Neidio i'r cynnwys

Clefyd

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Anhwylder)
Clefyd
Enghraifft o'r canlynoldosbarth o glefyd, variable-order class Edit this on Wikidata
Mathproblem iechyd, proses fiolegol Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebIechyd Edit this on Wikidata
Yn cynnwysanhwylder cynhenid, acquired disorder Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Rhestr Afiechydon
Pigiad
Pwyswch ar dangos i weld y rhestr.
Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu


Mae clefyd yn gyflwr annormal organeb sy'n amharu ar weithrediad y corff neu ran ohono, ac nid yw oherwydd unrhyw anaf allanol, megis damwain.[1]. Mewn bodau dynol, mae clefyd yn cael ei ddefnyddio'n fwy eang - i gyfeirio at unrhyw gyflwr sy'n achosi anghysur, camweithrediad, cyfyngder, problemau cymdeithasol a/neu marwolaeth i'r person sy'n dioddef, neu broblemau tebyg ar gyfer y rhai sydd menwn cyswllt gyda'r person. Yn yr ystyr ehangach yma, mae weithiau'n cynnwys anafiadau ac anableddau, anhwylder, syndrom, haint, symptomau, ymddygiad gwyrdröedig, ac amrywiaethau anarferol, tra ar gyfer cyd-destynau eraill gall y rhain gael eu trin fel categoriau gwahaniaethol.

Mae clefydau'n gyflyrau meddygol sy'n gysylltiedig ag arwyddion a symptomau penodol. Gall clefyd gael ei achosi gan ffactorau allanol megis pathogenau neu ryw aflwydd mewnol. Er enghraifft, gall camweithrediad mewnol y system imiwnedd gynhyrchu amrywiaeth o wahanol glefydau, gan gynnwys gwahanol fathau o imiwnoddiffyg, gorsensitifrwydd, alergeddau ac anhwylderau hunanimiwn.

Yn y llysoedd, gelwir marwolaeth oherwydd afiechyd yn farwolaeth trwy achosion naturiol. Mae pedwar prif fath o glefyd: clefydau heintus, clefydau diffyg, clefydau etifeddol (gan gynnwys clefydau genetig a chlefydau etifeddol anenetig), a chlefydau ffisiolegol. Gellir dosbarthu clefydau mewn ffyrdd eraill hefyd, megis clefydau trosglwyddadwy ar y naill law a chlefydau anhrosglwyddadwy ar y llaw arall. Y clefydau mwyaf marwol mewn bodau dynol yw clefyd rhydwelïau coronaidd (rhwystr llif y gwaed), ac yna clefyd serebro -fasgwlaidd a heintiau anadlol.[2] Mewn gwledydd datblygedig, y clefydau sy'n achosi'r salwch mwyaf yn gyffredinol yw cyflyrau niwroseiciatrig, megis iselder a phryder.

Gelwir yr astudiaeth o afiechyd yn batholeg, sy'n cynnwys astudiaeth o etioleg, neu achos.

Terminoleg

[golygu | golygu cod]

Daw'r gair Cymraeg clefyd o'r Gelteg (neu'r Frythoneg) clevito, ac mae i'w weld hefyd mewn ieithoedd Celtaidd eraill megis y Gernyweg (clevas) a'r Llydaweg (klenved).

Cysyniadau

[golygu | golygu cod]

Mewn llawer o achosion, defnyddir termau megis gwaeledd, anhwylder, afiechyd, aflwydd, anhrefn, clwyf, haint, gwendid, morbidrwydd, a salwch yn gyfnewidiol; fodd bynnag, mae sefyllfaoedd pan fydd termau penodol yn cael eu hystyried yn well.[3]

Achosion

[golygu | golygu cod]

