Afon Yangtze

Oddi ar Wicipedia
Jump to navigation Jump to search
Afon Yangtze
Qutang Gorge on Changjiang.jpg
Golygfa o Geunant Qutang ar hyd Afon Yangtze o Baidicheng.
Mathafon Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirQinghai, Rhanbarth Ymreolaethol Tibet, Yunnan, Sichuan, Chongqing, Hubei, Hunan, Jiangxi, Anhui, Jiangsu, Shanghai Edit this on Wikidata
GwladBaner Tsieina Tsieina
Cyfesurynnau33.4442°N 90.9361°E, 31.3936°N 121.9831°E Edit this on Wikidata
TarddiadTibetan Plateau, Yangtze River source Edit this on Wikidata
AberMôr Dwyrain Tsieina Edit this on Wikidata
LlednentyddJinsha Jiang, Afon Heng, Afon Yalong, Afon Min, Afon Tuo, Afon Chishui, Afon Jialing, Afon Wu, Afon Yuan, Afon Han, Afon Zi, Afon Xiang, Afon Gan, Afon Huai, Afon Qinhuai, Afon Qingyi, Afon Shuiyang, Afon Fushui, Afon Qing, De Qu, Q11131507, Q11570154, Sewu Qu, Q15928024, She Shui, Afon Ruxi, Yili He, Xixi River, Afon Meigu, Ouqu, Afon Maisu, Afon Zengqu, Sequ River, Afon Huangpu Edit this on Wikidata
Dalgylch1,808,500 cilometr sgwâr Edit this on Wikidata
Hyd6,300 cilometr Edit this on Wikidata
Arllwysiad31,900 metr ciwbic yr eiliad Edit this on Wikidata
LlynnoeddLlyn Dongting Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Yr afon hiraf yn Asia, a'r drydedd hiraf yn y byd (ar ôl Afon Nîl ac Afon Amazonas) yw Afon Yangtze neu Chang Jiang (長江 neu 长江), Drichu yn Tibeteg (འབྲི་ཆུ་). Mae hi oddeutu 6,380 km o'i tharddiad yn rhanbarth Qinghai, i'r mor ger Shanghai ac yn gartref i draean poblogaeth y wlad.[1]

Enwau[golygu | golygu cod y dudalen]

Deillia'r enw 'Yangtze', (a ffurfiau tebyg megis 'Yangtse', 'Yangzi', 'Yangtze Jiang' etc.), o'r enw Tsieineeg Yangzi Jiang (扬子江/揚子江 "Cymorth – Sain" Yángzǐ Jiāng ), enw ar rannau isaf yr afon (rhwng Yángzhōu 揚州 a Zhènjiāng 鎮江) o'r cyfnod Sui ymlaen. O'r cyfnod Ming ymlaen, ysgrifennwyd yr enw weithiau ar y ffurf "yángzĭ 洋子." Dyma'r enw a glywyd gyntaf gan genhadon a masnachwyr, a felly defnyddir yr enw yn Saesneg am yr afon gyfan. Yn y Tsieineeg, ystyrir yr enw Yangzi Jiang yn un hanesyddol neu farddonol yn bennaf. Chang Jiang (长江/長江 "Cymorth – Sain" Cháng Jiāng ), sy'n golygu "afon hir", yw'r enw Tsieineeg cyfoes.

Gan ei bod yn afon mor hir, mae yna sawl enw brodorol ar wahanol rannau o'r afon. Wrth ei tharddiad, Dangqu (当曲/當曲, o'r Tibeteg am "afon waen") yw'r enw Tsieineeg arni. Yn is i lawr, daw'r enwau afon Tuotuo(沱沱河) ac afon Tongtian (通天河, yn llythrennol "afon fwlch i'r nefoedd"). Wrth iddi lifo trwy geunentydd dwfn yn gyfochrog ag Afon Mekong ac Afon Salween cyn ymddangos ar wastad-dirroedd Sichuan, fe'i hadwaenir fel yr afon Jinsha (金沙江 Jīnshā Jiāng, "afon dywod aur").

Yn y gorffennol, defnyddid yr enw Jiang (江 Jiāng) arni, ond mae hynny'n enw sy'n golygu "afon" erbyn hyn. Drichu (འབྲི་ཆུ་ / 'bri chu, "afon yr yak fenywaidd").

Tröad cyntaf yr afon ger Shigu (石鼓), Rhanbarth Yunnan

Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae'r Yangtze wedi chwarae rhan fawr yn hanes, diwylliant ac economi Tsieina. Am filoedd o flynyddoedd, defnyddiwyd yr afon ar gyfer dŵr yfed, dyfrhau amaethyddol, glanweithdra, cludo, diwydiant, a marcio ffiniau ardaloedd. Mae delta ffyniannus yr Yangtze yn cynhyrchu cymaint ag 20% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth Tsieina. Argae'r Tri Cheunant ar y Yangtze yw'r orsaf bŵer trydan dŵr fwya'r byd.[2] Yng nghanol 2014, cyhoeddodd llywodraeth China ei bod am adeiladu rhwydwaith trafnidiaeth aml-haen, yn cynnwys rheilffyrdd, ffyrdd a meysydd awyr, i greu gwregys economaidd newydd wrth ochr yr afon.[3]

