Neidio i'r cynnwys

Cefnfor yr Iwerydd

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Môr yr Iwerydd)
Cefnfor yr Iwerydd
Mathcefnfor Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlAtlas Edit this on Wikidata
Cysylltir gydaAtlantic Continental Shelf Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCefnfor y Byd Edit this on Wikidata
Sirdyfroedd rhyngwladol Edit this on Wikidata
Arwynebedd106,460,000 ±10000 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr0 metr Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaBaetic Depression, Gogledd Affrica Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau0.000000°N 30°W Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]
Cefnforoedd y Ddaear
(Cefnfor y Byd)
Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu

Cefnfor yr Iwerydd yw'r ail-fwyaf o gefnforoedd y byd, gydag arwynebedd o tua 106,460,000 metr sgcilowar (41,100,000 mi sgw).[1] Mae'n gorchuddio tua 20 y cant o arwynebedd y Ddaear a thua 29 y cant o'i arwynebedd dŵr. Mae'n gwahanu'r "Hen Fyd" o'r "Byd Newydd" yn llygad yr Ewropead .

Mae Cefnfor yr Iwerydd yn meddiannu basn hirgul, siâp S sy'n ymestyn yn hydredol rhwng Ewrop ac Affrica i'r dwyrain, ac America i'r gorllewin. Fel un gydran o'r Cefnfor Byd, mae wedi'i gysylltu yn y gogledd â Chefnfor yr Arctig, â'r Cefnfor Tawel yn y de-orllewin, Cefnfor India yn y de-ddwyrain, a'r Cefnfor Deheuol yn y de (mae diffiniadau eraill yn disgrifio'r Iwerydd fel un sy'n ymestyn tua'r de i Antarctica). Rhennir Cefnfor yr Iwerydd yn ddwy ran, gan y Gwrth-gerrynt Cyhydeddol, gyda Gogledd Cefnfor yr Iwerydd a De Cefnfor yr Iwerydd tua 8° N.[2]

Mae archwiliadau gwyddonol o Fôr yr Iwerydd yn cynnwys alldaith Challenger, alldaith Meteor yr Almaen, Arsyllfa Ddaear Lamont-Doherty Prifysgol Columbia a Swyddfa Hydrograffig Llynges yr Unol Daleithiau.[2]

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]
Cefnfor Aethiopiaidd mewn map Ffrengig o Affrica yn 1710

Mae'r ymddangosiad cyntaf o'r gair yn y Gymraeg yn bur fodern: 1913, ond mae Môr Werydd yn llawer hŷn, gyda'r cofnod cyntaf i'w gael yn dyddio'n ôl i 1548.[3] Daw'r gair Saesneg Atlantic, fodd bynnag, o'r Groeg Atlantikôi pelágei (neu Ἀτλαντικῷ πελάγει), lle mae'r enw'n cyfeirio at y duw Atlas.[4][5]

Maint a data

[golygu | golygu cod]

Diffiniodd y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO) derfynau'r cefnforoedd a'r moroedd ym 1953,[6] ond mae rhai o'r diffiniadau hyn wedi'u diwygio ers hynny ac nid yw rhai yn cael eu defnyddio gan amrywiol awdurdodau, sefydliadau a gwledydd, gweler er enghraifft Llyfr Ffeithiau'r Byd y CIA. Yn gyfatebol, mae maint a nifer y cefnforoedd a'r moroedd yn amrywio.

Mae Cefnfor yr Iwerydd wedi'i ffinio â'r gorllewin gan Ogledd a De America. Mae'n cysylltu â Chefnfor yr Arctig trwy Culfor Denmarc, Môr yr Ynys Las, Môr Norwy a Môr Barents. I'r dwyrain, ffiniau'r cefnfor yw Ewrop: Culfor Gibraltar (lle mae'n cysylltu â Môr y Canoldir - un o'i foroedd ymylol - ac, yn ei dro, y Môr Du, y mae'r ddau ohonynt hefyd yn cyffwrdd ag Asia) a Affrica.

