Ieithoedd Tyrcaidd

Oddi ar Wicipedia
Ieithoedd Tyrcaidd
Enghraifft o'r canlynolteulu ieithyddol Edit this on Wikidata
MathIeithoedd Altaig (dadleuol) Edit this on Wikidata
Yn cynnwysCommon Turkic, Oghuric Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 300,000,000
  • Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
    Map o ddosraniad canghennau'r ieithoedd Tyrcaidd yn Ewrasia yn yr 21g:      De-orllewin (Oghuz)      De-ddwyrain (Karluk)      Khalaj (Arghu)      Gogledd-orllewin (Kipchak)      Tsafasieg (Oghur)      Gogledd-ddwyrain (Siberaidd)

    Teulu ieithyddol sydd yn cynnwys o leiaf 35[1] o ieithoedd yw'r ieithoedd Tyrcaidd neu'r ieithoedd Tyrcig a siaredir gan y bobloedd Dyrcig ar draws Ewrasia, yn Nwyrain Ewrop, y Cawcasws, Canolbarth Asia, Gorllewin Asia, Gogledd Asia (yn enwedig Siberia), a Dwyrain Asia. Tarddodd yr ieithoedd Tyrcaidd, ar ffurf y broto-Dyrceg, yng ngorllewin Tsieina a Mongolia,[2] a lledaenodd i'r gorllewin, ar draws rhanbarth Tyrcestan a thu hwnt, yn sgil ymfudiadau'r bobloedd Dyrcig yn ystod y mileniwm cyntaf OC.[3] Siaredir iaith Dyrcaidd yn frodorol gan ryw 170 miliwn o bobl, a chan gynnwys siaradwyr ail iaith mae mwy na 200 miliwn o bobl yn medru ieithoedd o'r teulu hwn.[4][5] Tyrceg ydy'r iaith Dyrcaidd a chanddi'r nifer fwyaf o siaradwyr, ac mae ei siaradwyr brodorol yn Anatolia a'r Balcanau yn cyfri am ryw 40% o'r holl siaradwyr Tyrcaidd yn y byd.[3]

    Mae sawl ffordd o ddosbarthu'r ieithoedd Tyrcaidd, a fel rheol fe'i rhennir yn ddau gangen – yr ieithoedd Oghur a'r ieithoedd Tyrcaidd Cyffredin – a chwech neu saith is-gangen. O'r ieithoedd byw, Tsafasieg yw unig aelod y gangen Oghur; mae'r gangen Dyrcaidd Cyffredin yn cynnwys pob iaith Dyrcaidd byw arall, gan gynnwys yr is-ganghennau Oghuz, Kipchak, Karluk, Arghu, a Siberaidd. Nodweddir yr ieithoedd Tyrcaidd gan gytgord llafariaid, cyflyniad, a diffyg cenedl enwau.[3] Rhennir cyd-ddealltwriaeth i raddau helaeth gan ieithoedd yr is-gangen Oghuz, gan gynnwys Tyrceg, Aserbaijaneg, Tyrcmeneg, Qashqai, Gagauz, a Gagauz y Balcanau, a hefyd Tatareg y Crimea, iaith Kipchak sydd wedi ei dylanwadu'n gryf gan dafodieithoedd Oghuz.[6] Rhennir cyd-eglurder i raddau gan ieithoedd yr is-gangen Kipchak, yn enwedig y Gasacheg a'r Girgiseg. Gellir gwahaniaethu rhyngddynt yn seinegol tra bo'r eirfa a'r ramadeg yn hynod o debyg. Hyd at yr 20g, ysgrifennwyd y Gasacheg a'r Girgiseg drwy gyfrwng y ffurf lenyddol ar Tsagadai.[7] Gellir dadlau bod elfen gref o gontiniwum tafodieithol yn perthyn ar draws y gwahanol ieithoedd Tyrcaidd.

