Afon Amazonas
 | |
| Math | afon  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Amazon |
| Daearyddiaeth | |
| Gwlad | Periw, Colombia, Brasil |
| Cyfesurynnau | 15.5178°S 71.6936°W, 0.7078°N 50.0894°W |
| Tarddiad | Afon Marañón, Afon Ucayali |
| Aber | Cefnfor yr Iwerydd |
| Llednentydd | Afon Madeira, Tapajós River, Afon Xingu, Rio Negro, Afon Japurá, Afon Napo, Afon Putumayo, Afon Preto da Eva, Afon Nanay, Afon Javary, Afon Paru, Trombetas River, Afon Jari, Afon Jutai, Afon Urubu, Afon Jandiatuba, Afon Manacapuru, Afon Uatumã, Afon Nhamundá, Afon Arabela, Afon Guajará, Afon Ucayali, Paraná Urariá, Ampiyacu River, Apayacu River, Atacuari River, Itaya River, Afon Jurua |
| Dalgylch | 7,050,000 cilometr sgwâr |
| Hyd | 6,400 cilometr |
| Arllwysiad | 209,000 metr ciwbic yr eiliad, 168,700 metr ciwbic yr eiliad |
 | |
 | |
Mae Afon Amazonas yn afon yn rhan ogleddol De America. Yr Amazonas yw'r afon fwyaf yn y byd, er y ceir rhywfaint o ddadlau ai'r Amazonas ynteu Afon Nîl yw'r hwyaf yn y byd, ond yn sicr mae'r Amazonas yn cario llawer mwy o ddŵr nag unrhyw afon arall gan gynnwys y Mississippi, Afon Nîl a'r Yangtze gyda'i gilydd. Honir mai hi yw'r ail hiraf ar y Ddaear, ar ôl Afon Nîl.[1][2] Mae'r afon o leiaf 6,400 km.[1] o hyd, ac yn yr aber mae tua 60 km o led. Yn 2009 mesurwyd hi eto, gan ddefnyddio pobl wrth ei glannau a lluniau lloeren, a nodwyd ei bod yn 6,575 km.[3]
Cyn concwest De America gan Ewropeaid, mae'n ymddangos nad oedd un enw ar yr afon cyfan, gyda rhanau ohoni'n dwyn enwau gwahanol, megis Paranaguazú, Guyerma a Solimoes. Yn 1500, y Sbaenwr Vicente Yañez Pinzón oedd arweinydd y fintai gyntaf o Ewropeaid i 'ddarganfod' yr afon. Rhoddwyd yr enw Amazonas i'r afon gan Francisco de Orellana, wedi iddo ddarganfod llwyth lle roedd y merched yn ymladd ochr yn ochr a'r dynion, megis yr Amazoniaid ym mytholeg Roeg. Orellana oedd yr Ewropead cyntaf i ddilyn yr afon yr holl ffordd o'r Andes i'r môr.
Arferid credu mai tarddiad yr afon oedd y Quebrada de Apacheta, yn yr Andes yn ardal Arequipa, Periw a phlanwyd croes bren i nodi'r tarddle. Am ganrif, credwyd mai ei tharddle (hynny yw, y man pellaf o'r aber) oedd tarddiad Afon Apurímac yn Nevado Mismi, nes y cyhoeddwyd ymchwil yn 2014 a ddangosodd mai tarddiad Afon Mantaro ar y Cordillera Rumi Cruz yn Peru oedd y man pellaf, ac felly gwir darddiad yr afon.[4] Mae afonydd Mantaro ac Apurímac yn ymuno, a chyda llednentydd eraill yn ffurfio Afon Ucayali, sydd yn ei dro yn cwrdd ag Afon Marañón i fyny'r afon o Iquitos, Periw, gan ffurfio'r hyn y mae pob gwlad ar wahan i Brasil yn ei ystyried yn brif gangen yr Amazon. Mae'r Brasilwyr, fodd bynnag, yn galw'r rhan hon yn "Afon Solimões", uwchlaw ei chydlifiad â'r Rio Negro, gan ffurfio'r hyn y mae Brasilwyr yn ei alw'n "Man Cyfarfod Dyfroedd yr Amazonas" (Portiwgaleg: Encontro das Águas) ym Manaus, dinas fwya'r afon.
