De Affrica

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
De Affrica
De Affrica
South Africa (a 10 enw swyddogol arall)
Arwyddairǃke e: ǀxarra ǁke Edit this on Wikidata
Mathgwladwriaeth sofran, gwlad Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlde, Affrica Edit this on Wikidata
PrifddinasPretoria, Bloemfontein, Tref y Penrhyn Edit this on Wikidata
Poblogaeth62,027,503 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 31 Mai 1910 Edit this on Wikidata
AnthemAnthem genedlaethol De Affrica Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethCyril Ramaphosa Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, UTC+03:00, Africa/Johannesburg Edit this on Wikidata
Gefeilldref/iAisai Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Saesneg, Affricaneg, Ndebele y De, Gogledd Sothoeg, Sesotho, siSwati, Tsonga, Setswana, Venda, Xhosa, Swlŵeg, Iaith Arwyddo De Affrica Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolDe Affrica Edit this on Wikidata
GwladBaner De Affrica De Affrica
Arwynebedd1,221,037 ±1 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr1,037 metr Edit this on Wikidata
GerllawSouth Atlantic Ocean, Cefnfor India Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaNamibia, Botswana, Lesotho, Simbabwe, Eswatini, Mosambic Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau29°S 24°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolLlywodraeth De Affrica Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholSenedd De Affrica Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd De Affrica Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethCyril Ramaphosa Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Arlywydd De Affrica Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethCyril Ramaphosa Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$419,016 million, $405,870 million Edit this on Wikidata
ArianRand De Affrica Edit this on Wikidata
Canran y diwaith27.2 % Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant2.363 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.713 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]
Mae'r erthygl yma am y wlad. Am yr ardal o'r cyfandir Affrica, gwelwch De Affrica (rhanbarth).

Gweriniaeth yn Affrica sydd yn cynnwys Penrhyn Gobaith Dda yw De Affrica neu De'r Affrig. Gwledydd cyfagos yw Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambic, Eswatini a Lesotho.

O holl wledydd cyfandir Affrica, De Affrica yw'r wlad sydd wedi gweld y mewnfudiad mwyaf o bobl o Ewrop, yn arbennig o'r Iseldiroedd a Phrydain, ond hefyd o Ffrainc a'r Almaen. Trefedigaeth Iseldiraidd oedd yna yn y dechreuad,[1] ond cafodd Prydain Fawr Trefedigaeth Penrhyn Gobaith Dda o'r Iseldiroedd ar ôl cytundeb Amiens yn 1805. Yn y 1830au a'r 1840au symudodd ymsefydlwyr Iseldiraidd i barthau y tu fewn y wlad i sefydlu y Gweriniaethau Boer yn Nhransvaal a'r Dalaith Rydd Oren.

Mae wedi'i ffinio i'r de gan 2,798 km (1,739 mi) o arfordir sy'n ymestyn ar hyd De'r Iwerydd a Chefnfor India.[2][3][4] Yn y gogledd, mae'n ffinio gyda Namibia, Botswana, a Simbabwe ac i'r dwyrain a'r gogledd-ddwyrain gan Mosambic ac Eswatini (Swaziland gynt); ac mae'n amgylchynu gwlad gaeedig Lesotho.[5] Hi yw'r wlad fwyaf deheuol ar dir mawr yr Hen Fyd, a'r wlad fwyaf poblog sydd wedi'i lleoli'n gyfan gwbl i'r de o'r cyhydedd. Mae De Affrica yn fan allweddol o ran bioamrywiaeth, gydag phlanhigion ac anifeiliaid unigryw a hynod iawn.

Mae De Affrica yn gymdeithas aml-ethnig sy'n cwmpasu amrywiaeth eang o ddiwylliannau, ieithoedd a chrefyddau gwahanol. Adlewyrchir ei gyfansoddiad plwraliaethol yng nghyfansoddiad y wlad, gydag 11 iaith swyddogol, y bedwaredd nifer uchaf yn y byd.[4] Yn ôl cyfrifiad 2011, y ddwy iaith a siaredir fwyaf yw Swlŵeg (Zulu) (22.7%) a Xhosa (16.0%).[6] Mae'r ddwy iaith nesaf ar y rhestr o darddiad Ewropeaidd: Affricaneg (13.5%) a ddatblygwyd o'r Iseldireg ac sy'n gwasanaethu fel iaith gyntaf y mwyafrif o Dde Affrica Du a Gwyn; Mae Saesneg (9.6%) yn adlewyrchu etifeddiaeth gwladychiaeth y Sais, ac fe'i defnyddir yn gyffredin mewn bywyd cyhoeddus a masnachol. Mae'r wlad yn un o'r ychydig yn Affrica na chafodd coup d'état erioed, ac mae etholiadau rheolaidd wedi'u cynnal ers bron i ganrif. Fodd bynnag, ni chafodd mwyafrif llethol De Affrica du eu rhyddfreinio tan 1994, oherwydd apartheid.

Yn ystod yr 20g, brwydrodd y mwyafrif du am fwy o hawliau gan y lleiafrif gwyn dominyddol, a chwaraeodd ran fawr yn hanes a gwleidyddiaeth ddiweddar y wlad. Gosododd y Blaid Genedlaethol apartheid ym 1948, gan greu system o wahaniaethu hiliol cwbwl annheg. Ar ôl hir brwydro yn erbyn yr annhegwch hwn, gan y Gyngres Affrica Cenedlaethol (ANC) a gweithredwyr gwrth-apartheid eraill y tu mewn a'r tu allan i'r wlad, dechreuwyd diddymu rhai deddfau gwahaniaethu yng nghanol y 1980au. Ers 1994, mae pob grŵp ethnig ac ieithyddol wedi dal cynrychiolaeth wleidyddol yn nemocratiaeth ryddfrydol y wlad, sy'n cynnwys gweriniaeth seneddol a naw talaith. Cyfeirir at Dde Affrica yn aml fel "cenedl yr enfys " i ddisgrifio amrywiaeth amlddiwylliannol y wlad, yn enwedig yn sgil apartheid.[7]

