Llydaweg

Oddi ar Wicipedia
Llydaweg
brezhoneg
Ynganiad IPA [bɾe.ˈzõː.nɛk]
Siaredir yn Baner Ffrainc Ffrainc
Rhanbarth Baner Llydaw Llydaw
Cyfanswm siaradwyr tua 200,000 [1]
Teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd
Codau ieithoedd
ISO 639-1 br
ISO 639-2 bre
ISO 639-3 bre
Wylfa Ieithoedd 50-ABB-b (amrywiadau:

50-ABB-ba hyd at -be)

Kemper yn Penn-ar-Bed /Finistère
Poster ar arwydd uniaith Ffrangeg yn mynnu'r defnydd o'r Lydaweg. Montroulez 2013.
Protest Iaith yn An Oriant
Y Lydaweg yn gyntaf ar arwydd siop, a'r Ffrangeg yn ail.

Iaith Geltaidd y Llydaw yn nheulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd yw'r Llydaweg (brezhoneg). Mae'r Llydaweg yn tarddu o'r Frythoneg, fel y gwnaeth y Gymraeg a'r Gernyweg hefyd. Tarddodd y Frythoneg ei hun o'r Gelteg. Siaredir Llydaweg yn Llydaw, yng ngogledd-orllewinol gwladwriaeth Ffrainc, sef Llydaw Isel, sy'n cynnwys Finistère, gorllewin Côtes d'Armor a Morbihan. Mae cysylltiad agos rhwng yr iaith â'r hunaniaeth Lydawaidd.

Hanes[golygu | golygu cod]

Cafodd y Llydaweg ei chyflwyno i Lydaw gan ymfudwyr o dde-ddwyrain Prydain o'r 4edd hyd at y 6g. Ychydig sy'n hysbys am gyflwr ieithyddol y rhan honno o wlad Gâl yr adeg honno ond mae'n bur sicr fod tafodiaith Aleg yn cael ei siarad yno. Nid yw'r Llydaweg ei hun yn perthyn i gangen Celteg y Cyfandir ond yn hytrach i'r Frythoneg sydd, gyda'r Oideleg, yn ffurfio'r gangen Geltaidd a elwir yn Gelteg Ynysig. Glosau ar eiriau Lladin mewn llawysgrifau yw'r cofnodau hynaf o'r iaith Lydaweg sydd ar gael heddiw, ynghyd ag enwau personol a lleol yn yr un ffynonellau. Maent yn dyddio o'r 9fed hyd at y 12g. Mae'r testunau cyfan cynharaf yn dyddio o ddiwedd yr Oesoedd Canol. Gelwir iaith y cyfnod hwnnw'n Llydaweg Canol. Testunau crefyddol fel bucheddau seintiau yw'r testunau Llydaweg Canol bron i gyd. Y llyfr cyntaf i'w gyhoeddi yn y Llydaweg yw'r Catholicon, geiriadur teirieithog a gyhoeddwyd yn Landreger (sef Tréguier yn ffrangeg) yn 1464. Mae Llydaweg Canol yn dangos dylanwad cryf Ffrangeg ar ei ffonoleg, ei gramadeg a'i geirfa.

Orgraff[golygu | golygu cod]

Mae datblygiad system orgraffol safonol i'r Llydaweg wedi bod yn anodd. Cam pwysig oedd cyhoeddiad geiriadur Le Gonidec yn 1821.

Am amser roedd nifer o systemau orgraffol yn cyd-fyw. Ond yr un a ddefnyddir fwyaf heddiw, a ddysgir yn yr holl ysgolion, yw'r orgaff Peurunvan (unedig). Yn y ganrif ddiwethaf roedd ei ylynion yn ei alw Zedacheg (yn ôl y llythyrennau "zh") achos mae'n sgrifennu Breizh, ers 1941, yn lle Breiz neu Breih.

Llydaweg heddiw[golygu | golygu cod]

Yn 1999, roedd tua 304 000 o bobl yn medru Llydaweg yn ôl yr INSEE (Sefydliad gwybodaeth ystadegol ac economaidd Ffrainc), sef un rhan o bump o boblogaeth Llydaw Isel. Roedd cefn gwlad Breizh Izel yn uniaith Lydaweg tan yr Ail Ryfel Byd. Oddi ar y rhyfel ychydig o bobl ifanc a fagwyd yn Llydaweg. Er gwaetha'r ffaith nad oedd mewnlifiad yn digwydd yr adeg honno ymddengys i'r rhan fwyaf o deuluoedd Llywdaweg benderfynu fagu eu plant yn uniaith Ffrangeg o tua 1946-1950 ymlaen. Mae nifer y siaradwyr iaith gyntaf ar fin cwympo i lefel isel gyda cholli'r genhedlaeth 70-80 oed dros y degawdau nesaf yma, sef cnewyllyn y siaradwyr iaith gyntaf. Ar hyn o bryd prin bod 2% o blant Llydaw Isel yn medru'r Llydaweg a'r rhan fwyaf ohonynt oherwydd ymdrech ysgolion Llydaweg Diwan.