Mae'r Yangtze yn llifo trwy amrywiaeth eang o ecosystemau ac mae'n gynefin i sawl rhywogaeth endemig sydd dan fygythiad gan gynnwys yr alligator Tsieineaidd, y llamhidydd diddiwedd cul-grib a sturgeon yr Yangtze, ond roedd hefyd yn gartref i ddolffin afon Yangtze sydd bellach wedi diflanu.[4]

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r afon wedi dioddef o lygredd diwydiannol, llygredd plastig,[5] dŵr ffo amaethyddol, siltio, a cholli gwlyptiroedd a llynnoedd, gyda'r sefyllfa'n gwaethygu'n flynyddol. Mae rhai rhannau o'r afon bellach wedi'u gwarchod fel gwarchodfeydd natur. Ceir darn o'r Yangtze i fyny'r afon sy'n llifo trwy geunentydd dwfn yng ngorllewin Yunnan ac sy'n rhan o Dair Afon Gyfochrog Ardaloedd Gwarchodedig Yunnan, Safle Treftadaeth y Byd UNESCO.

Daearyddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]

Basn draenio Yangtze
Mordaith ar Afon Yangtze cyn machlud haul

Mae'r afon yn tarddu o sawl llednant yn rhan ddwyreiniol Llwyfandir Tibet, y cyfeirir at ddau ohonynt yn gyffredin fel "y ffynhonnell." Yn draddodiadol, mae llywodraeth Tsieina wedi cydnabod y ffynhonnell fel llednant Tuotuo ar waelod rhewlif sy'n gorwedd i'r gorllewin o Fynydd Geladandong ym Mynyddoedd Tanggula. Mae'r ffynhonnell hon i'w chael yn 33°25′44″N 91°10′57″E / 33.42889°N 91.18250°E / 33.42889; 91.18250 ac er nad hon yw ffynhonnell bellaf yr Yangtze, dyma'r ffynhonnell uchaf ar 5,342 m (17,526 tr) uwch lefel y môr.

Mae gwir ffynhonnell yr Yangtze, fodd bynnag, ym Mryniau Jari ar ben isafon Dam Qu, tua 325 km (202 mill) i'r de-ddwyrain o Geladandong.[6] Dim ond ar ddiwedd yr 20g y darganfuwyd y ffynhonnell hon ac mae'n gorwedd mewn gwlyptiroedd yn 32°36′14″N 94°30′44″E / 32.60389°N 94.51222°E / 32.60389; 94.51222 a 5,170 m (16,960 tr) uwch lefel y môr ychydig i'r de-ddwyrain o Chadan yn Zadoi, Yushu Prefecture, Qinghai. [7] Fel ffynhonnell ysbrydol yr Yangtze, cyfeirir yn aml at ffynhonnell Geladandong fel ffynhonnell yr Yangtze ers darganfod ffynhonnell Jari Hill. [6]

Mae'n mynd i mewn i fasn Sichuan yn Yibin. Tra ym masn Sichuan, mae'n derbyn sawl llednant nerthol, gan gynyddu cryn dipyn o ran maint. Yna mae'n torri trwy Fynydd Wushan sy'n ffinio â Chongqing a Hubei i greu'r Tri Dyffryn (sef y <i>Sānxiá</i> enwog). I'r dwyrain o'r Tair Ceunant, Yichang yw'r ddinas gyntaf ar Wastadedd Yangtze .

Ar ôl mynd i mewn i dalaith Hubei, mae'r Yangtze yn derbyn dŵr o nifer o lynnoedd. Y mwyaf o'r llynnoedd hyn yw Llyn Dongting, sydd wedi'i leoli ar ffin taleithiau Hunan a Hubei, a dyma'r allfa ar gyfer y rhan fwyaf o'r afonydd yn Hunan. Yn Wuhan, mae'n derbyn ei llednant fwyaf, Afon Han, gan ddod â dŵr o'i basn gogleddol cyn belled â Shaanxi.

Ar ben gogleddol talaith Jiangxi, mae Llyn Poyang, y llyn dŵr croyw mwyaf yn Tsieina, yn uno a'r afon. Yna mae'n rhedeg trwy Anhui a Jiangsu, gan dderbyn mwy o ddŵr o lynnoedd bychan ac afonydd dirifedi, ac o'r diwedd yn cyrraedd Môr Dwyrain Tsieina yn Shanghai.

Mae pedwar o bum prif lyn dŵr croyw Tsieina yn cyfrannu eu dyfroedd i Afon Yangtze. Yn draddodiadol, mae'r rhan i fyny'r afon o Afon Yangtze yn cyfeirio at y darn o Yibin i Yichang; mae'r rhan ganol yn cyfeirio at y darn o Yichang i Sir Hukou, lle mae Llyn Poyang yn cwrdd â'r afon; mae'r rhan i lawr yr afon o Hukou i Shanghai.