Mae De Affrica yn wlad sy'n datblygu, yn y 114fed safle ar y Mynegai Datblygiad Dynol. Fe'i dosbarthwyd gan Fanc y Byd fel gwlad sydd newydd ei diwydiannu, gyda'r economi ail-fwyaf yn Affrica, a'r 35ed-fwyaf yn y byd.[8][9] Mae gan Dde Affrica hefyd Safleoedd Treftadaeth y Byd mwyaf UNESCO yng nghyfandir Affrica. Mae'r wlad yn bwer canol mewn materion rhyngwladol; mae ganddi gryn ddylanwad rhanbarthol fel aelod o Gymanwlad y Cenhedloedd a'r G20.[10][11] Fodd bynnag, mae trosedd, tlodi ac anghydraddoldeb yn parhau i fod yn eang, gyda thua chwarter y boblogaeth yn ddi-waith ac yn byw ar lai na UD$1.25 y dydd.[12][13] Ar ben hynny, mae newid hinsawdd yn fater pwysig iawn i Dde Affrica : mae'n cyfrannu'n helaeth at newid yn yr hinsawdd fel y 14ydd allyrrydd mwyaf o nwyon tŷ gwydr yn 2018 (i raddau helaeth oherwydd ei ddiwydiant glo),[14] ac mae'n fregus i effeithiau enbyd newid hinsawdd, oherwydd ansicrwydd ei amgylchedd o ran dŵr a'i chymunedau bregus.

Enw[golygu | golygu cod]

Mae'r enw "De Affrica" yn deillio o leoliad daearyddol y wlad ym mhen deheuol Affrica. Ar ôl ei ffurfio, enwyd y wlad yn "Undeb De Affrica" ("Unie van Zuid-Afrika" mewn Iseldireg), gan adlewyrchu pedair trefedigaeth Brydeinig a oedd gynt ar wahân. Ers 1961, yr enw ffurfiol hir yn Saesneg yw "Gweriniaeth De Affrica" a "Republiek van Suid-Afrika" mewn Affricaneg. Ers 1994, mae'r wlad wedi cael enw swyddogol ym mhob un o'i 11 iaith swyddogol.

Mae Mzansi, sy'n deillio o'r enw Xhosa uMzantsi yn golygu "de", yn yr enw llafar am Dde Affrica,[15][16] tra bod yn well gan rai pleidiau gwleidyddol Pan-Affricanaidd y term "Azania".[17]

Geirdarddiad[golygu | golygu cod]

Enw Lladin oedd Afri a ddefnyddid i gyfeirio at drigolion gogledd Affrica, hy i'r gorllewin o Afon Nîl, a'r holl diroedd i'r de o Fôr y Canoldir (Libya Hynafol).[18][19] Mae'n ymddangos bod yr enw hwn wedi cyfeirio'n wreiddiol at lwyth brodorol o Libya, un o hynafiaid y Berberiaid modern. Roedd yr enw fel arfer wedi'i gysylltu â'r gair Ffenicaidd 'afar' sy'n golygu "llwch", ond ers 1981 credir ei fod yn deillio o'r gair 'Berber ifri' (lluosog ifran) sy'n golygu "ogof", gan gyfeirio at breswylwyr ogofâu.[20][21][22]

Hanes[golygu | golygu cod]

Ceir tystiolaeth archaeolegol fod yr ardal sydd heddiw yn Dde Affrica yn gartref i un grud esblygiad pobol. Darganfuwyd rhai o'r olion dynol hynaf, sy'n dyddio dros 2.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn y wlad. Darganfuwyd olion australopithecus africanus yn Taung, Sterkfontein, Swartkrans, a Kromdraai, ac olion australopithecus robustus, sy'n dyddio yn ôl tua 3 miliwn o flynyddoedd, ym Makapansgat. Bu homo habilis, yr offerwr cyntaf, yn byw yn Ne Affrica rhyw 2.3 miliwn o flynyddoedd yn ôl, ac ymddangosodd homo sapiens yn gyntaf yno rhwng 125 000 a 50 000 o flynyddoedd yn ôl.

Trigolion cyntaf De Affrica oedd pobl Khoisan, helwyr-gasglwyr y San a bugeiliaid y Khoikhoi. Credir i'r bobl Bantu (hynafiaid y mwyafrif o bobl duon y Dde Affrica fodern) gyrraed tua 100 OC, gan ddod â dulliau byw a thechnoleg Oes yr Haearn gynnar i'r rhanbarth gydan nhw. O ganlyniad cafodd y grwpiau ethnig gwreiddiol eu cymhathu neu eu gwthio i ardaloedd ffiniol; heddiw mae eu disgynyddion yn byw yn niffeithdir y Kalahari ym Motswana (San) a de Namibia (Khoikhoi).

Y sefydlwyr Ewropeaidd cyntaf yn Ne Affrica oedd yr Iseldirwyr. Yn ystod y Rhyfeloedd Napoleonig yn Ewrop, meddiannodd Ffrainc yr Iseldiroedd, a meddiannodd y Deyrnas Unedig rhanbarth Penrhyn Gobaith Da dwywaith, yn 1795 a 1806. Yn 1814, tua diwedd oes yr ymladd yn Ewrop, prynodd y DU Gwladfa'r Penrhyn o'r Iseldirwyr am £6 miliwn. Ar ôl 1820 ymfudodd miloedd o Brydeinwyr i Dde Affrica, a mynnon nhw bod cyfraith Brydeinig yn cael ei gorfodi yn y wlad. Daeth Saesneg yn y iaith swyddogol yn 1822, rhoddwyd amddiffyniad i'r Khoikhoi, a diddymwyd caethwasiaeth yn 1833. Yn yr un cyfnod, ymestynnodd y Zulu, dan eu brenin Shaka, eu hawdurdod dros ran helaeth o'r hyn sy'n awr yn Dde Affrica.

