Continiwm tafodiaith

Mae continwwm tafodiaith hefyd tafodiaith barhaus a hefyd continiwm iaith (er gall y term 'continiwwm iaith' hefyd gyfeirio at daith unigolyn wrth gaffael iaith yn ystod bywyd neu gyrfa y person hwnnw) yn set o amrywiaethau iaith a siaredir mewn tiriogaethau cyfagos, gyda gwahaniaethau bach mewn ardaloedd sy'n gyfagos, a chyd-ddeallusrwydd yn lleihau gyda phellter cynyddol, nes bod dim modd i siaradwyr deall ei gilydd. Yn y modd hwn, gall dwy iaith a ystyrir yn ieithoedd ar wahân gael set o dafodieithoedd sy'n pontio'r ddwy, heb golli'r deallusrwydd olynol mewn unrhyw achos. Gall continwwm tafodieithol ddiflannu pan fydd yn dameidiog oherwydd difodiant tafodieithoedd canolradd o ganlyniad i atgyfnerthu un neu fwy o'r tafodieithoedd hyn i ieithoedd safonol. Mewn sawl enghraifft yn Affrica, fe benderfynwyd bod tafodieithoedd o'r un continiwm tafodieithol yn ieithoedd gwahanol - gweler gwaith Kwesi Kwaa Prah.

Ieithoedd iethoedd Románws

Mae'r gangen Italo Occidental yr ieithoedd Romanws, yn cynnwys Castileg, Rwmaneg, Eidaleg, Catalaneg, Ocsitaneg, Ffrangeg, Aragoneg, Awstwreg, Leoneg, Galisieg a Portiwgaleg a hefyd ieithoedd eraill heb lawer o siaradwyr (Sardineg, Iddew- Sbaeneg), ac ati, yn aml yn cael eu cyflwyno fel continwwm tafodieithol, er bod yr ieithoedd 'mwy' wedi cael eu safoni'n ieithyddol a llenyddol eu hunain ers amser maith ac yn nid fel rheol yn cael eu hystyried yn dafodieithoedd o un iaith gyffredin. Yn ystod y canrifoedd diwethaf, yn enwedig o'r 20g, mae'r tafodieithoedd canolradd a oedd yn bodoli rhwng yr ieithoedd Romáwns mawr wedi bod yn colli siaradwyr ac mewn sawl achos wedi diflannu, gan fod eu siaradwyr wedi newid eu mathau i'r mathau tafodieithol agosaf at y rhai mwyaf mawreddog safonau cenedlaethol (swyddogion ieithoedd gwladol/cenedlaethol), yn aml gyda safle gwleidyddol clir o blaid goruchafiaeth yr iaith genedlaethol. Mae'r prosesau hyn wedi dod i beryglu goroesiad ieithoedd di-wladwriaeth gyda thaflwybr llenyddol hir, fel yn achos Ocsitaneg yn Ffrainc. Mae'r ffenomen hon wedi digwydd i raddau mwy neu lai ym mhob gwlad sy'n siarad Rhamant y Gorllewin, yn aml iawn gyda safle gwleidyddol clir o blaid goruchafiaeth yr iaith genedlaethol.

Dangos continwwm tafodieithol

Mae'r ieithoedd Indo-Aryeg a siaredir yng ngogledd India a Phacistan yn ffurfio continwwm tafodieithol. Yr hyn maen nhw'n ei alw'n "Hindi" yn India yw Hindi safonedig mewn gwirionedd, y fersiwn Sansgritaidd o Hindustani a siaredir yn ardal Delhi yng nghyfnod Mughal. Fodd bynnag, gellir defnyddio'r term Hindi i gynnwys ei holl dafodieithoedd o'r dwyrain i'r gorllewin o Bihar i Rajasthan. Arweiniodd Prakrit y bobl Indo-Aryaidd at ieithoedd fel Wrdw, Gwjarati, Bengali, Pwnjabi, a Marathi. O'r rhain i gyd mae'n debyg y gellid cynnwys Punjabi yng nghontinwwm Gogledd India. Mae Gwjarati hefyd rywsut yn dueddol o dafodieithoedd Hindi a siaredir yn rhanbarth deheuol Rajasthan.^[1]