Yn y de-ddwyrain, mae'r Môr Iwerydd yn llifo i Gefnfor India. Mae Meridian 20° y Dwyrain, sy'n rhedeg i'r de o Cape Agulhas i Antarctica yn diffinio'i ffin. Yn niffiniad 1953 mae'n ymestyn i'r de i Antarctica, tra mewn mapiau diweddarach mae Cefnfor y De yn ffinio ag ef ar paralel 60°.[6]

Mae gan yr Iwerydd arfordiroedd afreolaidd wedi'u mewnoli gan nifer o gilfachau, gwlff a moroedd. Ymhlith y rhain mae Môr y Baltig, y Môr Du, Môr y Caribî, Culfor Davis , Culfor Denmarc, rhan o Dramwyfa Drake, Gwlff Mecsico, Môr Labrador, Môr y Canoldir , Môr y Gogledd, Môr Norwy, bron pob un o Fôr Scotia, a llednentydd eraill.[7] Gan gynnwys y moroedd ymylol hyn, mae morlin Môr yr Iwerydd yn mesur 111,866 km (69,510 mi) o'i gymharu â 135,663 km (84,297 mi) ar gyfer y Môr Tawel.[8]

Gan gynnwys ei foroedd ymylol, mae Môr yr Iwerydd yn gorchuddio arwynebedd o 106,460,000 km neu 23.5% o'r cefnfor byd-eang ac mae ganddo gyfaint o 310,410,900 km neu 23.3% o gyfanswm cyfaint cefnforoedd y ddaear. Ac eithrio ei foroedd ymylol, mae Môr yr Iwerydd yn gorchuddio 81,760,000 km ac mae ganddo gyfaint o 305,811,900 km. Mae Gogledd yr Iwerydd yn cwmpasu 41,490,000 km (11.5%) a De'r Iwerydd 40,270,000 km (11.1%).[9] Y dyfnder ar gyfartaledd yw 3,646 m (11,962 tr) a'r dyfnder mwyaf, y Milwaukee Deep yn Ffos Puerto Rico, yw 8,376 m (27,480 ft).[10][11]

Bathymetreg

[golygu | golygu cod]
Map lliw ffug o ddyfnder y cefnfor ym masn yr Iwerydd

Dominyddir bathymetreg Cefnfor yr Iwerydd gan gyfres o fynyddoedd tanfor o'r enw Crib Canol yr Iwerydd (MAR). Mae'n rhedeg o 87° G neu 300 km (190 mi) i'r de o Begwn y Gogledd i Ynys Bouvet is-Artig ar 54° S.[12]

Crib Canol yr Iwerydd (MAR)

[golygu | golygu cod]

Mae'r MAR (Mid-Atlantic Ridge) yn rhannu'r Iwerydd yn hydredol (longitudinally) yn ddau hanner, ac ym mhob un ohonynt mae cyfres o fasnau wedi'u hamffinio gan gribau eilaidd, transverse. Mae'r MAR yn cyrraedd dros 2,000m (6,600tr) ar hyd y rhan fwyaf o'i hyd, ond mae namau trawsnewid mwy mewn dau le yn tarfu arno: Ffos Romanche ger y Cyhydedd a Pharth Torri Gibbs ar 53° N. Mae'r MAR yn rhwystr i ddŵr gwaelod, ond ar y ddau ddiffyg hyn gall ceryntau dŵr dwfn basio o un ochr i'r llall.[13]

Mae'r MAR yn codi 2–3 km (1.2–1.9 mi) uwchben llawr y cefnfor o'i amgylch a'i ddyffryn rhwyg (rift valley) yw'r ffin ddargyfeiriol rhwng platiau Gogledd America ac Ewrasia yng Ngogledd yr Iwerydd a phlatiau De America ac Affrica yn Ne'r Iwerydd. Mae'r MAR yn cynhyrchu llosgfynyddoedd basaltig yn Eyjafjallajökull, Gwlad yr Iâ, a lafa gobennydd ar lawr y cefnfor.[14] Mae dyfnder y dŵr ar frig y grib yn llai na 2,700 m (1,500 o yn y rhan fwyaf o leoedd, tra bod gwaelod y grib dair gwaith mor ddwfn.[15]