Teimladau chwerw oedd gan y trigolion o dras Iseldiraedd, a ddaeth i'w handnabod fel y Boeriaid o ganlyniad i'r mesurau hyn, ac arweiniodd hyn at y Daith Fawr, pan fudodd rhyw 10 000 o Foeriaid i ogledd De Affrica rhwng 1836 a 1838. Mudodd y voortrekkers (rhagredegyddion) yma tua'r dwyrain a'r gogledd, a chyfaneddasant o amgylch Afon Oren, Afon Vaal, ac yn Natal. Yn dilyn ymosodiadau milwrol yn 1836 gyrron nhw lwyth y Ndebele tu hwnt i'r Afon Limpopo ac yn 1838 trechon nhw'r Zulu ym Mrwydr Afon Bloed cyn sefydlu cyfres o aneddiadau yn y rhanbarth. Meddiannodd y Prydeinwyr, a oedd yn dymuno cadw rheolaeth dros y voortrekkers, ranbarth arfordirol Natal a sefydlwyd Trefedigaeth y Goron yno yn 1843.

Gadawodd y mwyafrif o Foeriaid Natal ac aethant i'r gogledd a'r gorllewin, lle sefydlon nhw weriniaethau'r Wladwriaeth Rydd Oren a Thransvaal. Llechfeddiannodd y Prydeinwyr diroedd y Xhosa ar hyd oror dwyreiniol y Penrhyn mewn cyfres o ryfeloedd gwaedlyd. Enillodd llywodraethwr Gwladfa'r Penrhyn, Syr Harry Smith, reolaeth dros diriogaeth Afon Oren yn 1848. Ond gwadwyd ei bolisïau imperialaidd gan lywodraeth Brydeinig a oedd yn awyddus i gwtogi ei hymrwymiad yn Ne Affrica. Cydnabu Prydain annibyniaeth Boeriaid y Transvaal yng Nghytundeb Afon Sand yn 1852, ac annibyniaeth y Wladwriaeth Rydd Oren yng Nghytundeb Bloemfontein yn 1854.

Erbyn diwedd y 1850au cyfunwyd tiriogaethau Boeriaid y Transvaal tu hwnt i Afon Vaal yn swyddogol fel De Affrica, neu Weriniaeth Transvaal. Er ymgeisio'n ofer i uno'r weriniaeth a'r Wladwriaeth Rydd Oren, cadwodd y ddwy weriniaeth Foer gysylltiadau agos yn y blynyddoedd wedi hynny. Ymladdwyd Ail Ryfel y Boer rhwng 1899 a 1902. Ceisiodd yr Ymerodraeth Brydeinig feddiannu tiriogaethau gweriniaethau annibynnol y Boeriaid. Disgwylid y byddai'r rhyfel drosodd mewn ychydig fisoedd, ond llwyddodd y Boeriaid i wrthsefyll byddinoedd yr ymerodraeth am dair blynedd. Yn y diwedd, ymgorfforwyd y gweriniaethau yn yr Ymerodraeth Brydeinig.

System yn Ne Affrica o gadw pobl o wahanol hil ar wahân oedd Apartheid (Afrikaans, yn golygu "arwahanrwydd". Gweithredwyd y system rhwng 1948 a 1994. Dechreuwyd datblygu'r system pan gafodd De Affrica statws dominiwn hunanlywodraethol o fewn yr Ymerodraeth Brydeinig, a daeth i'w llawn dŵf wedi 1948. Dechreuwyd cael gwared o'r system mewn cyfres o drafodaethau rhwng 1990 a 1993, gan ddiweddau gydag etholiad cyffredinol 1994, y cyntaf i'w gynnal yn Ne Affrica gyda phawb yn cael pleidlais. Daeth Nelson Mandela yn Arlywydd, a pharhaodd yn y swydd hyd 1999, pan olynwyd ef gan Thabo Mbeki.

Daearyddiaeth[golygu | golygu cod]

Saif De Affrica ar ran deheuol cyfandir Affrica, wedi ei hamgylchynu ar dair ochr gan y môr. Mae gan y wlad dros 2,500 km (1,553 milltir) o arfordir. Yn y gogledd, mae'n ffinio ar Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambic a Eswatini, tra mae Lesotho yn cael ei hamgylchynu gan Dde Affrica.

O gwmpas yr arfordir mae rhimyn gweddol gul o dir isel, er ei fod yn lletach mewn ambell fan, megis talaith KwaZulu-Natal yn y dwyrain. Yng nghanol y wlad mae llwyfandir uchel. Yn rhan orllewinol y llwyfandir yma, ceir y Karoo, sy'n boeth iawn yn yr haf ond yn oer iawn yn y gaeaf. Dim ond dwy afon fawr sydd gan Dde Affrica, Afon Limpopo ac Afon Oren.

Mynydd uchaf y wlad yw Njesuthi, sy'n 3,410 metr o uchder. Saif yng ngorllewin y wlad, ar y ffîn â Lesotho.

Hinsawdd[golygu | golygu cod]

Mathau hinsawdd Köppen yn Ne Affrica

Mae gan Dde Affrica hinsawdd dymherus ar y cyfan oherwydd ei bod wedi'i amgylchynu gan Gefnforoedd yr Iwerydd ac India ar dair ochr, ac oherwydd ei fod wedi'i leoli yn Hemisffer y De sy'n fwynach ei hinsawdd, ac oherwydd bod ei ddrychiad cyfartalog yn codi'n gyson tua'r gogledd (tuag at y cyhydedd) ac ymhellach i'r tir. Mae'r topograffi amrywiol a'r dylanwad cefnforol hwn yn arwain at amrywiaeth fawr o barthau hinsoddol sy'n amrywio o anialwch eithafol de Namib yn y gogledd-orllewin pellaf i'r hinsawdd is-drofannol ffrwythlon yn y dwyrain ar hyd y ffin â Mosambic a Chefnfor India. Mae gaeafau yn Ne Affrica yn digwydd rhwng Mehefin ac Awst.

Mae gan y de-orllewin eithafol hinsawdd hynod debyg i hinsawdd Môr y Canoldir gyda gaeafau gwlyb a hafau poeth, sych, yn cynnal 'biome fynbos' o lwyni a phrysgwydd. Mae'r ardal hon hefyd yn cynhyrchu llawer o winoedd De Affrica.Ceir gwynt cryf, nodedig,, sy'n chwythu'n bron trwy'r flwyddyn. Oherwydd difrifoldeb y gwynt hwn, roedd hwylio o amgylch Penrhyn Gobaith Da yn arbennig o beryglus i forwyr, gan achosi llawer o longddrylliadau. Ymhellach i'r dwyrain ar arfordir y de, mae'r glawiad yn cael ei ddosbarthu'n fwy cyfartal trwy gydol y flwyddyn, gan gynhyrchu tirwedd gwyrdd, ffrwythlon. Gelwir yr ardal hon yn boblogaidd fel "Llwybr yr Ardd".