Mae tarddiad Afon Yangtze wedi ei ddyddio gan rai daearegwyr i tua 45 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn yr Eocene,[8] ond ceir anghytuno ynghylch y dyddio hwn.[9][10]

Oriel[golygu | golygu cod y dudalen]

  • Rhewlifoedd Mynyddoedd Tanggula, ffynhonnell draddodiadol Afon Yangtze

    Rhewlifoedd Mynyddoedd Tanggula, ffynhonnell draddodiadol Afon Yangtze

  • Afon Tuotuo, nant blaenddwr o Afon Yangtze, a elwir yn Tibet fel Maqu, neu'r "Afon Goch"

    Afon Tuotuo, nant blaenddwr o Afon Yangtze, a elwir yn Tibet fel Maqu, neu'r "Afon Goch"

  • Tro cyntaf yr Yangtze yn Shigu (石鼓) yn Yunnan, lle mae'r afon yn troi 180 gradd o'r de i'r gogledd.

    Tro cyntaf yr Yangtze yn Shigu (石鼓) yn Yunnan, lle mae'r afon yn troi 180 gradd o'r de i'r gogledd.

  • Afon Jinsha yn Yunnan

    Afon Jinsha yn Yunnan

  • Ceunant Neidio Teigr ger Lijiang i lawr yr afon o Shigu

    Ceunant Neidio Teigr ger Lijiang i lawr yr afon o Shigu

  • Ceunant Qutang, un o'r Tair Ceunant

    Ceunant Qutang, un o'r Tair Ceunant

  • Ceunant Wu, un o'r Tair Ceunant

    Ceunant Wu, un o'r Tair Ceunant

  • Ceunant Xiling, un o'r Tair Ceunant

    Ceunant Xiling, un o'r Tair Ceunant

Nodweddion[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae'r Yangtze yn llifo i Fôr Dwyrain Tsieina ac roedd llongau'n hwylio i fyny 1,000 mill (1,600 km) o'i gaber, hyd yn oed cyn i Argae'r Tair Ceunant gael ei adeiladu. 

Mae gweithiau diwydiannol metelegol, pŵer dŵr, gweithiau cemegol, cerbydau, deunyddiau adeiladu a pheiriannau a pharthau datblygu uwch-dechnoleg ar lannau'r Yangtze. Mae'n chwarae rhan gynyddol bwysig yn nhwf economaidd dyffryn yr afon ac mae wedi dod yn gyswllt hanfodol ar gyfer cludo rhyngwladol i'r taleithiau mewndirol. Mae'r afon yn wythien cludo enfawr i Tsieina, gan gysylltu'r tu wlad mewnol â'r arfordir.

Mae'r afon yn un o ddyfrffyrdd prysuraf y byd. Mae traffig yn cynnwys traffig masnachol sy'n cludo nwyddau swmp fel glo yn ogystal â nwyddau a theithwyr wedi'u cynhyrchu. Cyrhaeddodd y cludiant cargo 795 miliwn o dunelli yn 2005.[11][12] Mae mordeithiau afonydd sawl diwrnod o hyd, yn enwedig trwy ardaloedd hyfryd y Tair Ceunant, yn dod yn boblogaidd wrth i'r diwydiant twristiaeth dyfu yn Tsieina.

Fel gyda llawer o afonydd, mae llifogydd ar hyd yr afon wedi bod yn broblem fawr. Y tymor glawog yn Tsieina yw Mai a Mehefin yn yr ardaloedd i'r de o Afon Yangtze, a Gorffennaf ac Awst yn yr ardaloedd i'r gogledd ohono. Mae'r system afonydd enfawr yn derbyn dŵr o ochrau deheuol a gogleddol, sy'n achosi i'w dymor llifogydd ymestyn o fis Mai i fis Awst. Yn y cyfamser, mae'r boblogaeth gymharol drwchus a'r dinasoedd cyfoethog ar hyd yr afon yn gwneud y llifogydd yn fwy marwol a chostus. Y llifogydd mawr mwyaf diweddar oedd Llifogydd Afon Yangtze 1998, ond y mwyaf trychinebus oedd Llifogydd Afon Yangtze 1954, a laddodd tua 30,000 o bobl.

Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]

Hanes daearegol[golygu | golygu cod y dudalen]

Er bod aber y Huang He ("yr Afon Felen") wedi amrywio'n gryn dipyn i'r gogledd a'r de o benrhyn Shandong yn y cofnod hanesyddol, mae aber yr Yangtze wedi aros yn yn ei hunfan, i raddau helaeth. Fodd bynnag, yn seiliedig ar astudiaethau o gyfraddau gwaddodi, mae'n annhebygol bod y safle gollwng presennol yn rhagddyddio'r Miocene diweddar (c. 11 miliwn o flynyddoedd).[13] Cyn hynny, roedd ei blaenddyfroedd yn draenio i'r de i mewn i Gwlff Tonkin ar hyd neu'n agos at gwrs yr Afon Goch bresennol.[14]