Llawr y cefnfor

[golygu | golygu cod]

Mae silffoedd cyfandirol yr Iwerydd yn llydan oddi ar Newfoundland, de America fwyaf deheuol, a gogledd-ddwyrain Ewrop. Yng ngorllewin yr Iwerydd mae llwyfannau carbonad yn dominyddu ardaloedd mawr, er enghraifft, Llwyfandir Blake a Bermuda Rise. Mae Môr yr Iwerydd wedi'i amgylchynu gan ymylon goddefol (passive margins)ac eithrio mewn ychydig o lefydd lle mae ymylon gweithredol yn ffurfio ffosydd dwfn: Ffos Puerto Rico (8,376 m neu 27,480 tr, dyfnder mwyaf) yn ffos orllewinol yr Iwerydd a Ffos De Sandwich ( 8,264 m neu 27,113 ft ) yn Ne'r Iwerydd. Mae yna nifer o geunentydd tanfor oddi ar ogledd-ddwyrain Gogledd America, gorllewin Ewrop, a gogledd-orllewin Affrica. Mae rhai o'r ceunentydd hyn yn ymestyn ar hyd y codiadau cyfandirol ac ymhellach i'r gwastadeddau affwysol fel sianeli môr dwfn.[13]

Ym 1922 digwyddodd eiliad hanesyddol mewn cartograffeg ac eigioneg. Defnyddiodd yr USS Stewart Darganfyddwr Dyfnder Sonig y llynges i dynnu map parhaus ar draws gwely Môr yr Iwerydd. Mae'r syniad o sonar yn syml gyda guriadau (neu 'bylsiau') yn cael eu hanfon o'r llong, ac sydd yn eu tro'n bownsio oddi ar lawr y cefnfor, yna'n dychwelyd i'r llong.[16] Credir bod llawr y cefnfor dwfn yn weddol wastad gyda dyfnderoedd achlysurol, gwastadeddau affwysol, ffosydd, gwythiennau, basnau, llwyfandir, ceunentydd, a mynyddoedd guyot. Ceir silffoedd amrywiol ar hyd ymylon y cyfandiroedd (oddeutu 11% o'r dopograffeg waelod) heb lawer o sianeli dwfn wedi'u torri ar draws y codiad cyfandirol.

Y dyfnder cymedrig rhwng 60 ° N a 60 ° S yw 3,730 m (12,240 tr), neu'n agos at y cyfartaledd ar gyfer y cefnfor byd-eang, gyda dyfnder moddol rhwng 4,000 a 5,000 m (13,000 a 16,000 tr).[13]

Yn Ne'r Iwerydd mae Crib Walvis a Rio Grande Rise yn ffurfio rhwystrau i geryntau cefnfor. Mae'r Laurentian Abyss i'w gael oddi ar arfordir dwyreiniol Canada.

Nodweddion dŵr

[golygu | golygu cod]
Visualisation of the Gulf Stream stretching from the Gulf of Mexico to Western Europe
Wrth i Ffrwd y Gwlff droelli ar draws Gogledd yr Iwerydd o arfordir dwyreiniol Gogledd America i Orllewin Ewrop mae ei dymheredd yn gostwng 20 °C (36 °F) .

Mae tymeredd dŵr wyneb (sy'n amrywio yn ôl lledred, systemau cyfredol, a'r tymor) yn amrywio o dan −2 °C (28 °F) i dros 30 °C (86 °F) . Mae'r tymereddau uchaf yn digwydd i'r gogledd o'r cyhydedd, a gwelir isafswm gwerthoedd yn y rhanbarthau pegynol. Yn y lledredau canol, arwynebedd yr amrywiadau tymheredd uchaf, gall y gwerthoedd amrywio 7–8 °C (13–14 °F) .[2]

Rhwng mis Hydref a mis Mehefin mae'r wyneb fel arfer wedi'i orchuddio â rhew môr ym Môr Labrador, Culfor Denmarc, a Môr Baltig.[2]