Mae mynyddoedd uchel Drakensberg, sy'n ffurfio sgarp de-ddwyreiniol Highveld, yn cynnig cyfleoedd sgïo yn y gaeaf. Y lle oeraf ar dir mawr De Affrica yw Buffelsfontein yn Nwyrain y Penrhyn, lle cafwyd tymheredd o −20.1 °C (−4.2 °F) yn 2013.[23] Mae gan Ynysoedd y Tywysog Edward dymheredd blynyddol oerach, ar gyfartaledd, ond mae gan Buffelsfontein eithafion oerach. Yn ddwfn ar dir mawr De Affrica ceir y tymereddau poethaf: cafwyd tymheredd o 51.7 °C (125.06 °F) ym 1948 yng Ngogledd Penrhyn Kalahari ger Upington,[24] ond mae'r tymheredd hwn yn answyddogol ac ni chafodd ei gofnodi gydag offer safonol, y tymheredd uchaf swyddogol yw 48.8 °C (119.84 °F) yn Vioolsdrif yn Ionawr 1993.[25]Nodyn:ExcerptMae newid hinsawdd yn Ne Affrica yn arwain at dymereddau uwch gydag amrywiaeth mawr yn y glawiad. Dengys y dystiolaeth bod digwyddiadau tywydd eithafol yn dod yn fwy amlwg oherwydd newid  hinsawdd. Mae hyn yn bryder mawr yn Ne Affrica gan y bydd newid hinsawdd yn effeithio ar statws a lles cyffredinol y wlad, er enghraifft o ran adnoddau dŵr. Yn union fel llawer o rannau eraill o'r byd, dangosodd ymchwil hinsawdd fod yr her go iawn yn Ne Affrica yn fwy cysylltiedig â materion amgylcheddol yn fwy na rhai datblygiadol. Yr effaith fwyaf difrifol fydd targedu'r cyflenwad dŵr, a gaiff effaith enfawr ar y sector amaeth, ac ar fwyd.

Mae newidiadau amgylcheddol cyflym yn arwain at effeithiau clir ar lefel y gymuned a'r amgylchedd mewn gwahanol ffyrdd gan ddechrau gydag ansawdd aer, patrymau tymheredd a thywydd, ac at ddiogelwch bwyd a baich afiechyd.

Bioamrywiaeth[golygu | golygu cod]

Llofnododd De Affrica Gonfensiwn Rio ar Amrywiaeth Fiolegol ar 4 Mehefin 1994, a daeth yn rhan o'r confensiwn ar 2 Tachwedd 1995.[26] Yn dilyn hynny, mae wedi cynhyrchu Strategaeth Bioamrywiaeth Genedlaethol a Chynllun Gweithredu, a dderbyniwyd gan y confensiwn ar 7 Mehefin 2006.[27] Mae'r wlad yn y chweched safle allan o 17 o wledydd llawn amrywiaeth y byd.[28] Mae ecodwristiaeth yn Ne Affrica wedi dod yn fwy cyffredin yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fel dull posibl o gynnal a gwella bioamrywiaeth.

Anifeiliaid[golygu | golygu cod]

Jiraffod De Affrica, Parc Cenedlaethol Kruger

Mae nifer o famaliaid i'w cael yn y Bushveld gan gynnwys llewod, llewpardiaid Affrica, cheetahs De Affrica, rhinos gwyn deheuol, gwyfynod glas, kudus, impalas, hyenas, hippopotamuses a jiraffod De Affrica . Mae cryn dipyn o'r Bushveld yn bodoli yn y gogledd-ddwyrain gan gynnwys Parc Cenedlaethol Kruger a Gwarchodfa Tywod y Sabi, yn ogystal ag yn y gogledd pell ym Miosffer Waterberg. Mae De Affrica yn gartref i lawer o rywogaethau endemig, ac yn eu plith y gwningen afonol sydd mewn perygl difrifol (y Bunolagus monticullaris) yn y Karoo.

Ffyngau[golygu | golygu cod]

Hyd at 1945, roedd mwy na 4,900 o rywogaethau o ffyngau (gan gynnwys rhywogaethau sy'n ffurfio cen ) wedi'u cofnodi.[29] Yn 2006, amcangyfrifwyd bod nifer y ffyngau yn Ne Affrica tua 200,000 o rywogaethau, ond nid oeddent yn ystyried ffyngau sy'n gysylltiedig â phryfed.[30] Os yw'n gywir, yna mae nifer ffyngau yn Ne Affrica yn llawer mwy na nifer y planhigion.[31] Er hyn, nid yw Strategaeth Bioamrywiaeth a Chynllun Gweithredu y wlad yn sôn am ffyngau (gan gynnwys ffyngau sy'n ffurfio cen).[27]

Planhigion[golygu | golygu cod]

Coedwig is-drofannol ger Durban

Gyda mwy na 22,000 o wahanol fathau o blanhigion uwch (hy fasciwlar), neu oddeutu 9% o'r holl rywogaethau planhigion hysbys ar y Ddaear,[32] mae De Affrica yn arbennig o gyfoethog o ran amrywiaeth planhigion. Y biom mwyaf cyffredin yn Ne Affrica yw'r glaswelltir, yn enwedig ar yr Highveld, lle mae gorchudd glaswellt, llwyni isel, coed acacia, a drain camel (Vachellia erioloba) yn bennaf. Tyf y llystyfiant yn fwy gwasgaredig fyth tuag at y gogledd-orllewin oherwydd glawiad isel. Mae sawl rhywogaeth o ddŵr-storio suddlon, fel aloes ac euphorbias, yn ardal Namaqualand, lle poeth a sych iawn. Ceirnifer sylweddol o goed baobab yn yr ardal hon, ger pen gogleddol Parc Cenedlaethol Kruger.[33]

Er bod gan Dde Affrica gyfoeth enfawr o blanhigion blodeuol, dim ond un y cant o Dde Affrica sy'n goedwig, bron yn gyfan gwbl ar wastadedd arfordirol llaith KwaZulu-Natal, lle mae ardaloedd hefyd o mangrofau De Affrica yng ngheg yr afon. Mae cronfeydd coedwigoedd llai fyth allan o gyrraedd tân, a elwir yn goedwigoedd mynyddig. Ceir planhigfeydd o rywogaethau coed a fewnforiwyd yn bennaf, yn enwedig yr ewcalyptws anfrodorol a'r pinwydd.