Blwyddyn Nifer o siaradwyr Llydaweg % o'r boblogaeth yn siarad Llydaweg
1886 1,982,300 60
1928 1,158,000 38
1952 700,000 23
1983 604,000 16
1991 250,000 6
1997 240,000 6
1999 304,000 8
2007 206,000

[2]

Statws[golygu | golygu cod]

Does dim statws swyddogol gan yr iaith Lydaweg. Yn ôl cyfansoddiad Ffrainc, Ffrangeg yw unig iaith y Wladwriaeth. Fe feriniadwyd Ffrainc yn hallt yn ddiweddar yn dilyn eu methiant i gadarnhau Siarter Ieithoedd Rhanbarthol neu Leiafrifol Ewrop. Er hyn, fe sefydlwyd Ofis ar Brezhoneg (Bwrdd yr Iaith Lydaweg) gan Gyngor Rhanbarth Llydaw yn 1999 er mwyn hyrwyddo a datblygu'r defnydd o'r iaith.

Addysg[golygu | golygu cod]

Mwy na 18,337 o blant sydd yn cael eu dysgu mewn ysgolion Diwan, Div Yezh, Dihun ac mae'r ffigwr yn codi gan bymtheg y cant pob blwyddyn. Mae yna gyfundrefn addysg dwyieithog, sef Divyezh (dwyieithog cyhoeddus) a Dihun (dwyieithog preifat).

Darlledu[golygu | golygu cod]

Mae radio a theledu cyhoeddus yn darlledu rhai rhaglenni Llydaweg bob dydd. Mae sianel deledu preifat TV Breizh yn darlledu rhaglenni Llydaweg a Ffrangeg.

Brawddegau Cyffredin[golygu | golygu cod]

  • Sut mae – Salud
  • Hwyl fawr – Kenavo, kenô
  • Diolch – Bennozh Doue (sef yn lythrennol "Bendith Duw"; nid oes gwir gair am diolch yn Llydaweg), Trugarez, mersi.
  • Os gwelwch yn dda – Mar plij.
  • Iechyd da! – Yec'hed mat !
  • Nos da! – Noz vat !
  • Sut ydych chi? – Mat an traoù ganeoc'h ?
  • Sut wyt ti? – Mat an traoù ganit ?
  • Pwy dych chi? – Piv oc'h ?
  • ...ydw i – ...on
  • Beth ydy dy enw? – Pe anv out ?/Petra eo da anv ?
  • Fy enw ydy... – ...eo ma anv
  • Dwi ddim – N'on ket
  • Yn – E/en

Mae cyfieithiadau i'r Gymraeg o'r Llydaweg wedi dangos yn rheolaidd o brif awduron Llydaw fel Roparz Hemon, Anjela Duval, Ronan Huon a Per Denez yn ogystal a'r ffordd arall ee Treid Daouhualet gan Kate Roberts

Priod-ddulliau neu idiomau[golygu | golygu cod]

  • Siminalioù ar bed all (simneiau y byd arall) – cerrig mawrion mewn cae.
  • Dent Genver (Ysgithredd Ionawr) – Pibonwy.
  • Ne lip ket chadenn ar puñs (dydy e ddim yn llyfu cadwyn y ffynnon) – dydy e ddim yn hoffi dŵr, sef meddwyn yw ef.
  • N'eo ket bet roet un teod dezhi/dezhañ evit lipat ar mogerioù (nid oes ganddo/ganddi dafod i lyfu muriau) – mae e/hi'n siarad yn ddi-baid, pymtheg y dwsin.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. Yn ôl cyfrifiad 2001, mae tua 270,000 o siaradwyr yn bodoli, ond mae'r iaith yn colli tua 10,000 o siaradwyr bob blwyddyn. Mae'r wefan oui au breton (Ffrangeg) yn amcangyfrif bod 200,000 o siaradwyr yn bodoli.
  2. Ffynhonnell: tabl a gynhwyswyd yn Hornsby, M. (2008). The incongruence of the Breton linguistic landscape for young speakers of Breton, J. of Multilingual and Multicultural Development, Vol. 29(2), 127-138, a ddyfynnodd Observatoire de la Langue Bretonne (2002) yn dyfynnu Sébillot (1886), Hemon (1930), Gourvil (1952), Centre d’Études d’Opinion (1983), TMO (1991, 1997), INSEE (1999). Daw ffigur 2007 o arolwg 2007 TMO.

Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod]

Wikipedia
Wikipedia
Argraffiad Llydaweg Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd
  • F. Gourvil, Langue et littérature bretonnes (Paris, 1952)
  • Kenneth H. Jackson, A Historical Phonology of Breton (Dulyn, 1967)
  • Henry Lewis, Llawlyfr Llydaweg Canol (Caerdydd)

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

v · t · e Ieithoedd Celtaidd/Celteg
Brythoneg - (Celteg P)Goedeleg - (Celteg Q)
Llydaweg ·Cernyweg ·Cymraeg |Gwyddeleg ·Manaweg ·Gaeleg
Gwelwch hefyd: Ieithyddiaeth · Y Celtiaid · Gwledydd Celtaidd
Chwiliwch am Llydaweg
yn Wiciadur.