    Dengys yr ieithoedd Tyrcaidd gryn dipyn o debygrwydd i'r ieithoedd Mongolaidd, Twngwsaidd, Coreaidd, a Japonaidd. O'r herwydd, awgrymodd ambell ieithydd eu bod i gyd yn perthyn i'r teulu ieithyddol Altäig, ond bellach gwrthodir y dosbarthiad hwnnw gan ieithyddion hanesyddol, yn enwedig yn y Gorllewin.[8][9] Am gyfnod, tybiwyd i'r ieithoedd Wralaidd berthyn i'r rheiny hefyd yn ôl y ddamcaniaeth Wral-Altäig.[10][11][12] Fodd bynnag, nid oes digon o dystiolaeth i gytuno ar fodolaeth y naill macro-deulu ieithyddol na'r llall, a phriodolir cyd-nodweddion yr ieithoedd hynny i gyswllt iaith cynhanesyddol.

    Dosbarthiad[golygu | golygu cod]

    • Ieithoedd Oghur
    • Ieithoedd Tyrcaidd Cyffredin
      • Ieithoedd Oghuz (De-orllewin)
        • Salareg
        • Oghuz y Gorllewin
        • Oghuz y Dwyrain
        • Oghuz y De
          • Qashqai
      • Ieithoedd Karluk (De-ddwyrain)
      • Ieithoedd Arghu
        • Khalaj
      • Ieithoedd Kipchak (Gogledd-orllewin)
        • Kipchak–Bwlgar (Wralaidd, Wral-Caspiaidd)
        • Kipchak–Cuman (Ponto-Caspiaidd)
        • Kipchak–Nogai (Aralo-Caspiaidd)
          • Casacheg
          • Karakalpak
          • Tatareg Siberia
          • Nogai
        • Cirgiseg–Kipchak
        • Kipchak y De
          • Fergana Kipchak†
      • Ieithoedd Siberaidd (Gogledd-ddwyrain)
        • Siberaidd Gogleddol
          • Yakut/Sakha
          • Dolgan
        • Siberaidd Deheuol
          • Sayan
          • Yenisei
            • Khakas
            • Fuyü Gïrgïs
            • Shor
            • Wigwreg y Gorllewin
          • Chulym
          • Altäeg
          • Hen Dyrceg
            • Tyrceg Orkhon†
            • Hen Wigwreg†

    Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

    Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

    1. Dybo A.V. (2007). "ХРОНОЛОГИЯ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ И ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ КОНТАКТЫ РАННИХ ТЮРКОВ" [Chronology of Turkish Languages and Linguistic Contacts of Early Turks] (PDF) (yn Rwseg). t. 766. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2005-03-11. Cyrchwyd 2020-04-01.
    2. Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (gol.). Shared Grammaticalization: With Special Focus on the Transeurasian Languages. t. 223. ISBN 9789027205995.
    3. 3.0 3.1 3.2 Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.
    4. Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p.173
    5. Deutsches Orient-Institut, Orient, Vol. 41, Alfred Röper Publushing, 2000, p.611
    6. "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. Chwefror 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Hydref 2007. Cyrchwyd 26 Ebrill 2007.
    7. Robert Lindsay. Mutual Intelligibility Among the Turkic Languages. https://www.academia.edu/4068771.
    8. Vovin, Alexander (2005). "The end of the Altaic controversy: In memory of Gerhard Doerfer". Central Asiatic Journal 49 (1): 71–132. JSTOR 41928378.
    9. Georg, Stefan; Michalove, Peter A.; Ramer, Alexis Manaster; Sidwell, Paul J. (1999). "Telling general linguists about Altaic". Journal of Linguistics 35 (1): 65–98. doi:10.1017/S0022226798007312. JSTOR 4176504. https://archive.org/details/sim_journal-of-linguistics_1999-03_35_1/page/65.
    10. Sinor, 1988, p.710
    11. George van DRIEM: Handbuch der Orientalistik. Volume 1 Part 10. BRILL 2001. Page 336
    12. M. A. Castrén, Nordische Reisen und Forschungen. V, St.-Petersburg, 1849