Gwleidyddiaeth a'r llywodraeth[golygu | golygu cod]

Photo of the Union Buildings
Adeiladau'r Undeb yn Pretoria, sedd yr ecseciwtif

Mae De Affrica yn weriniaeth seneddol, er, yn wahanol i'r mwyafrif o weriniaethau, mae'r Arlywydd yn bennaeth y wladwriaeth ac yn bennaeth y llywodraeth, ac mae'n dibynnu am ei ddeiliadaeth ar hyder y Senedd. Mae'r weithrediaeth (neu'r 'ecseciwtif), y ddeddfwrfa a'r farnwriaeth i gyd yn ddarostyngedig i oruchafiaeth Cyfansoddiad y wlad, ac mae gan y llysoedd uwch y pŵer i ddileu gweithredoedd yr ecseciwtif a gweithredoedd Seneddol os ydynt yn anghyfansoddiadol.

Mae'r Cynulliad Cenedlaethol, sef tŷ isaf y Senedd, yn cynnwys 400 o aelodau ac yn cael ei ethol bob pum mlynedd gan system o gynrychiolaeth gyfrannol ar restr plaid. Mae Cyngor Cenedlaethol y Taleithiau, y tŷ uchaf, yn cynnwys naw deg aelod, gyda phob un o'r naw deddfwrfa daleithiol yn ethol deg aelod.

Ar ôl pob etholiad seneddol, mae'r Cynulliad Cenedlaethol yn ethol un o'i aelodau'n arlywydd; felly mae'r Llywydd yn gwasanaethu tymor yn yr un swydd â thymor y Cynulliad, fel arfer pum mlynedd. Ni chaiff unrhyw Arlywydd wasanaethu mwy na dau dymor yn y swydd.[34] Mae'r Llywydd yn penodi Dirprwy Lywydd a gweinidogion (pob un yn cynrychioli adran) sy'n ffurfio'r Cabinet. Gall y Cynulliad Cenedlaethol ddiswyddo'r Llywydd a'r Cabinet trwy gynnig o ddiffyg hyder .

Nid oes gan Dde Affrica brifddinas wedi'i diffinio'n gyfreithiol. Mae pedwaredd bennod Cyfansoddiad De Affrica, yn nodi mai "Cape Town yw sedd y Senedd, ond gall Deddf Seneddol a ddeddfwyd yn unol ag adran 76 (1) a (5) benderfynu bod sedd y Senedd mewn man arall." [35] Rhennir tair cangen lywodraethol y wlad dros wahanol ddinasoedd. Cape Town, fel sedd y Senedd, yw'r brifddinas ddeddfwriaethol; Pretoria, fel sedd yr Arlywydd a'r Cabinet, yw'r brifddinas weinyddol; a Bloemfontein, fel sedd y Goruchaf Lys Apêl, yw'r brifddinas farnwrol; tra bod Llys Cyfansoddiadol De Affrica yn eistedd yn Johannesburg. Mae'r mwyafrif o lysgenadaethau tramor wedi'u lleoli yn Pretoria.

Ers 2004, mae De Affrica wedi gweld miloedd lawer o brotestiadau poblogaidd, rhai yn dreisgar, gan ei gwneud, yn ôl un academydd, y "wlad fwyaf cyfoethog o brotest yn y byd".[36] Bu nifer o ddigwyddiadau o ormes gwleidyddol ynghyd â bygythiadau o ormes yn y dyfodol yn groes i'r cyfansoddiad, gan arwain rhai dadansoddwyr a sefydliadau cymdeithas sifil i ddod i'r casgliad bod hinsawdd newydd o ormes gwleidyddol,[37][38] neu fod yma ddirywiad mewn goddefgarwch gwleidyddol.[39]

Is-adrannau gweinyddol[golygu | golygu cod]

Taleithiau De Affrica

Mae pob un o'r naw talaith yn cael ei lywodraethu gan ddeddfwrfa unochrog, (unicameral legislature) sy'n cael ei hethol bob pum mlynedd gan gynrychiolaeth gyfrannol rhestr plaid. Mae'r ddeddfwrfa'n ethol Prif Weinidog fel pennaeth llywodraeth, ac mae yntau'n penodi Cyngor Gweithredol fel cabinet taleithiol. Mae pwerau llywodraethau taleithiol wedi'u cyfyngu i bynciau a restrir yn y Cyfansoddiad; mae'r pynciau hyn yn cynnwys meysydd fel iechyd, addysg, tai cyhoeddus a thrafnidiaeth.

Mae'r taleithiau yn eu tro wedi'u rhannu'n 52 rhanbarth: 8 bwrdeistref metropolitan a 44 bwrdeistref ardal. Mae'r bwrdeistrefi ardal wedi'u hisrannu ymhellach yn 205 bwrdeistref leol. Mae'r bwrdeistrefi metropolitan, sy'n llywodraethu'r crynodrefi trefol (urban agglomerations) mwyaf, yn cyflawni swyddogaethau bwrdeistrefi ardal a lleol.