Ieithoedd Sgandinafaidd

Mae ieithoedd a thafodieithoedd Germanaidd gogledd Sgandinafia yn enghraifft glasurol o gontinwwm tafodieithol, o dafodieithoedd Swedeg y Ffindir, i Swedeg, Gutnish, Dalecarlia, tafodieithoedd escaniaid, Daneg, Norwyeg (Bokmål a Nynorsk), Ffaroeg, Islandeg, hefyd cymaint o dafodieithoedd lleol yr ieithoedd priodol. Mae ieithoedd Sgandinafaidd y tir mawr (Sweden, Daneg a Norwyeg) yn ddigon tueddol a dealladwy i gael eu hystyried yn dafodieithoedd o'r un iaith, tra nad yw ieithoedd yr ynysoedd (Islandeg a Ffaroeg) yn ddealladwy ar unwaith i siaradwyr Sgandinafaidd eraill.

Ieithoedd Germanaidd Gorllewin Cyfandirol

Mae tafodieithoedd Almaeneg, Iseldireg, Isel Almaeneg, Almaeneg y Swistir ac ati'n ffurfio continwwm tafodieithol gyda dwy safon lenyddol gydnabyddedig (Almaeneg ac Iseldireg). Er bod Iseldireg ac Almaeneg Safonol yn gyd-ddealladwy i raddau, mae yna lawer o dafodieithoedd trosiannol, fel Limburgish, a siaredir mewn rhannau o'r Iseldiroedd a Gwlad Belg, a'r tafodieithoedd Ffransisgaidd Isel ar hyd y ffin gyda'r Almaen.

Er eu bod yn rhan o'r continwwm tafodieithol hwn, mae'r tafodieithoedd Sacsonaidd Isel ar lawer ystyr yn bellach o Almaeneg y Swistir nag yw o'r Saesneg; maent yn cynnal cysylltiadau trwy gadwyn o dafodieithoedd canolradd, sy'n gyd-ddealladwy rhwng cymdogion. Mae Saesneg yn parhau i fod yr unig iaith Orllewinol Almaeneg ar wahân i'r continwwm cyfandirol: dylanwadodd ei lleoliad ynysig ar ei ddatblygiad annibynnol o'r ieithoedd cyfandirol.

Tafodiaith Almaeneg Gorllewinol oedd yr hen Saesneg yn wreiddiol a fewnforiwyd o'r tir mawr, ac ar y dechrau fel yr iaith a siaredid wedyn yn yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a'r Almaen, gan ymfudwyr o'r tiroedd hyn a ymgartrefodd ar yr ynys. Roedd y tafodieithoedd ynysig a chyfandirol yn ddealladwy i'r ddwy ochr ar y pryd, ond dros amser byddant yn gwahanu oddi wrth y continwwm, ac ar hyn o bryd nid oes cadwyn o gyd-ddealladwyedd sy'n cysylltu'r Saesneg â chontinwwm cyfandirol Gorllewin yr Almaen.^[6]

Un achos posib fyddai goresgyniad Normanaidd Lloegr a'r ymyrraeth ddilynol rhwng yr ieithoedd priodol; fodd bynnag mae ynysigrwydd ynddo'i hun yn achos pwysig dros rwygo'r continwwm. Yr iaith gyfandirol sydd fwyaf tebyg i'r Saesneg yw Ffriseg, grŵp o dafodieithoedd niferus a siaredir yng ngogledd yr Iseldiroedd ac o amgylch y ffin â'r Almaen. Er gwaethaf rhannu cyd-ddealladwy sylfaenol â'r Saesneg, mae'n llawer llai dealladwy gyda'r Saesneg na gydag ieithoedd cyfagos eraill.

Ieithoedd Slafonig

Continiwm Slafonig Gogleddol

Rhwydwaith arall o dafodieithoedd yw continwwm tafodieithoedd gogleddol Slafonig. Mae'r tafodieithoedd hyn, am resymau traddodiad, wedi'u rhannu'n ddwy gangen, Gorllewin a Dwyrain: cydnabyddir Rwseg, Belarwseg, Rwtheneg, ac Wcraineg fel safonau llenyddol; mae'r rhain i gyd yn rholio yn ysgafn tuag at Bwyleg, Slofaceg a Tsieceg, sydd, yn eu tro, yn gysylltiedig â Sorbeg, a siaredir gan boblogaethau Slafonig yr nwyrain yr Almaen. Mae'r tafodieithoedd hyn wedi'u gwahanu'n ddaearyddol oddi wrth dafodieithoedd De Slafonig gan y crynodiadau mawr o boblogaeth nad yw'n Slafonig yn Rwmania, Hwngari ac Awstria.

