SiSwati

Oddi ar Wicipedia
Enw_iaith
Siaredir yn Eswatini, De Affrica, Lesotho, Mosambic
Cyfanswm siaradwyr –
Teulu ieithyddol
  • {{{enw}}}
Codau ieithoedd
ISO 639-1 ss
ISO 639-2 ssw
ISO 639-3 ssw
Wylfa Ieithoedd –
Swati
Person liSwati
Pobl emaSwati
Iaith siSwati
Gwlad eSwatini
Dosbarthiad daearyddol Swazi yn Ne Affrica: cyfran y boblogaeth sy'n siarad Swazi gartref.
Dosbarthiad daearyddol Swazi yn Ne Affrica: dwysedd siaradwyr mamiaith Swazi. 

Iaith Bantw o'r grŵp Nguni a siaredir gan bobl Swati (ceir hefyd y ffurf Swazi) yn nheyrnas annibynnol Eswatini a De Affrica yw Swazi neu siSwati neu Swati. Amcangyfrifir bod nifer y siaradwyr oddeutu 2.4 miliwn. Dysgir yr iaith yn Eswatini a rhai ysgolion yn Ne Affrica yn nhaleithiau Mpumalanga, yn enwedig cyn ardaloedd KaNgwane. Mae siswati yn iaith swyddogol Eswatini (ynghyd â Saesneg), ac mae hefyd yn un o un ar ddeg o ieithoedd swyddogol De Affrica. Mae'r rhagddodiad si (yn siSwati) yn golygu "iaith", fel mae'r olddodiad -eg yn y Gymraeg.

Y term swyddogol yw "siSwati" ymhlith siaradwyr brodorol; yn Saesneg, Zulu, Ndebele neu Xhosa gellir cyfeirio ato fel Swazi . Mae Siswati yn perthyn agosaf i'r ieithoedd Tekela eraill, fel Phuthi a Gogledd Transvaal (Sumayela ) Ndebele, ond mae hefyd yn agos iawn at yr ieithoedd Zunda : Zulu, Ndebele De, Ndebele Gogleddol, a Xhosa .

Tafodieithoedd[golygu | golygu cod]

Gellir rhannu'r Siswati a siaredir yn Eswatini yn bedair tafodiaith sy'n cyfateb i bedwar rhanbarth gweinyddol y wlad: Hhohho, Lubombo, Manzini, a Shiselweni.

Mae gan Siswati o leiaf ddau fath: yr amrywiaeth safonol, bri a siaredir yn bennaf yng ngogledd, canol a de-orllewin y wlad, ac amrywiaeth llai mawreddog a siaredir mewn mannau eraill.

Yn y de eithaf, yn enwedig mewn trefi fel Nhlangano a Hlatikhulu, mae isiZulu yn dylanwadu'n sylweddol ar amrywiaeth yr iaith a siaredir. Nid yw llawer o Swazis (lluosog emaSwati, unigol liSwati), gan gynnwys y rhai yn y de sy'n siarad yr amrywiaeth hwn, yn ei ystyried yn Swazi 'go iawn'. Dyma'r hyn y gellir cyfeirio ato fel yr ail dafodiaith yn y wlad. Mae nifer sylweddol o siaradwyr Swazi yn Ne Affrica (yn bennaf yn nhalaith Mpumalanga, ac yn Soweto ) yn cael eu hystyried gan siaradwyr Swazi Eswatini yn siarad ffurf ansafonol ar yr iaith.

Yn wahanol i'r amrywiad yn ne Eswatini, mae'n ymddangos bod Zulu yn dylanwadu llai ar amrywiaeth Mpumalanga, ac felly'n cael ei ystyried yn agosach at Swazi safonol. Fodd bynnag, gellir gwahaniaethu rhwng yr amrywiaeth Mpumalanga hwn gan oslef unigryw, ac efallai patrymau tôn gwahanol. Mae patrymau goslef (a chanfyddiadau anffurfiol o 'straen') yn Swazi Mpumalanga yn aml yn cael eu hystyried yn anghydnaws â'r glust Swazi. Ystyrir bod yr amrywiaeth De Affrica hwn o Swazi yn arddangos dylanwad o ieithoedd De Affrica a siaredir yn agos at Swazi.