Dim ond rhai clefydau fel y ffliw neu'r Gofid Mawr sy'n heintus ac y credir yn gyffredin eu bod yn heintus. Gelwir y micro-organebau sy'n achosi'r clefydau hyn yn bathogenau ac maent yn cynnwys amrywiaethau o facteria, firysau, protosoa a ffyngau. Gall clefydau heintus gael eu trosglwyddo, e.e. trwy gysylltiad llaw-genau â deunydd heintus ar arwynebau, trwy frathiadau gan bryfed neu gludwyr eraill, ac o ddŵr neu fwyd wedi'i halogi (yn aml trwy halogiad gan garthion), ac ati.[4] Hefyd, mae yna glefydau a drosglwyddir yn rhywiol. Mewn rhai achosion, mae micro-organebau nad ydynt yn cael eu lledaenu'n hawdd o berson i berson yn chwarae rhan, tra gellir atal neu leddfu clefydau eraill gyda maeth priodol, cadw'n heini neu newidiadau eraill yn ffordd o fyw'r person.

Mae rhai clefydau, megis y rhan fwyaf o fathau o ganser, clefyd y galon, ac anhwylderau meddwl, yn glefydau nad ydynt yn heintus. Mae gan lawer o glefydau nad ydynt yn heintus sail enetig yn rhannol neu'n gyfan gwbl (gweler anhwylder genetig) a gallant felly gael eu trosglwyddo o un genhedlaeth i'r llall.

Pan fydd afiechyd yn cael ei achosi gan organeb pathogenig (ee, pan fo malaria yn cael ei achosi gan Plasmodium), ni ddylid drysu'r pathogen (achos y clefyd) â'r afiechyd ei hun. Er enghraifft, mae firws Gorllewin y Nîl (y pathogen) yn achosi twymyn Gorllewin y Nîl (sef y clefyd). Mae camddefnydd o ddiffiniadau sylfaenol mewn epidemioleg yn y modd hwn yn digwyd yn aml mewn cyhoeddiadau gwyddonol.[5]

Mathau o achosion

[golygu | golygu cod]
A child rides a bicycle. An adult and a child walk a dog along a path in a green park..
Mae gweithgaredd corfforol rheolaidd, fel reidio beic neu gerdded, yn lleihau'r risg o glefydau ffordd o fyw.
Drwy'r awyr
Clefyd awyrog yw unrhyw glefyd a achosir gan bathogenau a'i drosglwyddo drwy'r aer.
Drwy fwyd
Clefyd a gludir gan fwyd neu wenwyn bwyd yw unrhyw salwch sy'n deillio o fwyta bwyd sydd wedi'i halogi â bacteria, tocsinau, firysau, prions neu barasitiaid pathogenig.
Heintus
Mae clefydau heintus, a elwir hefyd yn glefydau trosglwyddadwy yn cynnwys salwch sy'n amlwg yn glinigol (hy, arwyddion meddygol nodweddiadol neu symptomau afiechyd) sy'n deillio o haint, presenoldeb a thwf cyfryngau biolegol pathogenig mewn organeb lletyol unigol. Mae contagious diseases wedi’u cynnwys yn y categori hwn – haint, fel y ffliw neu’r annwyd cyffredin, sy’n ymledu’n gyffredin o un person i’r llall – a chlefydau trosglwyddadwy – clefyd sy’n gallu lledaenu o un person i’r llall, ond nad yw o reidrwydd yn lledaenu drwy gyswllt arferol, o ddydd i ddydd.
Ffordd o fyw
Mae clefyd ffordd o fyw yn cynnwys unrhyw glefyd sy'n ymddangos yn cynyddu mewn amlder wrth i wledydd ddod yn fwyfwy diwydiannol a phobl yn byw'n hirach, yn enwedig os yw'r ffactorau risg yn cynnwys dewisiadau fel ffordd o fyw neu waith, megis eistedd wrth ddesg drwy'r dydd neu ddiet sy'n uchel mewn bwydydd afiach fel carbohydradau wedi'u gor-drin, brasterau traws, neu ddiodydd meddwol.
Anhrosglwyddadwy
Mae clefyd anhrosglwyddadwy yn gyflwr meddygol neu'n glefyd nad yw'n drosglwyddadwy. Ni all clefydau anhrosglwyddadwy gael eu lledaenu'n uniongyrchol o un person i'r llall. Mae clefyd y galon a chanser yn enghreifftiau o glefydau anhrosglwyddadwy mewn pobl.