Continiwm Slafonig Deheuol

Mae continiwm tafodiaith dde Slafonig yn nodweddu Serbo-Croateg ymhlith eraill. Rhwydwaith o dafodieithoedd gwych a thair safon lenyddol yw hon, Bosnieg, Croateg a Serbeg. Byddai'r tafodieithoedd hyn yn ffurfio cangen ddwyreiniol Slofeneg o'r tafodieithoedd Slafonig deheuol sydd yn eu tro yn gysylltiedig â changen orllewinol sy'n cynnwys Bwlgareg a Macedoneg (sydd yn un iaith yn ôl rhai pobl oherwydd eu cyd-ddeallusrwydd ieithyddol agos) sy'n ffurfio eu continwwm tafodieithol eu hunain ac yn rhannu set o nodweddion gramadegol sy'n eu gosod ar wahân i'r lleill. Ieithoedd Slafeg, gyda'r safon Bwlgaria wedi'i seilio ar y tafodieithoedd mwyaf dwyreiniol, a Macedoneg yn y mwyaf gorllewinol.

Ieithoedd Celteg

Brythoneg - torwyd ar y continiwm tafodaeth Frythoneg wrth i'r iaith Gymraeg ffurfio oddeutu'r 9g oddi ar Cernyweg a Llydaweg. Bellach, er bod elfen grêt o rannu geirfa a strwythurau gramadegol nid yw'r ieithoedd yn gontiniwm tafodieithol.
Goideleg - trawsblanwyd y Wyddeleg i'r Alban gyfoes yn y cyfnod wedi cwymp Ymerodraeth Rufeinig, ceir elfen gryfach o cyd-ddeallusrwydd rhwng yr ieithoedd Goedelaidd, Gwyddeleg gyfoes a Gaeleg a dywedir bod Gwyddeleg talaith Ulaidh (Ulster) yn rhan o gontiniwm tafodiaith rhwng y ddwy genedl.

Tafodiaith barhaus o ieithoedd Tyrcig

Mae'r Ieithoedd Tyrcig yn disgrifio'n dda fel tafodiaith barhaus. Yn ddaearyddol mae'r continwwm hwn yn cychwyn yn y Balcanau yn y gorllewin gyda Thwrceg y Balcanau, sy'n cynnwys Twrceg yn Nhwrci ac Azereg yn Azerbaijan, yn ymledu trwy Iran gydag Azeri a Khalaj, yn Irac gyda Thwrciaid. Eith yn ei flaen ar draws Canolbarth Asia gan gynnwys Turkmenistan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, a rhanbarthau deheuol fel Tajikistan ac Afghanistan. Mae'r continwwm hwn yn cychwyn yng ngogledd Afghanistan, ac yn parhau i'r gogledd i Chuvashia. I'r dwyrain mae'n ymestyn i Weriniaeth Tuva, rhanbarth ymreolaethol Xinjiang yng ngorllewin China gyda'r Uyghurs ac i Mongolia gyda'r Khoton. Mae poblogaethau sy'n siarad Twrceg yn byw yn yr holl diriogaeth hon. Mae yna dri math o ieithoedd Tyrceg sydd y tu allan i'r continwwm hwn yn ddaearyddol: Chuvash, Yakut, a Dolgan. Mae'r ieithoedd hyn wedi gwahanu'n ddaearyddol oddi wrth ieithoedd Tyrceg eraill amser maith yn ôl; Chuvash yw'r iaith dyrcig fwyaf dargyfeiriol felly. Mae yna hefyd siaradwyr Gagauz ym Moldofa a siaradwyr Urum yn Georgia.

Mae'r dafodiaith iaith Twrcaidd barhaus yn gwneud dosbarthiad mewnol yn broblemus. Yn gyffredinol, mae'r Chuvash, yr iaith Khalaj ac Yakut yn cael eu dosbarthu fel rhai sylweddol wahanol, tra bod ieithoedd Tyrcig eraill yn eithaf tebyg, gyda graddfa uchel o gyd-ddealladwyedd rhwng ieithoedd nid yn unig yn ddaearyddol gyfagos, ond hefyd rhwng ieithoedd / tafodieithoedd sy'n hollol ar wahân. Yn strwythurol, mae'r ieithoedd tyrcig yn agos iawn at ei gilydd, ac yn rhannu nodweddion sylfaenol fel trefn y geiriau berf gwrthrych gwrthrych, cytgord lleisiol a chrynhoad.^[7]

