De America

De America
Math	cyfandir, isgyfandir, endid tiriogaethol (ystadegol), part of the world
Poblogaeth	385,742,554
Cylchfa amser	UTC−06:00, UTC−05:00, UTC−04:00, UTC−03:00, UTC−02:00
Daearyddiaeth
Arwynebedd	17,843,000 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Iwerydd, Y Cefnfor Tawel, Môr y Caribî
Yn ffinio gyda	Canolbarth America, Gogledd America, America Ganol Gyfandirol
Cyfesurynnau	21°S 59°W
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Mae De America yn gyfandir yn Hemisffer y Gorllewin rhwng y Cefnfor Tawel a'r Iwerydd. Mae'r rhan fwyaf ohono yn Hemisffer y De, gyda rhan gymharol fach yn Hemisffer y Gogledd. Gellir ei ddisgrifio hefyd fel "is-gyfandir deheuol yr Amerig" (Americas). Mae'r cyfeiriad at Dde America yn lle rhanbarthau eraill (fel America Ladin neu'r Côn Deheuol) wedi cynyddu yn ystod y degawdau diwethaf oherwydd dynameg geopolitical newidiol (yn benodol, cynnydd Brasil).^[1]

Mae'r Cefnfor Tawel yn ffinio â De America yn y gorllewin ac i'r gogledd a'r dwyrain mae Cefnfor yr Iwerydd, Gogledd America a Môr y Caribî i'r gogledd-orllewin. Mae'r cyfandir yn gyffredinol yn cynnwys deuddeg talaith sofran: yr Ariannin, Bolifia, Brasil, Tsile, Colombia, Ecwador, Guyana, Paragwái, Periw, Swrinam, Wrwgwái, a Feneswela; dwy diriogaeth ddibynnol: y Malvinas (neu 'Ynysoedd y Falkland') a De Georgia ac Ynysoedd Sandwich y De; ac un diriogaeth fewnol: Guyane. Mae tiriogaethau'r Caribî yn cael eu lleoli yng Ngogledd America gan ddaearyddwyr.

Enwyd De America ar ôl Amerigo Vespucci, yr Ewropead cyntaf i awgrymu nad India'r Dwyrain oedd yr Amerig, ond y Byd Newydd.

Mae gan De America arwynebedd o 17,820,000 km² (6,880,000 mi sg), neu tua 3.5% o arwynebedd y Ddaear. Yn 2005, amcangyfrifwyd fod y boblogaeth yn fwy na 371,200,000 ac erbyn 2017 roedd yn 423 miliwn.^[2] Dyma'r pedwerydd cyfandir o ran arwynebedd (ar ôl Asia, Affrica, a Gogledd America) a'r pumed o ran poblogaeth (ar ôl Asia, Affrica, Ewrop, a Gogledd America).

O ran arwynebedd, mae De America yn y pedwerydd safle (ar ôl Asia, Affrica, a Gogledd America) ac yn bumed yn ôl poblogaeth (ar ôl Asia, Affrica, Ewrop a Gogledd America). Brasil yw gwlad fwyaf poblog De America o bell ffordd, gyda mwy na hanner poblogaeth y cyfandir, ac yna Colombia, yr Ariannin, Venezuela a Periw. Yn ystod y degawdau diwethaf, mae Brasil hefyd wedi cynhyrchu hanner CMC y cyfandir ac wedi dod yn bŵer rhanbarthol cyntaf y cyfandir.^[2]

Mae tarddiad diwylliannol ac ethnig y cyfandir yn tarddu yn y bobl frodorol yn ogystal â choncwerwyr a mewnfudwyr Ewropeaidd a yn y caethweision a gludwyd yma o Affrica. O ystyried hanes hir o wladychiaeth (colonialism), mae mwyafrif llethol De America yn siarad Portiwgaleg neu Sbaeneg, ac mae cymdeithasau a gwladwriaethau'n adlewyrchu traddodiadau'r Gorllewin. O'i gymharu ag Ewrop, Asia ac Affrica, mae De America yn yr 20g wedi bod yn gyfandir heddychlon heb lawer o ryfeloedd.^[3]