Talaith Cyfalaf taleithiol Y ddinas fwyaf Arwynebedd (km 2 ) [40] Poblogaeth (2016) [41]
Cape y Dwyrain Bhisho Port Elizabeth 168,966 6,996,976
Gwladwriaeth Rydd Bloemfontein Bloemfontein 129,825 2,834,714
Gauteng Johannesburg Johannesburg 18,178 13,399,724
KwaZulu-Natal Pietermaritzburg Durban 94,361 11,065,240
Limpopo Polokwane Polokwane 125,754 5,799,090
Mpumalanga Mbombela Mbombela 76,495 4,335,964
Gogledd Orllewin Mahikeng Klerksdorp 104,882 3,748,435
Gogledd Cape Kimberley Kimberley 372,889 1,193,780
Western Cape Cape Town Cape Town 129,462 6,279,730

Economi[golygu | golygu cod]

Incwm personol blynyddol y pen yn ôl grŵp hil yn Ne Affrica o'i gymharu â lefelau gwyn

Mae gan Dde Affrica economi gymysg, y drydedd fwyaf yn Affrica ar ôl Nigeria a'r Aifft. Mae ganddi hefyd gynnyrch mewnwladol crynswth cymharol uchel (GDP) y pen o'i gymharu â gwledydd eraill yn Affrica Is-Sahara (UD$ 11,750 ar gydraddoldeb pŵer prynu yn 2012). Er gwaethaf hyn, mae gan y wlad gyfradd gymharol uchel o dlodi a diweithdra, ac mae hefyd yn y deg gwlad orau yn y byd am anghydraddoldeb incwm,[42][43][44] wedi'i fesur gan gyfernod Gini. Yn 2015, roedd 71 y cant o'r cyfoeth net yn cael ei ddal gan 10 y cant cyfoethocaf o'r boblogaeth, ond dim ond 7 y cant o'r cyfoeth net oedd 60 y cant o'r tlotaf, a chyfernod Gini oedd 0.63, ond ym 1996 roedd yn 0.61.[45]

Mae prif bartneriaid masnachu rhyngwladol De Affrica - ar wahân i wledydd eraill Affrica - yn cynnwys yr Almaen, yr Unol Daleithiau, China, Japan, y Deyrnas Unedig a Sbaen.[46]

Graddiwyd De Affrica gan y Mynegai Cyfrinachedd Ariannol 2020 (FDI) fel yr 58fed hafan dreth fwyaf diogel yn y byd.[47]

Twristiaeth[golygu | golygu cod]

Mae De Affrica yn gyrchfan boblogaidd i dwristiaid, a daw cryn dipyn o refeniw drwy hynny.[48]

Mwyngloddio[golygu | golygu cod]

Mae De Affrica wedi bod yn gyrchfan mwyngloddio erioed. Roedd cynhyrchu diemwnt ac aur yn 2013 wedi gostwng cryn dipyn o'u hanterth, er bod De Affrica yn dal i fod yn rhif pump mewn aur[49] ac yn parhau i fod tn gyfoethog ei mwynau. Hwn yw cynhyrchydd mwyaf y byd [50] o grôm, manganîs, platinwm, vanadium a fermicwlit. Dyma'r ail gynhyrchydd mwyaf [50] o ilmenit, palladiwm, rutil a sirconiwm. Dyma hefyd y trydydd allforiwr glo mwya'r byd.[51] Mae De Affrica hefyd yn gynhyrchydd enfawr o fwyn haearn.[52]

Addysg[golygu | golygu cod]

Plant ysgol yn Gwastadedd Mitchell

Y gyfradd llythrennedd oedolion yn 2007 oedd 88.7%.[53] Fel Cymru, mae gan Dde Affrica system addysg tair haen sy'n dechrau gyda'r ysgol gynradd, ac yna ysgol uwchradd, ac addysg drydyddol ar ffurf prifysgolion (academaidd) a phrifysgolion technoleg. Ceir deuddeng mlynedd o addysg ffurfiol, o radd 1 i 12. Mae Gradd R, neu radd 0, yn flwyddyn sylfaen cyn-gynradd.[54] Mae ysgolion cynradd yn rhychwantu'r saith mlynedd gyntaf o addysg[55] ac addysg uwchradd yn rhychwantu pum mlynedd arall. Cynhelir yr arholiad Tystysgrif Uwch Genedlaethol (NSC) ar ddiwedd gradd 12 ac mae'n angenrheidiol ar gyfer astudiaethau trydyddol mewn prifysgol yn Ne Affrica.[54]

Rhennir prifysgolion cyhoeddus yn Ne Affrica yn dri math: prifysgolion traddodiadol, sy'n cynnig graddau prifysgol sy'n canolbwyntio ar theori; prifysgolion technoleg (a elwid gynt yn dechnegwyr), sy'n cynnig diplomâu a graddau sy'n canolbwyntio ar alwedigaeth; a phrifysgolion cynhwysfawr, sy'n cynnig y ddau fath o gymhwyster. Mae 23 o brifysgolion cyhoeddus yn Ne Affrica: 11 prifysgol draddodiadol, 6 prifysgol dechnoleg a 6 prifysgol gynhwysfawr.

O dan apartheid, roedd ysgolion ar gyfer pobl dduon yn destun gwahaniaethu trwy gyllid annigonol a maes llafur ar wahân o'r enw Bantu Education a oedd ond yn dysgu sgiliau a oedd yn ddigonol i weithio fel llafurwyr yn unig.[56]

Yn 2004, dechreuodd De Affrica ddiwygio ei system addysg drydyddol, uno ac ymgorffori prifysgolion bach mewn sefydliadau mwy, ac ailenwi pob sefydliad addysg drydyddol yn "brifysgol". Erbyn 2015, roedd 1.5 miliwn o fyfyrwyr mewn addysg uwch wedi elwa o gynllun cymorth ariannol a gyhoeddwyd ym 1999.[57]

Diwylliant[golygu | golygu cod]

Mae gan fwyafrif du De Affrica nifer sylweddol o drigolion gwledig sy'n byw bywydau tlawd i raddau helaeth. Ymhlith y bobl hyn y mae traddodiadau diwylliannol yn goroesi gryfaf; wrth i bobl dduon ddod yn fwy trefol a gorllewinol, mae agweddau ar ddiwylliant traddodiadol wedi dirywio. Mae gan aelodau o'r dosbarth canol ffyrdd o fyw tebyg ar lawer ystyr i rai pobl a geir yng Ngorllewin Ewrop, Gogledd America ac Awstralasia.