Mae effaith Coriolis yn cylchredeg dŵr Gogledd yr Iwerydd i gyfeiriad clocwedd, ond mae dŵr De'r Iwerydd yn cylchredeg yn wrthglocwedd. Mae llanw'r de yng Nghefnfor yr Iwerydd yn lled-ddyddiol; hynny yw, mae dwy lanw uchel yn digwydd bob 24 awr lleuad. Mewn lledredau uwch na 40° i'r Gogledd mae rhywfaint o osciliad o'r dwyrain i'r gorllewin, a elwir yn osciliad Gogledd yr Iwerydd .[2]

Halltedd

[golygu | golygu cod]

Ar gyfartaledd, yr Iwerydd yw'r cefnfor mwyaf hallt; mae halltedd y dŵr wyneb yn y cefnfor agored yn amrywio o 33 i 37 rhan y fil (3.3–3.7%) yn ôl màs ac mae'n amrywio yn ôl lledred a thymor. Mae anweddiad, dyodiad, mewnlif afon a thoddi iâ môr yn dylanwadu ar werthoedd halltedd yr wyneb. Er bod y gwerthoedd halltedd isaf ychydig i'r gogledd o'r cyhydedd (oherwydd glawiad trofannol trwm), yn gyffredinol, mae'r gwerthoedd isaf yn y lledredau uchel ac ar hyd arfordiroedd lle mae afonydd mawr yn mynd i mewn. Mae'r gwerthoedd halltedd uchaf i'w cael ar oddeutu 25 ° gogledd a de, mewn rhanbarthau isdrofannol gyda glawiad isel ac anweddiad uchel.[2]

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]
Hinsawdd wlyb a sych drofannol yn ynys caribïaidd ynys San Andrés , Colombia .

Mae hinsawdd yn cael ei ddylanwadu gan dymheredd dyfroedd yr wyneb a cheryntau dŵr yn ogystal â gwyntoedd. Oherwydd gallu mawr y cefnfor i storio a rhyddhau gwres, mae hinsoddau morwrol yn fwy cymedrol ac mae ganddynt amrywiadau tymhorol llai eithafol na hinsoddau mewndirol. Gellir brasamcanu dyodiad o ddata tywydd arfordirol a thymheredd yr aer o dymheredd y dŵr.[2]

Y cefnforoedd yw prif ffynhonnell y lleithder atmosfferig a geir trwy anweddiad. Mae parthau hinsoddol yn amrywio yn ôl lledred; mae'r parthau cynhesaf yn ymestyn ar draws Môr yr Iwerydd i'r gogledd o'r cyhydedd. Mae'r parthau oeraf mewn lledredau uchel, gyda'r rhanbarthau oeraf yn cyfateb i'r ardaloedd sydd wedi'u gorchuddio â rhew môr. Mae ceryntau cefnfor yn dylanwadu ar yr hinsawdd trwy gludo dyfroedd cynnes ac oer i ranbarthau eraill. Mae'r gwyntoedd sy'n cael eu hoeri neu eu cynhesu wrth chwythu dros y ceryntau hyn yn dylanwadu ar ardaloedd tir cyfagos.[2]

Credir bod gan Ffrwd y Gwlff a'i estyniad gogleddol tuag at Ewrop, Drifft Gogledd yr Iwerydd rywfaint o ddylanwad ar yr hinsawdd. Er enghraifft, mae Llif y Gwlff yn helpu tymereddau cymedrol y gaeaf ar hyd arfordir de-ddwyrain Gogledd America, gan ei gadw'n gynhesach yn y gaeaf ar hyd yr arfordir nag ardaloedd mewndirol. Mae Llif y Gwlff hefyd yn cadw tymereddau eithafol rhag digwydd ar Benrhyn Florida. Yn y lledredau uwch, mae Drifft Gogledd yr Iwerydd, yn cynhesu'r awyrgylch dros y cefnforoedd, gan gadw Ynysoedd Prydain a gogledd-orllewin Ewrop yn ysgafn ac yn gymylog, ac nid yn oer iawn yn y gaeaf fel lleoliadau eraill ar yr un lledred uchel. Mae'r ceryntau dŵr oer yn cyfrannu at niwl trwm oddi ar arfordir dwyrain Canada (ardal Grand Banks Newfoundland) ac arfordir gogledd-orllewin Affrica. Yn gyffredinol, mae gwyntoedd yn cludo lleithder ac aer dros y tir.[2]