Mae'r Amazonas yn cynrychioli 20% o holl ollyngiad afonol i'r cefnfor, a hyny yn fyd-eang, gyda chyfartaledd o tua 209,000 metr ciwbig yr eiliad (7,400,000 cu tr / s; 209,000,000 L / s; 55,000,000 USgal / s) — oddeutu 6,591 km ciwbig y flwyddyn (1,581 cu mi / a) yn llifo ohoni i'r môr - sy'n fwy na'r saith afon mwyaf nesaf gyda'i gilydd.[5] Basn yr Amazonas yw basn draenio mwya'r byd, gydag arwynebedd o oddeutu 7,000,000 cilomedr sgwâr (2,700,000 metr sgwâr).[1] Mae'r rhan o fasn draenio'r afon sydd ym Mrasil yn unig yn fwy na basn draenio unrhyw afon arall. Mae'r Amazonas yn mynd i mewn i Brasil gyda dim ond un rhan o bump o'r llif y mae'n ei gollwng, ar ddiwedd ei thaith, i Gefnfor yr Iwerydd, ond eto mae ganddi lif mwy ar y pwynt hwn nag unrhyw afon arall.[6][7]
Prif afonydd y dalgylch[golygu | golygu cod y dudalen]
Llifa mwy na 1,000 o afonydd i mewn i'r Amazonas. Y prif rai yw:
Geirdarddiad[golygu | golygu cod y dudalen]
Roedd Afon Amazonas yn cael ei adnabod i ddechrau gan Ewropeaid fel y Marañón, ac mae'r rhan Periw o'r afon yn dal i gael ei hadnabod wrth yr enw hwnnw heddiw. Yn ddiweddarach, fe'i gelwid yn Rio Amazonas yn Sbaeneg a Phortiwgaleg, ac "Amazon River" yn Saesneg.
Yn ôl pob sôn, rhoddwyd yr enw "Rio Amazonas" arni ar ôl i ryfelwyr brodorol ymosod yn y 16g ar alldaith gan Francisco de Orellana. Merched oedd yn arwain y rhyfelwyr brodorol, gan atgoffa de Orellana o ryfelwyr yr Amazon, llwyth o ferched yn rhyfelwyr yn ymwneud â Scythiaid Iran a Sarmatiaid y soniwyd amdanynt mewn Mytholeg Roeg.[8][9]
Fodd bynnag, mae ysgolheigion eraill yn mynnu bod yr enw yn deillio o’r gair Americanaidd Brodorol amassona, sy’n golygu "y dinistriwr cychod."[10]
Agweddau dynol[golygu | golygu cod y dudalen]
Mae'r Amazonas yn eithriadol o bwysig ar gyfer trafnidiaeth, a gall llongau pur fawr gyrraedd ymhell i fyny'r afon. O gwmpas glannau'r afon y mae'r mwyafrif mawr o boblogaeth ei dalgylch yn byw. Y prif borthladdoedd ar yr afon yw Iquitos (Periw), Leticia (Colombia) a Manaos (Brasil). Gellir ystyried Belem do Pará (Brasil) yn borthladd ar yr afon hefyd, er ei bod mewn gwirionedd ar Afon Tocantins ychydig cyn i honno ymuno â'r Amazonas.
Dim pontydd[golygu | golygu cod y dudalen]
Nid oes pontydd o gwbwl ar draws yr afon: o'i ffynhonnell i'w haber.[11] Nid yw hyn oherwydd fod yr afon yn rhy llydan i'w phontio; am y rhan fwyaf o'i hyd, gallai peirianwyr godi pont ar draws yr afon yn hawdd. Am y rhan fwyaf o'i chwrs, mae'r afon yn llifo trwy Goedwig Law yr Amazon, lle nad oes llawer o ffyrdd na threfi. Y rhan fwyaf o'r amser, gellir gwneud y groesfan ar fferi. Mae Pont Manaus Iranduba sy'n cysylltu dinasoedd Manaus ac Iranduba yn rhychwantu'r Rio Negro, llednant ail-fwyaf yr Amazonas, ychydig cyn eu cymer.
Daeareg[golygu | golygu cod y dudalen]
Tarddodd Afon Amazonas fel afon draws-gyfandirol yn yr epoc Mïosen rhwng 11.8 miliwn ac 11.3 miliwn o flynyddoedd CP a chymerodd ei siâp presennol oddeutu 2.4 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn y Pleistosen Cynnar.