Mynyddoedd serth yn codi o geunant Afon Yangtze

Hanes cynnar[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae Afon Yangtze yn bwysig i darddiad diwylliannol de Tsieina a Japan.[15] Ceir tystiolaeth o weithgaredd dynol yn ardal y Tair Ceunant mor bell yn ôl â 27,000 o flynyddoedd yn ôl (CP),[16] ac erbyn y 5ed mileniwm CC, roedd yr Yangtze isaf yn ganolfan i boblogaeth fawr a feddiannwyd gan ddiwylliannau Hemudu a Majiabang, a oedd ymhlith y tyfwyr cynharaf o reis. Erbyn y 3ydd mileniwm CC, dangosodd diwylliant olynol Liangzhu dystiolaeth o ddylanwad gan bobloedd Longshan Gwastadedd Gogledd Tsieina.[17] Datblygodd diwylliant Tsieineaidd ar hyd basn yr Huang He mwy ffrwythlon; roedd gan bobl "Yue " yr Yangtze isaf draddodiadau gwahanol iawn – duo eu dannedd, torri eu gwallt yn fyr, tatŵio'u cyrff, a byw mewn aneddiadau bychan, ymhlith llwyni bambŵ [18] – ac fe'u hystyriwyd yn farbaraidd gan y gogleddwyr.

Roedd dyffryn Central Yangtze yn gartref i ddiwylliannau Neolithig soffistigedig. [19] Yn ddiweddarach daeth yn rhan gynharaf dyffryn Yangtze i gael ei hintegreiddio i sffêr diwylliannol Gogledd Tsieina. (Roedd Gogledd Tsieina yn weithredol yno ers yr Oes Efydd ). [20]

Map o'r Taleithiau Rhyfelgar tua 350 CC, yn dangos hen arfordir delta Yangtze

Yn y Yangtze isaf, roedd dau lwyth Yue, y Gouwu yn ne Jiangsu a'r Yuyue yng ngogledd Zhejiang, yn dangos dylanwad cynyddol Zhou o Ogledd Tsieina, gan ddechrau yn y 9g CC. Tybir i hyn ddigwydd oherwydd ffoaduriaid gogleddol ( Taibo a Zhongyong yn Wu a Wuyi yn Yue) a oedd yn rheoli'r llwythau lleol[21]. Roedd y teyrnasoedd Wu ac Yue, yn enwog fel pysgotwyr, llongwyr, a gofaint cleddyfau. Mabwysiadwyd y wyddor Tsieineaidd, sefydliadau gwleidyddol, a thechnoleg filwrol, roeddent ymhlith y taleithiau mwyaf pwerus yn ystod y Zhou. Yn yr Yangtze, ymddengys bod talaith Jing wedi cychwyn yn nyffryn uchaf Afon Han ac addasodd i'r diwylliant brodorol wrth iddo ehangu i'r de a'r dwyrain i ddyffryn Yangtze. Yn y broses, fe newidiodd ei enw i Chu. [22]

Arweiniodd pŵer cynyddol Chu ei wrthwynebydd Jin i gefnogi Wu. Llwyddodd Wu i drechu'r prifddinas Chu Ying yn 506 CC, ond cefnogodd Chu Yue yn ei ymosodiadau yn erbyn ystlys ddeheuol Wu. Yn 473 CC, meddiannodd y Brenin Goujian o Yue pobl y Wu yn llawn a symudodd ei lys i'w prifddinas (y Suzhou fodern). Yn 333 O'r diwedd, unodd Chu y Yangtze isaf trwy feddiannu Yue, a dywedir teulu brenhinol Yue wedi ffoi i'r de a sefydlu teyrnas Minyue yn Fujian. Llwyddodd Qin i uno Tsieina trwy ddarostwng Ba a Shu yn gyntaf ar yr Yangtze uchaf yn Sichuan fodern, gan roi sylfaen gref iddynt ymosod ar aneddiadau Chu ar hyd yr afon.

Gorchfygodd talaith Qin ranbarth canolog Yangtze, sef tiroedd y Chu, yn 278 CC, ac ymgorfforwyd y rhanbarth yn ei ymerodraeth oedd yn ehangu. Yna defnyddiodd Qin yr Yangtze i ehangu Tsieina ymhellach, i Hunan, Jiangxi a Guangdong, gan sefydlu caerau milwrol ar hyd y prif linellau cyfathrebu. Ar gwymp Brenhinllin Qin, trodd y caerau deheuol hyn yn rhan o Ymerodraeth annibynnol Nanyue o dan Zhao Tuo tra bu Chu a Han yn cystadlu â'i gilydd am reolaeth ar y gogledd.

Ers ymerodraethau Qin a Han daeth ardaloedd yr Yangtze yn gynyddol bwysig o ran economi Tsieina, gan gynnal system o ddyfrio i amddiffyn tir fferm rhag llifogydd tymhorol.[23] Erbyn llinach y Song, roedd yr ardal ar hyd yr Yangtze wedi dod ymhlith rhannau cyfoethocaf a mwyaf datblygedig y wlad, yn enwedig yn rhannau isaf yr afon. Yn gynnar yn llinach Qing, darparodd y rhanbarth o'r enw Jiangnan (sy'n cynnwys rhan ddeheuol Jiangsu, rhan ogleddol Zhejiang, a rhan dde-ddwyreiniol Anhui )  -bron i hanner o refeniw'r genedl.