Arabeg

Mae'r Arabeg yn achos clasurol o diglossia. Mae'r iaith ysgrifenedig fodern Arabeg wedi'i seilio ar Arabeg glasurol y Coran, tra bod gan yr amrywiaethau Arabeg modern - sy'n ffurfio continwwm tafodieithol o'r Maghreb i Ogledd Orllewin Affrica trwy'r Aifft, Swdan, a'r Lefant i Benrhyn Arabia wedi ymwahanu'n eang o'r Arabeg glasurol. Oherwydd y ffaith bod Arabeg wedi'i hysgrifennu yn abjad (system o ysgrifennu ffonetig tebyg i wyddor), mae'r gwahaniaethau rhwng y safon ysgrifenedig a'r tafodieithoedd gwerinol hefyd yn cael eu sylwi yn yr iaith ysgrifenedig ac am y rheswm hwnnw mae'n rhaid astudio'r Arabeg safonol fodern i allu ysgrifennu 'l.

Tseiniaidd

Mae'r gwahanol fathau o Tsieineg llafar yn ffurfio continwwm sy'n debyg i rai'r ieithoedd Romáwns. Fodd bynnag, mae pob amrywiad yn rhannu'r system ysgrifennu Tsieineaidd mewn rhyw ffordd gyda rhai amrywiadau mewn geirfa, gramadeg a sillafu.

Mae'r iaith ysgrifenedig a rennir gan bob tafodiaith yn Tsieineaidd Clasurol, a oedd yn cael ei defnyddio tan ddechrau'r ugeinfed ganrif. Tyfodd tafodiaith frodorol Baihua yng ngogledd Tsieina ochr yn ochr â Tsieinëeg glasurol fel safon am gyfnod cyn yr oes fodern. Mae'r dafodiaith safonol fodern, Putonghua (a elwir yn Mandarin, wedi'i seilio'n bennaf ar Baihua.

Mae graddiadau o fewn y tafodieithoedd eu hunain rhwng lleferydd gwerinol lleol pur a lleferydd mwy mireinio’r boblogaeth fwy addysgedig sy’n ymgorffori elfennau o iaith safonol neu iaith ysgrifenedig. Mae dargyfeiriad lleferydd Tsieineaidd yn digwydd i raddau helaeth oherwydd y ffaith nad yw cymeriadau ysgrifennu Tsieineaidd ynghlwm wrth ynganiad fel mewn ysgrifau yn nhrefn yr wyddor neu sillafog. Yn y modd hwn gall siaradwr Cantoneg ysgrifennu ei iaith bron fel siaradwr Mandarin, ond ynganu'r testun mewn ffordd hollol wahanol.

Iran a Chanolbarth Asia

Mae'r iaith Bersiaidd a'i thafodieithoedd - Perseg yn Iran, Dari yn Afghanistan a Tajiceg yn Tajikistan a rhannau eraill o'r hen Undeb Sofietaidd - yn cynrychioli continwwm tafodieithol. Er nad yw ffurfiau ysgrifenedig a swyddogol yr ieithoedd yn amrywio llawer oddi wrth ei gilydd, gall Tajiceg llafar Uzbekistan fod bron yn annealladwy i siaradwr Persiaidd o ynysoedd Gwlff Persia ac i'r gwrthwyneb. Bydd dargyfeiriad Tajiceg yn cyflymu gyda newid yr wyddor o Bersieg-Arabeg i Cyrilig yn ystod yr oes Sofietaidd. Mae tafodieithoedd gorllewinol Perseg yn dangos dylanwad cryf ar ieithoedd Arabeg a Twrceg, tra bod Dari a Tajik yn tueddu i warchod llawer o nodweddion clasurol mewn gramadeg a geirfa.