Atal

[golygu | golygu cod]

Gellir atal llawer o afiechydon ac anhwylderau trwy amrywiaeth o ddulliau. Mae'r rhain yn cynnwys glanweithdra, maeth cywir, ymarfer corff digonol, brechiadau a mesurau hunanofal ac iechyd cyhoeddus megis gwisgo mwgwd wyneb gorfodol.

Triniaethau

[golygu | golygu cod]

Ymdrechion i wella neu ddileu afiechyd neu broblemau iechyd eraill yw therapïau neu driniaethau meddygol. Yn y maes meddygol, mae therapi yn gyfystyr â'r gair triniaeth. Ymhlith seicolegwyr, gall y term gyfeirio'n benodol at seicotherapi neu "therapi siarad". Mae triniaethau cyffredin yn cynnwys meddyginiaethau, llawdriniaeth, dyfeisiau meddygol, a thriniaeth hunanofal. Gall triniaethau gael eu darparu gan system gofal iechyd wedi'i threfnu, neu'n anffurfiol, gan y claf neu aelodau o'r teulu.

Mae gofal iechyd ataliol yn ffordd o osgoi anaf, salwch neu afiechyd yn y lle cyntaf. Rhoddir triniaeth neu iachâd ar ôl i broblem feddygol ddechrau eisoes. Mae triniaeth yn ceisio gwella neu ddileu problem, ond efallai na fydd triniaethau yn arwain at iachâd parhaol, yn enwedig mewn clefydau cronig. Ystyrir iachâd yn is-set o driniaethau sy'n gwrthdroi afiechydon yn gyfan gwbl neu'n dod â phroblemau meddygol i ben yn barhaol. Mae llawer o afiechydon na ellir eu gwella'n llwyr yn dal i fod yn hawdd eu trin. Rheoli poen (a elwir hefyd yn feddyginiaeth poen) yw'r gangen honno o feddyginiaeth sy'n defnyddio dull rhyngddisgyblaethol o leddfu poen a gwella ansawdd bywyd y rhai sy'n byw gyda phoen.[6]

Rhaid darparu triniaeth ar gyfer pob argyfwng meddygol yn brydlon, yn aml trwy adran achosion brys neu, mewn sefyllfaoedd llai critigol, trwy gyfleuster gofal brys.

Epidemioleg

[golygu | golygu cod]

Epidemioleg yw'r astudiaeth o'r ffactorau sy'n achosi neu'n annog clefydau. Mae rhai afiechydon yn fwy cyffredin mewn rhai ardaloedd daearyddol, ymhlith pobl â nodweddion genetig neu economaidd-gymdeithasol penodol, neu ar wahanol adegau o'r flwyddyn.

Ystyrir epidemioleg yn fethodoleg gonglfaen o fewn maes ymchwil iechyd y cyhoedd ac mae'n uchel ei pharch mewn meddygaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer nodi ffactorau risg ar gyfer clefydau. Wrth astudio clefydau trosglwyddadwy ac anhrosglwyddadwy, mae gwaith epidemiolegwyr yn amrywio o ymchwilio i achosion i ddylunio astudiaeth, casglu data a dadansoddi gan gynnwys datblygu modelau ystadegol i brofi damcaniaethau a dogfennu canlyniadau i'w cyflwyno i gyfnodolion a adolygir gan gymheiriaid.

Mae epidemiolegwyr hefyd yn astudio sut mae clefydau'n rhyngweithio mewn poblogaeth, cyflwr a elwir yn syndemig. Mae epidemiolegwyr yn dibynnu ar nifer o ddisgyblaethau gwyddonol eraill megis bioleg (i ddeall prosesau clefyd yn well), biostatistics (y wybodaeth crai gyfredol sydd ar gael), Gwyddor Gwybodaeth Ddaearyddol (i storio data a mapio patrymau clefydau) a disgyblaethau gwyddor gymdeithasol (i ddeall risgiau agosatrwydd a phellter yn well). Gall epidemioleg helpu i nodi achosion yn ogystal ag arwain ymdrechion atal.

