rhanbarth Mynydd Canolog sy'n gyfystyr â thalaith Lusitania).
  • Braga, Dinesig Braga, Portiwgal

O'r Gelteg *bracari- ar ôl Celtiaid Bracari.

  • Bragança, Alto Trás-os-Montes, Portiwgal

O'r Gelteg *brigant- 'enw dwyfol, Brigantia'.

  • Beira

O'r Gelteg *beira- enw arall Cailleach/Cale, Cailleach-Bheura neu Beira, Duwies Geltaidd mynyddoedd, dŵr a Gaeaf. Tair o daleithiau Portiwgal: Beira-Baixa, Beira-Alta a Beira-Litoral

  • Vale de Cambra, Portiwgal

O'r Gelteg *cambra- 'siambr, ystafell'.[6]

  • Conímbriga, Coimbra, Portiwgal

O'r Gelteg *briga- 'uchder creigiog neu frig'.

  • Coimbra Cymru, lle'r bobl mewn cymdeithas - lle'r oedd y bobl yn ymgasglu fel mewn ffair. Perthyn i'r gair Cumberland a Cambria.
  • Douro, Norte, Portiwgal

O'r Celtaidd *Dur 'dŵr'.

  • Évora, Alentejo, Portiwgal

O'r Gelteg *ebora- ' lluosog genidol y gair eburos (coed)'.

  • Lacobriga, Algarve, Portiwgal

O'r Gelteg *Lacobriga- 'Llyn Briga'.

Rwmania[golygu | golygu cod]

  • Băișoara a safleoedd eraill yn Transylvania
  • Boian yn Sibiu, Boianu Mare yn Sir Bihor, pentrefi yn dod o Boii
  • dinas Calan yn Hunedoara .
  • Deva, prifddinas Hunedoara, yn wreiddiol yn ddinas y Daciaid
  • Galați
  • Noviodunum, Isaccea bellach, oedd yn golygu "caer newydd" nowijo- + dūn-.
  • Afon Timiř yn Banat .

Serbia[golygu | golygu cod]

  • Singidunum (Lladin), Beograd bellach, Saesneg Belgrade

Daw'r ail elfen o'r Gelteg *dūnon 'caer'

Slofenia[golygu | golygu cod]

  • Celje, O'r enw a ladineiddiwyd, Celeia, yn ei thro o *keleia, sy'n golygu 'cysgod' yn y Gelteg
  • Neviodunum (Lladin), Drnovo bellach

Daw'r ail elfen o'r Gelteg *dūnon 'caer'

Sbaen[golygu | golygu cod]

Asturias a Cantabria

  • Deva, nifer o afonydd yng ngogledd Sbaen, a Pontedeva, Galicia, Sbaen .

O'r Gelteg *diwā- ' dduwies ; sanctaidd, dwyfol'

Castile

Galicia

  • Tambre, afon yn Galicia (Sbaen), Lladin Tamaris. O bosibl o'r Gelteg *tames- 'tywyll' ( cf. Celteg *temeslos > Cymraeg tywyll). Damcaniaethau eraill.
  • O Grove, Galicia, Sbaen, Ogrobre Lladin Canoloesol 912.[7] O'r Gelteg *iawn-ro- 'aciwt; penrhyn' [8] a'r Gelteg *brigs 'bryn'.
  • Bergantiños, Galicia, Sbaen, Lladin Canoloesol Bregantinos 830. O'r enw Celtaidd *brigant - 'uchel, aruchel, dyrchafedig', neu enw dwyfol Brigantia, neu o'r Gelteg *brigantīnos 'pennaeth, brenin'. [9]
  • Dumbría, Galicia, Sbaen, Donobria Lladin Canoloesol 830. O'r Gelteg *dūnon 'caer' + Celtaidd *brīwa 'pont'.
  • Val do Dubra ac Afon Dubra, Galicia. O'r Gelteg *dubr- 'dŵr', *dubrās 'dyfroedd'.
  • Monforte de Lemos (rhanbarth), Galicia, Sbaen, Lladin Lemavos, ar ôl llwyth lleol y Lemavi. O'r Gelteg *lemo- ' llwyfen '.
  • Nendos (rhanbarth), Galicia, Sbaen, Nemitos Lladin Canoloesol 830. O'r Gelteg *nemeton 'noddfa'.
  • Noia, Galicia, Sbaen, Groeg Nouion.[10] O'r Gelteg *nowijo- 'newydd'.

Y Swistir[golygu | golygu cod]

Mae gan y Swistir, yn enwedig Llwyfandir y Swistir, lawer o enwau llefydd Celtaidd (Galeg). Daeth haenau newydd o enwau Lladin ar ben yr hen haenen hon yn y cyfnod Rhufeinig Gâl,[11] ac, o'r cyfnod canoloesol, haen o enwau Almaeneg Alemanaidd[12] a Romáwns[13].