Celfyddydau[golygu | golygu cod]

Paentiad creigiau o eland, Drakensberg

Mae celf De Affrica yn cynnwys y gwrthrychau celf hynaf yn y byd, a ddarganfuwyd mewn ogof yn Ne Affrica, ac sy'n dyddio o 75,000 o flynyddoedd yn ôl.[58] Roedd gan lwythau gwasgaredig pobloedd Khoisan a symudodd i Dde Affrica o tua 10,000 CC eu harddull celf eu hunain ac sydd i'w gweld heddiw mewn llu o baentiadau ogofâu. Fe'u disodlwyd gan bobloedd Bantu / Nguni. Esblygodd mathau newydd o gelf yn y pyllau glo a'r trefgorddau: celf ddeinamig yn defnyddio popeth o stribedi plastig i rannau o feics. Cyfrannodd celf werin dan ddylanwad yr Iseldiroedd yr Afrikaner a'r artistiaid gwyn trefol, o ddifrif yn dilyn traddodiadau Ewropeaidd newidiol o'r 1850au ymlaen, at y gymysgedd eclectig hon sy'n parhau i esblygu heddiw.

Taleithiau[golygu | golygu cod]

Ers 1994, mae naw talaith (gyda'u prifddinasoedd):

Demograffeg[golygu | golygu cod]

Poblogaeth De Affrica 1961-2004
Cyfrifiad 2001 Amcangyfrif 2006
Poblogaeth 44,819,778 47,390,900
Grŵp ethnig (%)
Du Affricanaidd
Gwyn
Cymysg
Indiaidd neu Asiaidd 		79.0
9.6
8.9
2.5 		79.5
9.2
8.9
2.5
Iaith Gartref (%)
Swlw
Xhosa
Afrikaans
Sotho'r Gogledd
Saesneg
Tswana
Sesotho (Sotho'r De)
Tsonga
Swati
Venda
Ndebele 		23.8
17.6
13.3
9.4
8.2
8.2
7.9
4.4
2.7
2.3
1.6