Mae'r Yangtze wedi bod yn asgwrn cefn system cludo dŵr mewndirol Tsieina ers amser maith, ac arhosodd yn arbennig o bwysig am bron i ddwy fil o flynyddoedd, nes i'r rhwydwaith rheilffyrdd cenedlaethol gael ei adeiladu yn ystod yr 20g. Mae'r Gamlas Fawr yn cysylltu'r Yangtze isaf â dinasoedd mawr rhanbarth Jiangnan i'r de o'r afon (Wuxi, Suzhou, Hangzhou) a gyda gogledd Tsieina (yr holl ffordd o Yangzhou i Beijing). Cysylltodd Camlas Lingqu Afon Xiang uchaf â blaenddyfroedd y Guijiang, drwyb gysylltiad dŵr uniongyrchol o Fasn Yangtze â Delta Afon y Perlau.

Yn hanesyddol, daeth y Yangtze yn ffin wleidyddol rhwng gogledd Tsieina a de Tsieina sawl gwaith (gweler Hanes Tsieina) oherwydd yr anhawster o groesi'r afon. Digwyddodd sawl brwydr ar hyd yr afon, a'r enwocaf oedd Brwydr y Clogwyni Coch yn 208 OC yn ystod cyfnod y Tair Teyrnas.

Oes y stêm[golygu | golygu cod y dudalen]

Adeiladwyd y stemar masnach gyntaf yn Tsieina, y Jardine, ar gyfer cwmni Jardine, Matheson &amp; Co. ym 1835. Llong fach oedd hi y bwriadwyd ei defnyddio fel cludwr post a theithwyr rhwng Ynys Lintin, Macao a Whampoa. Fodd bynnag, roedd y Tsieineaid yn llym wrth gymhwyso'r rheolau sy'n ymwneud â llongau tramor, ac yn anhapus ynghylch "llong dân" yn stemio i fyny ac i lawr Afon Treganna. Cyhoeddodd Llywodraethwr Cyffredinol dros dro Kwangtung rybudd y byddai'n cael ei llongddryllio pe bai'n hwylio.[24] Ar daith gynta'r Jardine o Ynys Lintin saethodd cannonau'r caerau ar ddwy ochr y lan a gorfodwyd hi i droi yn ôl. Cyhoeddodd awdurdodau Tsieina rybudd pellach yn mynnu bod y llong yn gadael dyfroedd Tsieineaidd. Beth bynnag roedd angen atgyweirio'r Jardine ac fe'i hanfonwyd i Singapore i'w thrwsio. [25]Yn dilyn hynny, penderfynodd y Sais, yr Arglwydd Palmerston, a oedd yn Ysgrifennydd Tramor Lloegr i ddatgan rhyfel yn erbyn Tsieina. Yng nghanol 1840, ymddangosodd llynges enfawr o longau rhyfel ar arfordir Tsieina, a gyda’r bêl ganon gyntaf wedi’i thanio at long-rhyfel Brydeinig, y Royal Saxon, cychwynnodd y Prydeinwyr y cyntaf o'r Rhyfeloedd Opiwm. Dinistriodd llongau rhyfel Lloegr nifer ogaerau ar y lan a nifer o longau rhyfel Tsieineaidd. Yn y pen draw, fe hwyliodd y llynges i fyny i'r gogledd nes fod o fewn cyrraedd, bron, i'r Palas Imperial yn Peking (Beijing heddiw) ei hun. Ildiodd llywodraeth imperialaidd Tsieina i ofynion Lloegr.

Roedd goruchafiaeth filwrol Prydain yn amlwg yn ystod y gwrthdaro. Roedd leu longau rhyfel yn defnyddio technoleg arloesol megis pŵer stêm a'r defnydd arloesol o haearn wrth adeiladu llongau.

Roedd llongau o'r fath (fel y Nemesis ) nid yn unig bron yn anorchfygol ond hefyd yn symud yn gyflym, ac yn gallu cefnogi llwyfan gyda gynnau trwm iawn. Yn ogystal, roedd byddinoedd Prydain wedi'u harfogi â mwsgedau a chanonau modern, yn wahanol iawn i luoedd Qing. Ar ôl i’r Saeson gipio Canton, hwyliasant y Yangtze a chipio’r cychod treth, ergyd sylweddol i’r Llywodraeth Ymerodrol wrth iddi dorri refeniw’r llys ymerodrol yn Beijing i ddim ond cyfran fach o’r hyn a fu.[26]

Yn 1842 siwiodd awdurdodau Qing am heddwch, a ddaeth i ben gyda Chytundeb Nanking a lofnodwyd ar long ryfel ar yr afon, a negodwyd ym mis Awst y flwyddyn honno a'i chadarnhau ym 1843. Yn y cytundeb, gorfodwyd China i dalu indemniad i Lywodraeth Prydain, agor pum porthladd i bob gwlad dramor, a chlymu Hong Kong i'r Frenhines Victoria, o Loegr.