Wrth astudio clefydau, mae epidemioleg yn wynebu'r her o'u diffinio. Yn enwedig ar gyfer clefydau nad ydynt yn cael eu deall, gall gwahanol grwpiau ddefnyddio diffiniadau gwahanol iawn. Heb ddiffiniad safonol, gall ymchwilwyr gwahanol adrodd am niferoedd gwahanol o achosion a nodweddion amrywiol y clefyd.[7]

Mae rhai cronfeydd data morbidrwydd yn cael eu casglu gyda data a gyflenwir gan awdurdodau iechyd gwledydd a thiriogaethau, ar lefelau cenedlaethol[8][9] (ee NHS Cymru) neu ar raddfa fwy fel Cronfa Ddata Morbidrwydd Ysbytai Ewropeaidd (HMDB)[10] a all gynnwys data ar ryddhau cleifion o'r ysbyty trwy ddiagnosis manwl, oed a rhyw. Cyflwynwyd data HMDB Ewrop gan wledydd Ewropeaidd i Swyddfa Ranbarthol Ewrop Sefydliad Iechyd y Byd.

Beichiau afiechyd

[golygu | golygu cod]

Baich afiechyd yw effaith problem iechyd mewn maes a fesurir gan gost ariannol, nifer y marwolaethau, morbidrwydd, neu ddangosyddion eraill.

Defnyddir nifer o fesurau i feintioli'r baich a osodir ar bobl gan glefydau. Mae'r blynyddoedd o fywyd posibl a gollwyd (a ddisgrifir yn Saesneg fel years of potential life lost; YPLL) yn amcangyfrif syml o'r nifer o flynyddoedd y cafodd bywyd person ei fyrhau oherwydd afiechyd. Er enghraifft, os bydd person yn marw yn 65 oed o glefyd, ac y byddai wedi byw yn ôl pob tebyg tan 80 oed heb y clefyd hwnnw, yna mae'r clefyd hwnnw wedi achosi colled o 15 mlynedd o fywyd posibl. Nid yw mesuriadau YPLL yn cyfrif pa mor anabl yw'r person cyn iddo farw, felly mae'r mesuriad yn trin person sy'n marw'n sydyn a pherson a fu farw ar yr un oedran ar ôl degawdau o salwch yn gyfwerth. Yn 2004, cyfrifodd Sefydliad Iechyd y Byd fod 932 miliwn o flynyddoedd o fywyd posibl wedi'i golli i farwolaeth gynamserol.[11]

Ceir hefyd yr hyn a elwir yn gyffredin yn disability-adjusted life year (DALY).

Categori clefyd Canran yr holl YPLLs a gollwyd, ledled y byd [12] Canran yr holl DALYs a gollwyd, ledled y byd Canran yr holl YPLLs a gollwyd drwy Ewrop Canran yr holl DALYs a gollwyd drwy Ewrop Canran yr holl YPLLs a gollwyd drwy UDA a Chanada Canran yr holl DALYs a gollwyd drwy UDA a Chanada
Clefydau heintus a pharasitig, yn enwedig heintiau'r llwybr anadlol isa, dolur rhydd, AIDS, twbercwlosis, a malaria 37% 26% 9% 6% 5% 3%
Cyflyrau niwroseiciatrig, ee iselder 2% 13% 3% 19% 5% 28%
Anafiadau, yn enwedig damweiniau cerbydau modur 14% 12% 18% 13% 18% 10%
Clefydau cardiofasgwlaidd, trawiad ar y galon a strôc yn bennaf 14% 10% 35% 23% 26% 14%
Genedigaeth gynamserol a marwolaethau amenedigol eraill 11% 8% 4% 2% 3% 2%
Cancr 8% 5% 19% 11% 25% 13%

Cymdeithas a diwylliant

[golygu | golygu cod]
Roedd gordewdra yn symbol o statws yn niwylliant y Dadeni: "Y Cadfridog Tysganaidd Alessandro del Borro", llun a briodolir i Andrea Sacchi, 1645.[13] Mae bellach yn cael ei ystyried yn gyffredinol fel afiechyd.