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ "African History Timeline". Prifysgol West Chester, Pennsylvania. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-01-07. Cyrchwyd 2013-02-16.
  2. ↑ "South African Maritime Safety Authority". South African Maritime Safety Authority. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-12-29. Cyrchwyd 16 Mehefin 2008.
  3. ↑ "Coastline". The World Factbook. CIA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-07-16. Cyrchwyd 16 Mehefin 2008.
  4. ↑ 4.0 4.1 "South Africa Fast Facts". SouthAfrica.info. April 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 Gorffennaf 2008. Cyrchwyd 14 Mehefin 2008.
  5. ↑ Guy Arnold. "Lesotho: Year In Review 1996 – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica. Cyrchwyd 30 Hydref 2011.
  6. ↑ Census 2011: Census in brief (PDF). Pretoria: Statistics South Africa. 2012. tt. 23–25. ISBN 978-0621413885.
  7. ↑ "Rainbow Nation – dream or reality?". BBC News. 18 Gorffennaf 2008. Cyrchwyd 10 Awst 2013.
  8. ↑ "South Africa". World Bank. Cyrchwyd 23 Gorffennaf 2021.
  9. ↑ Waugh, David (2000). "Manufacturing industries (chapter 19), World development (chapter 22)". Geography: An Integrated Approach. Nelson Thornes. tt. 563, 576–579, 633, 640. ISBN 978-0-17-444706-1. Cyrchwyd 24 Awst 2013.
  10. ↑ Cooper, Andrew F; Antkiewicz, Agata; Shaw, Timothy M (10 December 2007). "Lessons from/for BRICSAM about South-North Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?". International Studies Review 9 (4): 675, 687. doi:10.1111/j.1468-2486.2007.00730.x.
  11. ↑ Lynch, David A. (2010). Trade and Globalization: An Introduction to Regional Trade Agreements. Rowman & Littlefield. t. 51. ISBN 978-0-7425-6689-7. Cyrchwyd 25 Awst 2013. Southern Africa is home to the other of sub-Saharan Africa's regional powers: South Africa. South Africa is more than just a regional power; it is currently the most developed and economically powerful country in Africa, and now it is able to use that influence in Africa more than during the days of apartheid (white rule), when it was ostracised.
  12. ↑ "South Africa's Unemployment Rate Increases to 23.5%". Bloomberg. 5 Mai 2009. Cyrchwyd 30 Mai 2010.
  13. ↑ "HDI" (PDF). UNDP. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 19 December 2008.
  14. ↑ "The Carbon Brief Profile: South Africa". Carbon Brief (yn Saesneg). 2018-10-15. Cyrchwyd 2020-11-26.
  15. ↑ Livermon, Xavier (2008). "Sounds in the City". In Nuttall, Sarah; Mbembé, Achille (gol.). Johannesburg: The Elusive Metropolis. Durham: Duke University Press. t. 283. ISBN 978-0-8223-8121-1. Mzansi is another black urban vernacular term popular with the youth and standing for South Africa.
  16. ↑ "Mzansi DiToloki". Deaf Federation of South Africa. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2014. Cyrchwyd 15 Ionawr 2014. uMzantsi in Xhosa means 'south', Mzansi means this country, South Africa
  17. ↑ Taylor, Darren. "South African Party Says Call Their Country 'Azania'". VOA (yn Saesneg). Cyrchwyd 18 Chwefror 2017.
  18. ↑ Georges, Karl Ernst (1913–1918). "Afri". In Georges, Heinrich (gol.). Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch (yn Almaeneg) (arg. 8th). Hannover. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2016. Cyrchwyd 20 Medi 2015.
  19. ↑ Lewis, Charlton T.; Short, Charles (1879). "Afer". A Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2016. Cyrchwyd 20 Medi 2015.
  20. ↑ Venter & Neuland, NEPAD and the African Renaissance (2005), p. 16
  21. ↑ Desfayes, Michel (25 Ionawr 2011). "The Names of Countries". michel-desfayes.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 Mehefin 2019. Cyrchwyd 9 April 2019. Africa. From the name of an ancient tribe in Tunisia, the Afri (adjective: Afer). The name is still extant today as Ifira and Ifri-n-Dellal in Greater Kabylia (Algeria). A Berber tribe was called Beni-Ifren in the Middle Ages and Ifurace was the name of a Tripolitan people in the 6th century. The name is from the Berber language ifri 'cave'. Troglodytism was frequent in northern Africa and still occurs today in southern Tunisia. Herodote wrote that the Garamantes, a North African people, used to live in caves. The Ancient Greek called troglodytēs an African people who lived in caves. Africa was coined by the Romans and 'Ifriqiyeh' is the arabized Latin name. (Most details from Decret & Fantar, 1981).
  22. ↑ Babington Michell, Geo (1903). "The Berbers". Journal of the Royal African Society 2 (6): 161–194. doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a093193. JSTOR 714549. https://zenodo.org/record/1782363. Adalwyd 30 Awst 2020.
  23. ↑ "These are the lowest ever temperatures recorded in South Africa". The South African (yn Saesneg). 1 Gorffennaf 2018. Cyrchwyd 11 Medi 2020.
  24. ↑ "South Africa's geography". Safrica.info. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Mehefin 2010. Cyrchwyd 30 Hydref 2011.
  25. ↑ South Africa yearbook. South African Communication Service. 1997. t. 3. ISBN 9780797035447.
  26. ↑ "List of Parties". Cyrchwyd 8 December 2012.
  27. ↑ 27.0 27.1 "South Africa's National Biodiversity Strategy and Action Plan" (PDF). Cyrchwyd 10 December 2012.
  28. ↑ "Biodiversity of the world by countries". Institutoaqualung.com.br. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 Tachwedd 2010. Cyrchwyd 30 Mai 2010.
  29. ↑ Rong, I. H.; Baxter, A. P. (2006). "The South African National Collection of Fungi: Celebrating a centenary 1905–2005". Studies in Mycology 55: 1–12. doi:10.3114/sim.55.1.1. PMC 2104721. PMID 18490968. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2104721.
  30. ↑ Crous, P. W.; Rong, I. H.; Wood, A.; Lee, S.; Glen, H.; Botha, W. l; Slippers, B.; De Beer, W. Z. et al. (2006). "How many species of fungi are there at the tip of Africa?". Studies in Mycology 55: 13–33. doi:10.3114/sim.55.1.13. PMC 2104731. PMID 18490969. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2104731.
  31. ↑ Marincowitz, S.; Crous, P.W.; Groenewald J.Z.; Wingfield, M.J. (2008). "Microfungi occurring on Proteaceae in the fynbos. CBS Biodiversity Series 7" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 29 Gorffennaf 2013. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  32. ↑ Lambertini, Marco (15 Mai 2000). "The Flora / The Richest Botany in the World". A Anturalist's Guide to the Tropics (yn Saesneg) (arg. Revised edition (15 Mai 2000)). University Of Chicago Press. t. 46. ISBN 978-0-226-46828-0.
  33. ↑ "Plants and Vegetation in South Africa". Southafrica-travel.net. Cyrchwyd 30 Hydref 2011.
  34. ↑ "Term Limits in Africa". The Economist. 6 April 2006. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  35. ↑ "Chapter 4 – Parliament". 19 Awst 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Mai 2013. Cyrchwyd 3 Awst 2013.
  36. ↑ Buccus, Imraan. "Mercury: Rethinking the crisis of local democracy". Abahlali.org. Cyrchwyd 30 Hydref 2011.
  37. ↑ J. Duncan (31 Mai 2010). "The Return of State Repression". South African Civil Society Information Services. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Mehefin 2013. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  38. ↑ "Increasing police repression highlighted by recent case". Freedom of Expression Institute. 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Ionawr 2013. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  39. ↑ Buccus, Imraan (2011). "Political tolerance on the wane in South Africa". SA Reconciliation Barometer. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  40. ↑ Stats in Brief, 2010 (PDF). Pretoria: Statistics South Africa. 2010. t. 3. ISBN 978-0-621-39563-1.
  41. ↑ "Community Survey 2016 In Brief" (PDF). Statistics South Africa. Cyrchwyd 28 April 2018.
  42. ↑ "Inequality in income or expenditure / Gini index, Human Development Report 2007/08". Hdrstats.undp.org. 4 Tachwedd 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2013. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  43. ↑ "Distribution of family income – Gini index". Cia.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2007-06-13. Cyrchwyd 26 Mehefin 2013.
  44. ↑ "South Africa has highest gap between rich and poor". Business Report. 28 Medi 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Hydref 2011. Cyrchwyd 7 Tachwedd 2010.
  45. ↑ "The World Bank In South Africa". Cyrchwyd 17 Mai 2020.
  46. ↑ "South Africa". The World Factbook. CIA.
  47. ↑ "Financial Secrecy Index 2020: Narrative Report on South Africa" (PDF). Financial Secrecy Index. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2021-04-17. Cyrchwyd 28 Chwefror 2021.
  48. ↑ "SA Economic Research – Tourism Update" (PDF). m/ Investec. October 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 24 Mehefin 2008. Cyrchwyd 23 Mehefin 2008.
  49. ↑ "U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2013" (PDF). USGS.gov. Cyrchwyd 4 Ionawr 2018.
  50. ↑ 50.0 50.1 "USGS Minerals Information: Mineral Commodity Summaries". minerals.USGS.gov. Cyrchwyd 4 Ionawr 2018.
  51. ↑ "South Africa's coal future looks bright". Platts.com. Cyrchwyd 4 Ionawr 2018.
  52. ↑ SA replaces India as China's No 3 iron-ore supplier, International: Mining Weekly, 2013, http://www.miningweekly.com/article/sa-replaces-india-as-chinas-no-3-iron-ore-supplier-2013-01-21
  53. ↑ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Hydref 2013. Cyrchwyd 3 Mai 2013.
  54. ↑ 54.0 54.1 "A parent's guide to schooling". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-07-22. Cyrchwyd 31 Awst 2010.
  55. ↑ "Education in South Africa". SouthAfrica.info. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Mehefin 2010. Cyrchwyd 20 Mehefin 2010.
  56. ↑ "Bantu Education". Overcoming Apartheid. Cyrchwyd 20 Mehefin 2010.
  57. ↑ Cele, S'thembile; Masondo, Sipho (18 Ionawr 2015). "Shocking cost of SA's universities". fin24.com. City Press. Cyrchwyd 19 Ionawr 2015.
  58. ↑ Radford, Tim (16 April 2004). "World's Oldest Jewellery Found in Cave". London: Buzzle.com. Cyrchwyd 16 April 2011.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=De_Affrica&oldid=11766850"