Gyda rhai enwau, y mae ansicrwydd ai Galeg ai Lladin yw'r tarddiad. Mewn rhai achosion prin, fel Frick, y Swistir, bu hyd yn oed awgrymiadau cystadleuol o etymolegau Galeg, Lladin ac Alemannig.[14]

Enghreifftiau o enwau llefydd â tharddiad Galeg sefydledig:

  • Solothurn, o Salodurum. Mae'r elfen -durum yn golygu "drysau, gatiau; palisâd; tref". Mae geirdarddiad yr elfen salo yn aneglur.
  • Thun, Bern: dunum "caer"
  • Windisch, Aargau, Lladin Vindonissa: yr elfen gyntaf o *windo- "gwyn"
  • Winterthur, Zürich, Lladin Vitudurum neu Vitodurum, o vitu "helyg" a durum
  • Yverdon-les-Bains, o Eburodunum, o eburo- "ywen" a dunum "caer". [15]
  • Zürich, Lladin Turicum, o enw personol Galeg Tūros
  • Limmat, o Lindomagos "llyn-gwastadedd", yn wreiddiol enw'r gwastadedd a ffurfiwyd gan afon Linth a Llyn Zurich.

Celteg yr ynysoedd[golygu | golygu cod]

Yr Alban[golygu | golygu cod]

Yn Ucheldiroedd yr Alban, Gaeleg yw mwyafrif helaeth enwau llefydd. Mae enwau Gaeleg yn gyffredin trwy weddill yr Alban hefyd, yn ogystal ag enwau Picteg yn y gogledd-ddwyrain, ac enwau Brythoneg yn y de.

Cernyw[golygu | golygu cod]

Daw mwyafrif helaeth enwau llefydd Cernyw o'r iaith Gernyweg.

Cymru[golygu | golygu cod]

Gweler Toponymeg Cymru

Iwerddon[golygu | golygu cod]

Tarddiad Gwyddeleg sydd i'r rhan helaeth o enwau llefydd Iwerddon

Lloegr[golygu | golygu cod]

Gweler Enwau llefydd yn Lloegr sydd o darddiad Brythonig / Celtaidd

Llydaw[golygu | golygu cod]

Daw mwyafrif helaeth enwau llefydd Llydaw o'r Llydaweg.

Ynys Manaw[golygu | golygu cod]

Mae mwyafrif helaeth enwau llefydd Ynys Manaw yn tarddu o'r Fanaweg.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Xavier Delamarre, Dictionnaire de la langue gauloise, 2nd edn. (Paris: Errance, 2003), 111.
  2. ↑ See Noviomagus and Lexovii.
  3. ↑ Archetype that exists everywhere in France, for example Ruan (Rothomago 1233 / Rotomagus 5th century), Rom.
  4. ↑ Delamarre 2003, pp. 261-2.
  5. ↑ Bahlow, Hans. 1955. Namenforschung als Wissenschaft. Deutschlands Ortsnamen als Denkmäler keltischer Vorzeit. Frankfurt am Main.
  6. ↑ "RIA - Dictionary of Medieval Latin from Celtic Sources". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-04-17. Cyrchwyd 2022-09-03.
  7. ↑ Prósper, Blanca María (2002). Lenguas y Religiones Prerromanas del Occidente de la Península Ibérica. Universidad de Salamanca. t. 375. ISBN 978-84-7800-818-6.
  8. ↑ Matasovic, Ranko (2009). Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Brill. t. 28. ISBN 978-90-04-17336-1.
  9. ↑ Matasovic, Ranko (2009). Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Brill. tt. 77–78. ISBN 978-90-04-17336-1.
  10. ↑ Ptolemi II 6.21.
  11. ↑ such as Basle, Latin Basilea, from the personal name Basilius, ultimately of Greek origin,
  12. ↑ such as Bern, founded 1191
  13. ↑ such as Neuchâtel, founded 1011
  14. ↑ Frick has been derived from (a) a Celtic word for "confluence", cognate with fork, (b) an Alemannic personal name Fricco and (c) Latin ferra ricia "iron mine, ironworks".
  15. ↑ Bernhard Maier, Kleines Lexikon der Namen und Wörter keltischen Ursprungs, 2010, p. 51. Julius Pokorny, IEW (1959:325), s.v. "ē̆reb(h)-, ō̆rob(h)- 'dark reddish-brown colour'": "alb.-ligur.-kelt.-germ. eburo- 'rowan, mountain ash, yew, evergreen tree with poisonous needles'."
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Enwau_llefydd_Celtaidd_eu_tarddiad&oldid=11812695"