Sut mae cymdeithas yn ymateb i afiechydon yw <i>cymdeithaseg feddygol</i>.

Gall cyflwr gael ei ystyried yn glefyd mewn rhai diwylliannau neu gyfnodau ond nid mewn eraill. Er enghraifft, gall gordewdra gynrychioli cyfoeth a helaethrwydd, ac mae’n symbol o statws mewn ardaloedd o newyn a rhai mannau sy’n cael eu taro’n galed gan HIV/AIDS.[14] Ystyrir epilepsi yn arwydd ysbrydol ymhlith pobl Hmong.[15]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ White, Tim (19 December 2014). "What is the Difference Between an 'Injury' and 'Disease' for Commonwealth Injury Claims?". Tindall Gask Bentley. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 October 2017. Cyrchwyd 6 November 2017.
  2. ↑ "What is the deadliest disease in the world?". WHO. 16 May 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 December 2014. Cyrchwyd 7 December 2014.
  3. ↑ "Mental Illness – Glossary". US National Institute of Mental Health. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 May 2010. Cyrchwyd 18 April 2010.
  4. ↑ Alexander van Geen, et al. "Impact of population and latrines on fecal contamination of ponds in rural Bangladesh." Science Of The Total Environment 409, no. 17 (August 2011): 3174–82.
  5. ↑ Marcantonio, Matteo; Pascoe, Emily; Baldacchino, Frederic (January 2017). "Sometimes Scientists Get the Flu. Wrong…!". Trends in Parasitology 33 (1): 7–9. doi:10.1016/j.pt.2016.10.005. PMID 27856180. http://www.cell.com/trends/parasitology/abstract/S1471-4922(16)30188-X.
  6. ↑ Hardy, Paul A.; Hardy, Paul A. J. (1997). Chronic Pain Management: The Essentials. Cambridge University Press. t. 10. ISBN 978-1-900151-85-6. OCLC 36881282.
  7. ↑ Tuller, David (4 March 2011). "Defining an illness is fodder for debate". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 January 2017.
  8. ↑ "National Hospital Morbidity Database". aihw.gov.au. Australian Institute of Health and Welfare. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 August 2013. Cyrchwyd 11 July 2013.
  9. ↑ "Hospital Morbidity Database (HMDB)". statcan.gc.ca. Statistics Canada. 2007-10-24. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 June 2016. Cyrchwyd 21 September 2015.
  10. ↑ "European Hospital Morbidity Database". who.int. World Health Organization. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 September 2013.
  11. ↑ "Disease and injury regional estimates for 2004". who.int. World Health Organization. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 December 2010. Standard DALYs (3% discounting, age weights). Also DALY spreadsheet and YLL spreadsheet.
  12. ↑ "Disease and injury regional estimates for 2004". who.int. World Health Organization. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 December 2010."Disease and injury regional estimates for 2004". who.int. World Health Organization. Archived from the original on 24 December 2010. Standard DALYs (3% discounting, age weights). Also DALY spreadsheet and YLL spreadsheet.
  13. ↑ Gerten-Jackson, Carol. "The Tuscan General Alessandro del Borro". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 May 2009.
  14. ↑ "Obesity". Lancet 366 (9492): 1197–209. 2005. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769.
  15. ↑ Fadiman, Anne (1997). The spirit catches you and you fall down: a Hmong child, her American doctors, and the collision of two cultures. New York: Farrar, Straus, and Giroux. ISBN 978-0-374-52564-4.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Chwiliwch am clefyd
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Clefyd&oldid=11887126"