Nodwedd o'r amrywiaeth bri safonol o Swazi (a siaredir yng ngogledd a chanol Eswatini) yw'r arddull frenhinol o ynganu araf, dan bwysau mawr, yr honnir yn anecdotaidd fod ganddo naws 'mellifaidd' i'w wrandawyr.

Ffonoleg[golygu | golygu cod]

Llefariaid[golygu | golygu cod]

llafariaid Swazi
Blaen Yn ol
Cau i u
Canolbarth ɛ ~ e ɔ ~ o
Agored a

Cytseiniaid[golygu | golygu cod]

Nid yw Swazi yn gwahaniaethu rhwng mannau o fynegiant yn ei gliciau. Maent yn ddeintyddol (fel [ǀ] ) neu gallant hefyd fod yn alfeolaidd (fel [ǃ] ). Y mae, fodd bynnag, yn gwahaniaethu rhwng pump neu chwe dull o ynganu a seinyddiaeth, yn cynnwys tenuis, dyhead, 'aspirated', llais anadlol, trwynol, a thrwynol llais anadl. [1]

cytseiniaid Swazi
Labial Deintyddol /



</br> Alfeolaidd 		ochrol Post-



</br> alfeolaidd 		Velar Glowt
plaen trwynol plaen trwynol
Cliciwch plaen ᵏǀ ᵑǀ
dyheu ᵏǀʰ ᵑǀʰ
anadl ᶢǀʱ ᵑǀʱ
Trwynol m n ɲ ŋ ~ ŋɡ
Plosive ejective pʼ tʼ kʼ~k̬
dyheu pʰ tʰ kʰ
anadl bʱ dʱ ɡʱ
byrbwyll ɓ
Affricate di-lais tf tsʼ ~ tsʰ tʃʼ kxʼ
lleisiwyd dv dz dʒʱ
Ffricative di-lais f s ɬ ʃ h h̃
lleisiwyd v z ɮ ʒ ɦ ɦ̃
Bras w l j

Mae gan y cytseiniaid /ts k ŋɡ/ ddwy sain yr un. Gall /ts/ a /k/ ddigwydd fel synau alldafliad, [tsʼ] a [kʼ], ond eu ffurfiau cyffredin yw [tsʰ] a [k̬] . Mae'r sain /ŋɡ/ yn gwahaniaethu pan ar ddechrau'r coesynnau fel [ŋ], ac yn gyffredin fel [ŋɡ] o fewn geiriau. [1] [2] [3]

Tôn[golygu | golygu cod]

Mae Swazi yn arddangos tair naws arwyneb: uchel, canolig ac isel. Mae tôn yn anysgrifenedig yn yr orgraff safonol. Yn draddodiadol, dim ond y tonau uchel a chanolig a gymerir i fodoli yn ffonemig, gyda'r tôn isel wedi'i chyflyru gan gytsain iselydd flaenorol . Fodd bynnag, mae Bradshaw (2003) yn dadlau bod y tair naws yn bodoli yn y bôn.

  • Pan fydd coesyn â thôn an-uchel yn derbyn rhagddodiad â thôn uchel waelodol, mae'r naws uchel hwn yn symud i'r antepenwl (neu i'r gorlan, pan fydd dechrau'r antepenult yn iselydd).
  • Lledaeniad uchel: mae pob sillaf rhwng dwy dôn uchel yn dod yn uchel, cyn belled nad oes unrhyw iselydd yn ymyrryd. Mae hyn yn digwydd nid yn unig yn fewnol, ond hefyd ar draws ffin geiriau rhwng berf a'i gwrthrych.

