Ymgyrch Condor

Oddi ar Wicipedia
Neidio i'r panel llywio Neidio i'r bar chwilio
Operation Condor participants.svg
Data cyffredinol
Enghraifft o'r canlynolpolitical repression Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Gwyrdd: aelodau gweithgar (Yr Ariannin, Bolifia, Brasil, Paragwâi, Tsile, Wrwgwái). Gwyrdd golau: aelodau achlysurol (Colombia, Periw, Feneswela). Glas: (UDA).

Ymgyrch ddirgel o ormes wleidyddol a weithredwyd gan lywodraethau adain-dde yn Ne America yn y 1970au oedd Ymgyrch Condor (Sbaeneg: Operación Cóndor neu Plan Cóndor, Portiwgaleg: Operação Condor) oedd yn cynnwys bradlofruddio, herwgipio, artaith, diflaniad gorfodol, a gweithredoedd cudd-wybodaeth. Aelodau'r cynllun oedd yr Ariannin, Bolifia, Brasil, Paragwâi, Tsile, ac Wrwgwái. Bwriad y rhaglen oedd i gael gwared ar ddylanwad a syniadau sosialaidd a chomiwnyddol ac i reoli mudiadau oedd yn gwrthwynebu'r llywodraethau. Amcangyfrifir i 15,000–30,000 o bobl farw o ganlyniad i Ymgyrch Condor.[1]

Wedi iddo gipio grym yn Tsile ym 1973, cychwynnodd yr Arlywydd Augusto Pinochet ar ymgyrch o ormes yn erbyn yr adain chwith. Sefydlwyd cynllun ffurfiol rhwng y chwe gwlad mewn cyfarfod o gynrychiolwyr cudd-wybodaeth filwrol ar 25 Tachwedd 1972, pen-blwydd Pinochet yn 60 oed. Cytunodd y llywodraethau i ddanfon timau i wledydd ei gilydd i gadw golwg ar wrthwynebwyr gwleidyddol ac i'w lladd. Cafodd canolfan i gydlynu gwybodaeth ei sefydlu ym mhencadlys y Dina, heddlu cudd Tsile, yn Santiago.[2]

Tri cham oedd i'r cynllun: yn gyntaf, i herwgipio, holi, ac arteithio; yn ail, i hwyluso'r cydweithrediad rhwng gwasanaethau cudd-wybodaeth, gan gynnwys rhannu gwybodaeth a chydlynu gwyliadwriaeth; ac yn drydydd, gweithredoedd cudd i ladd gwrthwynebwyr alltud mewn gwledydd tramor.[1] Ymhlith y fath lofruddiaethau oedd Orlando Letelier yn Washington, D.C., Bernardo Leighton a'i wraig yn Rhufain, y Cadfridog Carlos Prats yn Buenos Aires, a chyn-arlywydd Bolifia Juan José Torres yn Buenos Aires. Esgus yr ymgyrch oedd i atal comiwnyddion rhag tanseilio a dymchwel y llywodraeth, ond cafodd nifer o grwpiau eu targedu mewn ymgais i gael gwared â gwrthwynebiad gwleidyddol o bob ochr: undebwyr llafur, arweinwyr y werin, offeiriaid a lleianod, deallusion, newyddiadurwyr, myfyrwyr, ac addysgwyr.[1]

Yn ôl dogfennau a ddigelwyd, cafodd Ymgyrch Condor ei chefnogi gan yr Unol Daleithiau fel cynllun gwrth-derfysgaeth gwrth-gomiwnyddol yn ystod y Rhyfel Oer, a chyd-weithiodd y CIA gyda rhai o luoedd diogelwch De America.[1] Roedd y CIA yn ymwybodol o gynlluniau Condor i dargedu arweinwyr "grwpiau terfysgol" alltud. Rhybudiodd yr Ysgrifennydd Tramor Henry Kissinger, mewn ceblau diplomyddol, i lysgenhadon Americanaidd beidio â chodi'r mater o gamdriniaethau hawliau dynol yn Ne America.