Cree ac Ojibwa

Mae'r Cree yn grŵp o iaith Algonquia Canada sydd â chysylltiad agos, wedi'i dosbarthu o Alberta i Labrador. Mae'r tafodieithoedd hyn o dafodiaith Cree-Montagnais-Naskapi yn parhau i fod â thua 117,410 o siaradwyr. Gellid dosbarthu'r tafodieithoedd hyn yn naw grŵp mawr. Defnyddir rhai o'r ieithoedd hyn fel ieithoedd hyfforddi ac addysgu, fel Cree y gwastadeddau, Cree y Dwyrain, y Montagnais, ac ati. Gall cyd-ddeallusrwydd rhwng rhai tafodieithoedd fod yn isel. Ni dderbynnir tafodiaith safonol Cree. [2] [3] [4]

Mae'r Ojibwa yn grŵp arall o iaith Algonquian Canada sydd wedi'i chysylltu'n agos ac sy'n cael ei dosbarthu o British Columbia i Quebec a'r Unol Daleithiau o Montana i Michigan gyda chymunedau diaspora yn Kansas a Oklahoma.

Nguni, deheudir Affrica

Ceir continiwm tafodiaith ieithoedd Nguni sy'n bodoli gan fwyaf yn Ne Affrica a Zimbabwe. Ymysg yr ieithoedd mwyaf adnabyddus yn y teulu yma mae Swlŵeg (isiZulu) ac isiXhosa yn Ne Affrica ac Ndebele yn Simbabwe. Mae'r ieithoedd neu'r tafodieithoedd yn amrywio mewn dealladrwydd ymysg siaradwyr. Enghraifft o'r gallu i ddeall ar draws 'ieithoedd/tafodieithoedd' yw darllediad sioeau comedi stand-yp sy'n cael eu brandio fel Nguni ar strand 'Laugh In Your Language' ar sianel Comedy Central Africa. Yma gwelir comediwr sy'n siarad yn isiXhosa ond sy'n ddealladwy i siaradwyr isiZulu yn ôl y sylwadau gyda'r fideo sydd ar Youtube.^[8]

Gweler Hefyd

Diglosia
Ausbausprache, Abstandsprache a Dachsprache
Cywair (ieithyddiaeth)
Diglosia - newid o'r naill iaith i'r llall yn ôl y sefyllfa
Newid cod - defnyddio dwy iaith gyda'i gilydd yn yr un sgwrs
Sosiolect

Dolenni

'Cyflwyniad i Ieithyddiaeth Golygyddion: Sarah Cooper a Laura Arman ar Porth Coleg Cymraeg Cenedlaethol
Fideo 'Dialect Continuum'
Fideo 'SOC101 - Language, Dialect, Variety' ar The Virtual Linguistics Campus

Cyfeiriadau

↑ "Definition of Dialect Continum. Explain with examples. Urdu / Hindi". informative SI. 2021.
↑ W. Heeringa: Measuring Dialect Pronunciation Differences using Levenshtein Distance, University of Groningen, 2009, S. 232–234.
↑ P. Wiesinger: Die Einteilung der deutschen Dialekte. In: Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung, Berlin, New York, S. 807–900
↑ W. König: dtv-Atlas Deutsche Sprache, 2019, München, S. 230.
↑ C. Giesbers: Dialecten op de grens van twee talen, Radboud Universiteit Nijmegen, 2008, S. 233.
↑ "Dialectal Continuum, Bidilectalism Germany and Netherlands Example Regional Language Variation". Umair Linguistics. 2020.
↑ Lenore A. Grenoble (2003). Language Policy in the Soviet Union (yn Saesneg). Springer-Verlag. ISBN 978-1-4020-1298-3.
↑ "Siya Seya, Laugh In Your Language Season 1, Nguni". Comedy Central Africa. 2020.

Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Eginyn erthygl sydd uchod am ieithyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

[1] "Definition of Dialect Continum. Explain with examples. Urdu / Hindi". informative SI. 2021.

[2] W. Heeringa: Measuring Dialect Pronunciation Differences using Levenshtein Distance, University of Groningen, 2009, S. 232–234.

[3] P. Wiesinger: Die Einteilung der deutschen Dialekte. In: Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung, Berlin, New York, S. 807–900

[4] W. König: dtv-Atlas Deutsche Sprache, 2019, München, S. 230.

[5] C. Giesbers: Dialecten op de grens van twee talen, Radboud Universiteit Nijmegen, 2008, S. 233.

[6] "Dialectal Continuum, Bidilectalism Germany and Netherlands Example Regional Language Variation". Umair Linguistics. 2020.

[7] Lenore A. Grenoble (2003). Language Policy in the Soviet Union (yn Saesneg). Springer-Verlag. ISBN 978-1-4020-1298-3.

[8] "Siya Seya, Laugh In Your Language Season 1, Nguni". Comedy Central Africa. 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]