Cwmni cludo cynnar oedd y China Navigation Company a sefydlwyd ym 1876 yn Llundain, a rhoddwyd iddo'r hawl i ddechrau masnachu i fyny Afon Yangtze o’u canolfan yn Shanghai gyda theithwyr a chargo. Dechreuodd masnach arfordirol Tsieineaidd yn fuan wedi hynny, ac ym 1883 cychwynnwyd gwasanaeth rheolaidd i Awstralia.[27]

Hydroleg[golygu | golygu cod y dudalen]

Llifogydd cyfnodol[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae degau o filiynau o bobl yn byw ar orlifdir dyffryn yr Yangtze, ardal sy'n gorlifo'n naturiol bob haf ac y gellir byw ynddi dim ond oherwydd ei bod yn cael ei warchod gan forgloddiau. Mae'r llifogydd sy'n ddigon mawr i orlifo'r morgloddiau wedi achosi trallod mawr i'r rhai sy'n byw ac yn ffermio yno. Ymhlith y llifogydd gwaetha mae'r rhai a gafwyd yn 1931, 1954, a 1998.

Yn 1931 y cafwyd y llifogydd gwaethaf un, ac fe'i ystyrir ymhlith y trychinebau naturiol mwyaf marwol a gofnodwyd erioed yn Tsieina. Mae amcangyfrifon o gyfanswm y meirw yn amrywio o 145,000 i 4 miliwn.[28]

Cyfraniad at lygredd y cefnforoedd[golygu | golygu cod y dudalen]

Cynhyrcha'r Yangtze mwy o lygredd plastig nag unrhyw afon arall, yn ôl <i>The Ocean Cleanup</i>, sylfaen ymchwil amgylcheddol o'r Iseldiroedd sy'n canolbwyntio ar lygredd cefnfor. Ynghyd â 9 afon arall, mae'r Yangtze yn cludo 90% o'r holl blastig sy'n cyrraedd y cefnforoedd.[29][30]

Dinasoedd mawr yr afon[golygu | golygu cod y dudalen]

Map o afon Yangtze yn lleoli Argae'r Tair Ceunant

Croesfannau[golygu | golygu cod y dudalen]

Hyd at 1957, nid oedd unrhyw bontydd ar draws Afon Yangtze o Yibin i Shanghai. Am filenia, roedd teithwyr wedi croesi'r afon ar fferi. Ar adegau, roedd y daith yn beryglus iawn, fel y gwelwyd yn nhrychineb Zhong'anlun (Hydref 15, 1945).

Safai'r afon fel rhwystr daearyddol mawr sy'n rhannu gogledd a de Tsieina. Yn hanner cyntaf yr 20g, bu’n rhaid i deithwyr rheilffordd o Beijing i Guangzhou a Shanghai adael y tren yn Hanyang a Pukou, a chroesi’r afon ar long stêm cyn ailddechrau siwrneiau ar y trên o Wuchang neu Nanjing West.

Ar ôl sefydlu Gweriniaeth y Bobl ym 1949, cynorthwyodd peirianwyr Sofietaidd i ddylunio ac adeiladu Pont Afon Wuhan Yangtze, pont reilffordd a ffordd (dau ddefnydd), a godwyd rhwng 1955 a 1957. Hon oedd y bont gyntaf ar draws Afon Yangtze. Yr ail bont ar draws yr afon a godwyd oedd pont reilffordd un trac a adeiladwyd i fyny'r afon yn Chongqing ym 1959. Pont Afon Nanjing Yangtze, sydd hefyd yn bont reilffordd, oedd y bont gyntaf i groesi rhannau isaf yr Yangtze, yn Nanjing. Fe’i hadeiladwyd ar ôl y Hollt Sino-Sofietaidd ac ni dderbyniodd gymorth tramor. Yna adeiladwyd pontydd yn Zhicheng (1971) a Chongqing (1980). Ers hynny mae nifer o bontydd wedi eu codi.

  • Cwblhawyd Pont Afon Wuhan Yangtze, y bont gyntaf sy'n croesi Yangtze, ym 1957.

    Cwblhawyd Pont Afon Wuhan Yangtze, y bont gyntaf sy'n croesi Yangtze, ym 1957.

  • Cwblhawyd Pont Afon Nanjing, pont trawst, ym 1968.

    Cwblhawyd Pont Afon Nanjing, pont trawst, ym 1968.

  • Cwblhawyd Pont Afon Jiujiang Yangtze, pont bwa, ym 1992.

    Cwblhawyd Pont Afon Jiujiang Yangtze, pont bwa, ym 1992.

  • Cwblhawyd Pont Briffordd Yichang Yangtze, pont grog ger clo Argae Gezhouba, ym 1996.

    Cwblhawyd Pont Briffordd Yichang Yangtze, pont grog ger clo Argae Gezhouba, ym 1996.

  • Roedd Pont Afon Sutong Yangtze, rhwng Nantong a Suzhou, yn un o'r pontydd cebl hiraf yn y byd pan gafodd ei chwblhau yn 2008.

    Roedd Pont Afon Sutong Yangtze, rhwng Nantong a Suzhou, yn un o'r pontydd cebl hiraf yn y byd pan gafodd ei chwblhau yn 2008.