Llifodd y proto-Amazon yn ystod y cyfnod Cretasaidd i'r gorllewin, fel rhan o system afon proto-Amazon-Congo, o'r tu mewn i Affrica heddiw pan gysylltwyd y cyfandiroedd, gan ffurfio gorllewin Gondwana. 80 miliwn o flynyddoedd yn ôl, holltodd y ddau gyfandir. Bymtheg miliwn o flynyddoedd yn ôl, cychwynnodd y codiad tectonig lle ffurfiwyd cadwyn mynyddoedd yr Andes. Fe wnaeth yr ymchwydd yma (yr Andes) ayb rwystro'r afon ac achosi i Fasn yr Amason ddod yn fôr mewndirol helaeth. Yn raddol, daeth y môr mewndirol hwn yn llyn dŵr croyw enfawr, ac addasodd y rhywogaethau morol i fywyd mewn dŵr croyw.[12]
Un ar ddeg i ddeng miliwn o flynyddoedd yn ôl, gweithiodd y dyfroedd drwy'r tywodfaen o'r gorllewin a dechreuodd yr Amazon lifo tua'r dwyrain, gan arwain at ymddangosiad coedwig law yr Amason. Yn ystod cyfnodau rhewlifol, gostyngodd lefelau'r môr a draeniodd llyn mawr yr Amasonas yn gyflym.[13]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 "Amazon River". Encyclopædia Britannica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Tachwedd 2020.
- ↑ Uereyen, Soner; Kuenzer, Claudia (9 Rhagfyr 2019). "A Review of Earth Observation-Based Analyses for Major River Basins". Remote Sensing 11 (24): 2951. Bibcode 2019RemS...11.2951U. doi:10.3390/rs11242951. https://www.mdpi.com/2072-4292/11/24/2951/htm.
- ↑ Liu, Shaochuang; Lu, P; Liu, D; Jin, P; Wang, W (1 Mawrth 2009). "Pinpointing the sources and measuring the lengths of the principal rivers of the world". Int. J. Digital Earth 2 (1): 80–87. Bibcode 2009IJDE....2...80L. doi:10.1080/17538940902746082. https://www.researchgate.net/publication/220473241. Adalwyd 29 Rhagfyr 2018.
- ↑ James Contos; Nicholas Tripcevich (March 2014). "Correct placement of the most distant source of the Amazon River in the Mantaro River drainage". Area 46 (1): 27–39. doi:10.1111/area.12069. https://escholarship.org/content/qt6js988dk/qt6js988dk.pdf?t=nmjqr2.
- ↑ Moura, Rodrigo L.; Amado-Filho, Gilberto M.; Moraes, Fernando C.; Brasileiro, Poliana S.; Salomon, Paulo S.; Mahiques, Michel M.; Bastos, Alex C.; Almeida, Marcelo G. et al. (1 April 2016). "An extensive reef system at the Amazon River mouth" (yn en). Science Advances 2 (4): e1501252. Bibcode 2016SciA....2E1252M. doi:10.1126/sciadv.1501252. PMC 4846441. PMID 27152336. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4846441.
- ↑ Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 7th German Printing, t. 19.
- ↑ Smith, Nigel J.H. (2003). Amazon Sweet Sea: Land, Life, and Water at the River's Mouth. University of Texas Press. tt. 1–2. ISBN 978-0-292-77770-5. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Medi 2015.
- ↑ "Apollonius Rhodius, Argonautica, Book 2". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Awst 2017. Cyrchwyd 15 Hydref 2018.
- ↑ "Argonautica Book 2". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Hydref 2018. Cyrchwyd 15 Hydref 2018.
- ↑ "Amazon River", Encarta Encyclopedia, Microsoft Student 2009 DVD.
- ↑ "Amazon (river)" (arg. 2007). Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Mawrth 2008. Cyrchwyd 12 Awst 2007.
- ↑ "The Amazon Rainforest". Mongabay. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 Awst 2019. Cyrchwyd 2020-02-09.
- ↑ Figueiredo, J.; Hoorn, C.; van der Ven, P.; Soares, E. (2009). "Late Miocene onset of the Amazon River and the Amazon deep-sea fan: Evidence from the Foz do Amazonas Basin". Geology 37 (7): 619–22. Bibcode 2009Geo....37..619F. doi:10.1130/g25567a.1. https://archive.org/details/sim_geology_2009-07_37_7/page/619.