Daearyddiaeth

Ymhlith y mannau mwyaf nodedig yn Ne America mae'r canlynol:

mae De America yn gartref i raeadr ddi-dor uchaf y byd, Angel Falls yn Fenwswela;
y rhaeadr fertig uchaf ( lle mae diferyn o ddwr yn syrthio heb darro yn erbyn craig) Rhaeadr Kaieteur yn Gaiana;
yr afon fwyaf yn ôl cyfaint yn y byd, Afon Amazonas;
y gadwen hiraf o fynyddoedd, yr Andes (gyda'i mynydd uchaf yn Aconcagua yn 6,962 m neu 22,841 tr);
y lle sychaf ar y ddaear (nad yw'n begynol), Anialwch yr Atacama;^[4]^[5]^[6]
y lle gwlypaf ar y ddaear, López de Micay yng Ngholombia;
y fforest law fwyaf, fforest law yr Amazonas;
y brifddinas uchaf, La Paz, Bolifia;
y llyn mordwyol masnachol uchaf yn y byd, Llyn Titicaca; a chymuned barhaol fwyaf deheuol y byd (ac eithrio gorsafoedd ymchwil yn Antarctica), Puerto Toro, Tsile.

O ran mwynau, prif adnoddau De America yw aur, arian, copr, mwyn haearn, tun a phetroliwm. Mae'r adnoddau hyn wedi dod ag incwm uchel i'w gwledydd yn enwedig ar adeg rhyfel neu o dwf economaidd cyflym gan wledydd diwydiannol eraill. Fodd bynnag, mae cynhyrchu un nwydd, fel hyn, i'w allforio, yn aml wedi rhwystro datblygiad economïau y bobl gynhenid, yr amrywiaeth diwylliannol. Mae'r gwahaniaethau mawr ym mhris nwyddau yn y marchnadoedd rhyngwladol wedi arwain at uchafbwyntiau ac isafbwyntiau mawr yn economïau taleithiau De America, gan achosi ansefydlogrwydd gwleidyddol eithafol yn aml.

Hinsawddd

Yn y gwledydd tymherus, mae gaeafau a hafau'n fwynach nag yng Ngogledd America. Y rheswm am hyn yw bod y rhan fwyaf helaeth y cyfandir yn y parth cyhydeddol (mae gan y rhanbarth fwy o ardaloedd o wastadeddau cyhydeddol nag unrhyw le arall), gan roi mwy o ddylanwad cefnforol i'r Côn Deheuol, sy'n cymedroli tymereddau trwy gydol y flwyddyn.^[7]

Mae'r tymereddau blynyddol cyfartalog ym masn yr Amazon yn pendilio oddeutu 27 °C (81 °F), gydag amplitudau thermol isel a mynegeion glawiad uchel. Rhwng Llyn Maracaibo a cheg yr Orinoco, ceir hinsawdd gyhydeddol o'r math Congo, sydd hefyd yn cynnwys rhannau o diriogaeth Brasil.

Gwledydd

Tabl o wledydd, tiriogaethau a rhanbarthau

Enw tiriogaeth, efo baner	Arwynebedd (km²)	Poblogaeth (2005)	Dwysedd poblogaeth (per km²)	Prifddinas
Brasil	8,511,965	203,062,512 (1 Awst 2022)^[8]	21.9	Brasília
Ucheldiroedd Guiana:
Gaiana	214,970	777,859 (2017)^[9]	3.6	Georgetown
Guiana Ffrengig	91,000	288,382 (1 Ionawr 2022)	2.1	Cayenne
Swrinam	163,270	563,402 (2017)^[9]	2.7	Paramaribo
Gwledydd yr Andes:
Bolifia	1,098,580	12,244,159 (2023)^[10]	8.1	La Paz
Ecwador	283,560	16,938,986 (2022)^[11]	47.1	Quito
Periw	1,285,220	33,726,000 (2023)^[12]	21.7	Lima
> De America Caribïaidd:
Colombia	1,138,910	52,321,152 (2023)^[13]	37.7	Bogotá
Feneswela	912,050	28,515,829 (2019)	27.8	Caracas
> Ynysoedd Caribïaidd:
Trinidad a Tobago	5,128	1,369,125 (2017)^[9]	212.3	Port of Spain
Côn Deheuol:
Paragwái	406,750	6,811,297 (2017)^[9]	15.6	Asunción
Wrwgwái	176,220	6,811,297 (2017)^[9]	19.4	Montevideo
> Patagonia:
Yr Ariannin	2,766,890	47,327,407 (2022)^[14]	14.3	Buenos Aires
Tsile	756,950	19,458,000 (2021)^[15]	21.1	Santiago de Chile