  • Cwblhawyd Pont Caiyuanba, pont fwa yn Chongqing, yn 2007.

    Cwblhawyd Pont Caiyuanba, pont fwa yn Chongqing, yn 2007.

  • Cwblhawyd Pont Anqing yn 2005.

    Cwblhawyd Pont Anqing yn 2005.

  • Llinell Fetro Wuhan 2 yw'r rheilffordd danddaearol gyntaf sy'n croesi Afon Yangtze.

    Llinell Fetro Wuhan 2 yw'r rheilffordd danddaearol gyntaf sy'n croesi Afon Yangtze.

Argaeau[golygu | golygu cod y dudalen]

Argae'r Tair Ceunant yn 2006

Yn 2007, mae dau argae wedi'u hadeiladu ar afon Yangtze: Argae'r Tri Cheunant ac Argae Gezhouba. Argae'r Tri Cheunant yw'r orsaf bŵer fwyaf yn y byd yn ôl capasiti, sef 22.5 GW. Gellir cymharu hyn gyda fferm Gwynt y Môr, Cymru, sy'n cynhyrchu 576 MW, sef ychydig dros hanner GW.

Mae sawl argae yn gweithredu neu'n cael eu hadeiladu ar ran uchaf yr afon, sef Afon Jinsha. Yn eu plith, Argae Xiluodu yw'r drydedd orsaf bŵer fwyaf yn y byd ac Argae Baihetan, a ddechreuodd gynhyrchu trydan yn 2021, yr ail fwyaf ar ôl Argae'r Tri Cheunant. Gall gynhyrchu 16,000 MW.

Llednentydd[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae gan Afon Yangtze dros 700 o lednentydd. Y prif lednentydd (a restrir o'r afon i fyny'r afon i lawr yr afon) gyda'r lleoliadau lle maent yn ymuno â'r Yangtze yw:

  • Afon Yalong ( Panzhihua, Sichuan)
  • Afon Min ( Yibin, Sichuan)
  • Afon Tuo ( Luzhou, Sichuan)
  • Afon Chishui ( Hejiang, Sichuan)
  • Afon Jialing ( Chongqing )
  • Afon Wu ( Fuling, Chongqing)
  • Afon Qing ( Yidu, Hubei)
  • Afon Yuan (trwy Lyn Dongting )
  • Afon Lishui (trwy Lyn Dongting )
  • Afon Zi (trwy Dongting Lake )
  • Afon Xiang ( Yueyang, Hunan)
  • Afon Han ( Wuhan, Hubei)
  • Afon Gan (ger Jiujiang, Jiangxi)
  • Afon Shuiyang ( Dangtu, Anhui)
  • Afon Qingyi ( Wuhu, Anhui)
  • System ddŵr Chao Lake (Chaohu, Anhui)
  • System ddŵr Lake Tai (Shanghai)

Llifodd Afon Huai i'r Môr Melyn tan yr 20g, ond erbyn hyn mae'n llifo'n bennaf i'r Yangtze.

Ardaloedd gwarchodedig[golygu | golygu cod y dudalen]

  • Sanjiangyuan ("Ffynonellau Tair Afon") Gwarchodfa Natur Genedlaethol yn Qinghai
  • Tair Afon Gyfochrog Yunnan

Bywyd Gwyllt[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae gan Afon Yangtze gyfoeth uchel o rywogaethau, gan gynnwys llawer o endemigau, gyda chanran uchel o'r rhain dan fygythiad difrifol oherwydd gweithgareddau dynol.[31]

Pysgod[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae'r ddwy rywogaeth sturgeon yn yr Yangtze (megis hwn, y sturgeon Tsieineaidd) dan fygythiad difrifol.