Mae'r cytseiniaid iselydd i gyd yn atalyddion lleisiol ac eithrio /ɓ/ . Mae'n ymddangos bod yr alloffon [ŋ] o /ŋɡ/ yn ymddwyn fel iselydd ar gyfer rhai rheolau ond nid eraill. [4]

Orgraff[golygu | golygu cod]

ISO 639 Icon ss
Ciplun o'r Wicipedia Swazi-iaith
Map rhanbarthau Teyrnas Eswatini, perfeddwlad yr iaith siSwati

Llefariaid[golygu | golygu cod]

  • a - [a]
  • e - [ɛ~e]
  • i - [i]
  • o - [ɔ~o]
  • u - [u]

Cytseiniaid[golygu | golygu cod]

Fel y Gymraeg a sawl iaith Nguni arall, mae gan siSwati y sain ll [ɬ] a sillefir hl.

  • b - [ɓ]
  • bh - [bʱ]
  • c - [ᵏǀ]
  • ch - [ᵏǀʰ]
  • d - [dʱ]
  • dl - [ɮ]
  • dv - [dv]
  • dz - [dz]
  • f - [f]
  • g - [gʱ]
  • gc - [ᶢǀʱ]
  • h - [h]
  • hh - [ɦ]
  • hl - [ɬ]
  • j - [dʱ]
  • k - [kʼ, k̬]
  • kh - [kʰ]
  • kl - [kɬ]
  • l - [l]
  • m - [m]
  • mb - [mb]
  • n - [n]
  • nc - [ᵑǀ]
  • nch - [ᵑǀʰ]
  • ndl - [ⁿɮ]
  • ng - [ŋ, ŋɡ]
  • ngc - [ᵑǀʱ]
  • nhl - [ⁿɫ]
  • p - [pʼ]
  • ph - [pʰ]
  • q - [kʼ, k̬]
  • s - [s]
  • sh - [ʃ]
  • t - [tʼ]
  • tf - [tf]
  • th - [tʰ]
  • tj - [tʃʼ]
  • ts - [tsʼ, tsʰ]
  • v - [v]
  • w - [w]
  • y - [j]
  • z - [z]
  • zh - [ʒ] [5]

Cytseiniaid wedi'u gwefusoli[golygu | golygu cod]

  • dvw - [dvʷ]
  • khw - [kʰʷ]
  • lw - [lʷ]
  • nkhw - [ᵑkʰʷ]
  • ngw - [ᵑ(g)ʷ]
  • sw - [sʷ]
  • vw - [vʷ]

Gramadeg[golygu | golygu cod]

Enwau[golygu | golygu cod]

Yr enw Swazi ( libito ) yn cynnwys dwy ran hanfodol, sef y rhagddodiad ( sicalo ) a'r coesyn ( umsuka ). Gan ddefnyddio'r rhagddodiaid, gellir grwpio enwau yn ddosbarthiadau enwau, sy'n cael eu rhifo'n olynol, er mwyn hwyluso cymhariaeth ag ieithoedd Bantw eraill .

Testun enghreifftiol[golygu | golygu cod]

Yr enghraifft ganlynol o destun yw Erthygl 1 y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol:

Bonkhe bantfu batalwa bakhululekile balingana ngalokufananako ngesitfunti nangemalungelo. Baphiwe ingcondvo nekucondza kanye nanembeza ngakoke bafanele batiphatse futsi baphatse nalabanye ngemoya webuzalwane. [6]

Mae'r Datganiad yn darllen yn Gymraeg:

Mae pob bod dynol yn cael ei eni'n rhydd ac yn gyfartal mewn urddas a hawliau. Mae ganddyn nhw reswm a chydwybod a dylen nhw ymddwyn tuag at ei gilydd mewn ysbryd brawdoliaeth.” [7]

SiSwati mewn Diwylliant Cyfoes[golygu | golygu cod]

Ceir Bwrdd Iaith siSwati (siSwati Language Board) sy'n ymgeisio i roi statws, sefydlogi orgraff, dysgu siSwati o fewn sefydliadau addysgol a thu hwnt. Bwriedir bod yr iaith yn cael ei dysgu yn holl ysgolion y Deyrnas. Rhoddwyd statws arbennig i'r Bwrdd yn 2017.[8]