Daeth yr ymgyrch i ben yn niwedd y 1970au o ganlyniad i densiynau mewnol gan y lluoedd diogelwch a gwasanaethau cudd-wybodaeth. Erbyn y 1990au, roedd y llywodraethau i gyd wedi colli grym ar ffordd y cyfandir i ddemocratiaeth. Ystyrir troseddau'r ymgyrch yn enghraifft nodweddiadol o derfysgaeth wladwriaethol.

Ymgyrch Colombo (Tsile)[golygu | golygu cod y dudalen]

Rhyfel Brwnt yr Ariannin[golygu | golygu cod y dudalen]

Searchtool.svg Prif erthygl: Y Rhyfel Brwnt

"Y Rhyfel Brwnt" (Sbaeneg: Guerra Sucia) yw'r enw a roddir ar ymgyrch y jwnta filwrol a reolodd yr Ariannin o 1976 hyd 1983. Targedodd luoedd milwrol a diogelwch y jwnta grwpiau gerila adain chwith, a thorrwyd hawliau dynol gan gynnwys artaith a llofruddiaethau torfol gan sgwadiau marwolaeth y jwnta. Amcangyfrifir i 10,000–30,000 o Archentwyr gael eu lladd gan y llywodraeth, a nifer ohonynt wedi "diflannu".

Llywodraeth filwrol Brasil[golygu | golygu cod y dudalen]

Rheolwyd Brasil gan lywodraethau milwrol yn y cyfnod 1964–85, a hawliai'r yr angen i sefydlogi'r wlad a rheoli'r economi trwy greu "gwladwriaeth diogelwch cenedlaethol". Gosododd Brasil fodel i wledydd eraill y Côn Deheuol ei efelychu, drwy ormesu gwrthwynebiad adain-chwith mewn enw'r awdurdodaeth gryf. Cafodd ran Brasil yn Ymgyrch Condor ei gadarnhau gan ddogfennau Adran Wladol yr Unol Daleithiau.[3]

Unbennaeth Alfredo Stroessner (Paragwâi)[golygu | golygu cod y dudalen]

Unbennaeth Hugo Banzer (Bolifia)[golygu | golygu cod y dudalen]

Llywodraeth sifil-filwrol Wrwgwái[golygu | golygu cod y dudalen]

Rôl yr Unol Daleithiau[golygu | golygu cod y dudalen]

Cyfrifoldeb a chyfiawnder[golygu | golygu cod y dudalen]

Ar 10 Awst 1979, cyhoeddodd y papur newydd El Mercurio (Santiago) fod llofruddiaeth Letelier yn rhan o gynllun gan lywodraethau'r Côn Deheuol i drechu'r adain chwith, dan enw "Condor".[4] Daeth cadarnhâd o'r cynllun i sylw'r byd ym mis Rhagfyr 1992 pan ddarganfu archif o ddogfennau mewn gorsaf heddlu yn Asuncion oedd yn cynnwys manylion am gannoedd os nad miloedd o bobl a gafodd eu herwgipio, eu harteithio, a'u llofruddio.[2] Ers hynny, cyhoeddwyd mwy na 200 o warantau i arestio swyddogion milwrol am eu rhan yn Ymgyrch Condor.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 Leslie Alan Horvitz and Christopher Catherwood. Encyclopedia of War Crimes and Genocide (Efrog Newydd: Infobase, 2006), t. 334–5.
  2. 2.0 2.1 (Saesneg) Robert Plummer. "Condor legacy haunts South America", BBC (8 Mehefin 2005). Adalwyd ar 1 Hydref 2017.
  3. Teresa A. Meade. A Brief History of Brazil, ail argraffiad (Efrog Newydd: Infobase, 2010), t. 162–5.
  4. James R. Whelan. Out of the Ashes: Life, Death and Transfiguration of Democracy in Chile, 1833–1988 (Washington, D.C.: Regnery Gateway, 1989), t. 742.

Darllen pellach[golygu | golygu cod y dudalen]

  • Davis, William Columbus. Warnings from the Far South: Democracy versus Dictatorship in Uruguay, Argentina, and Chile (Efrog Newydd: Praeger Publishers, 1995).
  • Dinges, John. The Condor Years: How Pinochet and His Allies Brought Terrorism to Three Continents (Efrog Newydd: New Press, 2004).
  • McSherry, J. Patrice. Predatory States: Operation Condor and Covert War in Latin America (Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 2005).