Gweler hefyd[golygu | golygu cod y dudalen]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. ↑ quote="Today, the Yangtze region is home to more than 400 million people, or nearly one-third of China's population. Some of China's largest cities" Archifwyd 13 December 2017[Date mismatch] yn y Peiriant Wayback. [1][dolen marw]. Adalwyd 10 Medi 2010. Nodyn:In lang
  2. ↑ "Three Gorges Dam, China: Image of the Day". earthobservatory.nasa.gov. June 8, 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar October 16, 2009. Cyrchwyd November 3, 2009.
  3. ↑ "New stimulus measures by China to boost economic growth". Beijing Bulletin. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Gorffennaf 2014. Cyrchwyd June 12, 2014.
  4. ↑ "Chinese paddlefish, one of world's largest fish, declared extinct". Animals. 8 Ionawr 2020. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Ionawr 2020. Cyrchwyd 8 Ionawr 2020.
  5. ↑ "90 percent of ocean plastic waste comes from Asia and Africa • Earth.com". Earth.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 9, 2019. Cyrchwyd January 9, 2019.
  6. ↑ 6.0 6.1 Winchester, Simon (1996). The River at the Center of the World. Henry Holt. ISBN 978-0-8050-3888-0.
  7. ↑ Wong How Man (2005) New and longer Yangtze source discovered.
  8. ↑ Richardson, N.J.; Densmore, A.L.; Seward, D. Wipf M. Yong L. (2010). "Did incision of the Three Gorges begin in the Eocene?". Geology 38 (6): 551–554. doi:10.1130/G30527.1. http://dro.dur.ac.uk/7236/1/7236.pdf. Adalwyd July 11, 2019.
  9. ↑ Wang, JT; Li, CA; Yong, Y; Lei, S (2010). "Detrital Zircon Geochronology and Provenance of Core Sediments in Zhoulao Town, Jianghan Plain, China". Journal of Earth Science 21 (3): 257–271. doi:10.1007/s12583-010-0090-4.
  10. ↑ Jietao, Wang. "Geomorphological Evolution of the Hengshixi Anticline of The Three Gorges Area Through Isobases: A Model of Yangtze River Capture". International Journal of Simulation: Systems, Science and Technology 17 (4): 17.1–7. http://ijssst.info/Vol-17/No-43/paper17.pdf. Adalwyd June 16, 2017.
  11. ↑ "Xinhua – English". Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 12, 2009. Cyrchwyd February 7, 2006.
  12. ↑ "Xinhua – English". Archifwyd o'r gwreiddiol ar October 12, 2007. Cyrchwyd February 7, 2006.
  13. ↑ Métivier, F. & al.
  14. ↑ Clift, Peter.
  15. ↑ "Yayoi linked to Yangtze area". trussel.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar February 22, 2017. Cyrchwyd March 26, 2017.
  16. ↑ Nature.
  17. ↑ Chang, Kwang-chih; Goodenough, Ward H. (1996). "Archaeology of southeastern coastal China and its bearing on the Austronesian homeland". In Goodenough, Ward H. (gol.). Prehistoric settlement of the Pacific. American Philosophical Society. tt. 36–54. ISBN 978-0-87169-865-0.
  18. ↑ Hutcheon, Robin.
  19. ↑ Zhang Chi (張弛), "The Qujialing-Shijiahe Culture in the Middle Yangzi River Valley," in A Companion to Chinese Archaeology, ed.
  20. ↑ Li Liu and Xingcan Chen, State Formation in Early China (London: Duckworth, 2003), 75–79, 116–26; Li Feng, Landscape and Power in Early China: The Crisis and Fall of the Western Zhou, 1045–771 BC (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 322–32.
  21. ↑ For example, in Sima Qian's Records of the Grand Historian.
  22. ↑ Lothar von Falkenhausen, Chinese Society in the Age of Confucius (1000–250 BC): The Archaeological Evidence (Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, 2006), 262–88; Constance A. Cook and John S. Major, eds.
  23. ↑ Brian Lander, "State Management of River Dikes in Early China: New Sources on the Environmental History of the Central Yangzi Region."
  24. ↑ Headrick, Daniel R. (1979). "The Tools of Imperialism: Technology and the Expansion of European Colonial Empires in the Nineteenth Century". The Journal of Modern History 51 (2): 231–263. doi:10.1086/241899. http://www.thelatinlibrary.com/imperialism/articles/headrick.pdf. Adalwyd June 19, 2011.
  25. ↑ Blue, A.D. (1973). "Early Steamships in China". Journal of the Royal Asiatic Society Hong Kong Branch 13: 45–57. ISSN 1991-7295. http://sunzi.lib.hku.hk/hkjo/view/44/4401253.pdf. Adalwyd June 19, 2011.
  26. ↑ Headrick, Daniel R. (1979). "The Tools of Imperialism: Technology and the Expansion of European Colonial Empires in the Nineteenth Century". The Journal of Modern History 51 (2): 231–263. doi:10.1086/241899. http://www.thelatinlibrary.com/imperialism/articles/headrick.pdf. Adalwyd June 19, 2011.
  27. ↑ Headrick, Daniel R. (1979). "The Tools of Imperialism: Technology and the Expansion of European Colonial Empires in the Nineteenth Century". The Journal of Modern History 51 (2): 231–263. doi:10.1086/241899. http://www.thelatinlibrary.com/imperialism/articles/headrick.pdf. Adalwyd June 19, 2011.
  28. ↑ Glantz, Mickey.
  29. ↑ "Almost all plastic in the ocean comes from just 10 rivers – 30.11.2017". DW.COM. Archifwyd o'r gwreiddiol ar August 22, 2018. Cyrchwyd August 22, 2018. about 90 percent of all the plastic that reaches the world's oceans gets flushed through just 10 rivers: The Yangtze, the Indus, Yellow River, Hai River, the Nile, the Ganges, Pearl River, Amur River, the Niger, and the Mekong (in that order).
  30. ↑ Schmidt, Christian; Krauth, Tobias; Wagner, Stephan (October 11, 2017). "Export of Plastic Debris by Rivers into the Sea". Environmental Science & Technology 51 (21): 12246–12253. doi:10.1021/acs.est.7b02368. ISSN 0013-936X. PMID 29019247. http://oceanrep.geomar.de/43169/4/es7b02368_si_001.pdf.
  31. ↑ Ye, S.; Li, Z.; Liu, J;, Zhang, T.; and Xie, S. (2011).
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Afon_Yangtze&oldid=11039540"