Ceir gorsafoedd radio yn yr iaith gan gynnwys yn Eswatini a hefyd De Affrica. Enw'r orsaf sy'n rhan o Gorfforaeth Ddarlledu De Affrica yw Ligwalagwala.[9] Ceir darlledu 24 awr yn yr iaith ar orsaf radio genedlaethol Eswatini (Swaziland gynt).[10]

Ymddengys bod ymdrechion i gynnal gwasg brint yn yr iaith yn Eswatini yn wynebu trafferthion, er bod yr iaith Swlweg yn llwyddo. Methodd ymdrechion i greu papurau newydd mewn siSwati er bod Ilanga Lase Natal (Haul Natal) a Isolezwe (Llygad y Genedl), Isolezwe yn isiZulu yn llwyddiannus. Ymddengys bod meddwl isel gan y siaradwyr o'r iaith a doedd cwmniau ddim yn gweld budd hysbysebu yn yr iaith.[11]

Ychwanegwyd yr iaith fel iaith wyneb Facebook dim ond ym mis Ionawr 2023.[12] Ceir ymwybyddiaeth a dyheuad i godi statws a defnydd yr iaith fel iaith genedlaethol ymysg sectorau o gymdeithas sifig Eswatini.[13]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ 1.0 1.1 Taljaard, P. C.; Khumalo, J. N.; Bosch, S. E. (1991). Handbook of siSwati. Pretoria: J.L. van Schaik.
  2. ↑ Corum, Claudia W. (1991). An Introduction to the Swazi (Siswati) Language. Indiana University.: Bloomington: Indiana University Linguistics. tt. 2.7–2.20.
  3. ↑ Ziervogel, Dirk; Mabuza, Enos John (1976). A Grammar of the Swati Language: siSwati. Pretoria: J.L. van Schaik.
  4. ↑ Bradshaw, Mary M. (2003). Consonant-tone interaction in Siswati. 9. pp. 277–294. http://www.dbpia.co.kr/Journal/ArticleDetail/NODE02407881. Adalwyd 11 May 2019.
  5. ↑ "Swati alphabet, pronunciation, and language". Omniglot. Cyrchwyd 10 July 2021.
  6. ↑ "Universal Declaration of Human Rights - Siswati". Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. Cyrchwyd 2020-05-28.
  7. ↑ "Universal Declaration of Human Rights". wikisource.org. Cyrchwyd 20 December 2018.
  8. ↑ (yn en) The Siswati Language Board has been gazetted, https://www.youtube.com/watch?v=LT4O1XZt81k, adalwyd 2023-06-27
  9. ↑ "South African Broadcasting Corporation". Britannica Kids (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-06-27.
  10. ↑ "Broadcasting & Information Services". Llywodraeth Eswatini. Cyrchwyd 27-06-2023. Check date values in: |access-date= (help)
  11. ↑ Lunga, Maxwell V. Mthembu, Carolyne M. (2020), "The extinction of siSwati-language newspapers in the Kingdom of Eswatini", African Language Media (Routledge), doi:10.4324/9781003004738-8/extinction-siswati-language-newspapers-kingdom-eswatini-maxwell-mthembu-carolyne-lunga, ISBN 978-1-003-00473-8, https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781003004738-8/extinction-siswati-language-newspapers-kingdom-eswatini-maxwell-mthembu-carolyne-lunga, adalwyd 2023-06-27
  12. ↑ EPN (2023-01-11). "SISWATI LANGUAGE ADDED TO FACEBOOK LANGUAGES". Eswatini Positive News (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-06-27. Cyrchwyd 2023-06-27.
  13. ↑ Malambe, Gloria B.; Harford, Carolyn (2021-12-28). "Raising the profile of siSwati as a national language" (yn en). Journal of Contemporary African Studies: 1–16. doi:10.1080/02589001.2021.2014423. ISSN 0258-9001. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02589001.2021.2014423.
Eginyn erthygl sydd uchod am Eswatini. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=SiSwati&oldid=11886475"