Peryglon naturiol

[golygu | golygu cod]
Mynydd iâ neu rhewfryn A22A yng Nghefnfor De'r Iwerydd

Bob gaeaf, mae'r Icelandic Low yn cynhyrchu llawer o stormydd. Mae mynyddoedd iâ i'w cael fel arfer rhwng dechrau Chwefror a diwedd Gorffennaf ar draws y lonydd llongau ger Grand Banks Newfoundland. Mae'r tymor iâ yn hirach yn y rhanbarthau pegynol, ond nid oes llawer o longau yn yr ardaloedd hynny.[17]

Mae corwyntoedd yn berygl yn rhannau gorllewinol Gogledd yr Iwerydd yn ystod yr haf a'r hydref. Oherwydd y wind shear cryf a chyson a Pharth Cydgyfeirio Rhyngddiwylliannol gwan, mae seiclonau trofannol De'r Iwerydd yn brin.[18]

Daeareg a thectoneg platiau

[golygu | golygu cod]
Arweiniodd chwalu Pangea at agor Cefnfor yr Iwerydd mewn tri cham

Mae gan Cefnfor yr Iwerydd gramen gefnforol maffig trwchus sy'n cynnwys basalt a gabbro sydd wedi'i orchuddio â chlai mân, llaid a siliceous ooze ar y gwastadedd affwysol. Mae'r ymylon cyfandirol a'r silff gyfandirol yn nodi dwysedd is. Mae'r gramen gefnforol hynaf yn yr Iwerydd hyd at 145 miliwn o flynyddoedd CP ac wedi'i lleoli oddi ar arfordir gorllewinol Affrica ac arfordir dwyreiniol Gogledd America, neu ar y naill ochr i Dde'r Iwerydd.[19]

Mewn sawl man, mae'r silff gyfandirol a'r llethr cyfandirol wedi'u gorchuddio â haenau gwaddodol trwchus. Er enghraifft, ar ochr Gogledd America i'r cefnfor, mae dyddodion carbonad mawr wedi'u ffurfio mewn dyfroedd bas cynnes fel Florida a'r Bahamas, tra bod tywod a silt yn gyffredin mewn ardaloedd o silffoedd bas fel Banc Georges. Cludwyd tywod bras, clogfeini a chreigiau i rai ardaloedd, megis oddi ar arfordir Nova Scotia neu Gwlff Maine yn ystod oesoedd iâ'r Pleistosen.

Canol yr Iwerydd

[golygu | golygu cod]

Dechreuwyd chwalu Pangea yng Nghanol yr Iwerydd, rhwng Gogledd America a Gogledd-orllewin Affrica, lle agorodd basnau rhwyg yn ystod y Triasig Hwyr a'r Jwrasig Cynnar. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd codwyd ymchwydd cyntaf Mynyddoedd yr Atlas. Mae'r union amseriad yn ddadleuol gydag amcangyfrifon yn amrywio o 200 i 170 Ma.[20]

Roedd agor Cefnfor yr Iwerydd yn cyd-daro â chwalfa gychwynnol y Pangea gor-gyfandirol, a gychwynnwyd gan ffrwydrad Talaith Magmatig Canol yr Iwerydd (CAMP), un o'r ardaloedd igneaidd mwyaf helaeth a swmpus a welwyd erioed yn hanes y Ddaear sy'n gysylltiedig gyda'r digwyddiad difodiant Triasig-Jwrasig, un o ddigwyddiadau difodiant mawr y Ddaear.[21][22]

Caeodd ffurfiant Isthmus Canol America y Central American Seaway ar ddiwedd y Pliocene 2.8 Ma yn ôl. Arweiniodd ffurfio'r isthmws at fudo a difodiant llawer o anifeiliaid a oedd yn byw ar y tir, a elwir yn "Gyfnewidfa Fawr America", ond arweiniodd cau'r môr at "Sgism Fawr America" wrth iddo effeithio ar geryntau cefnfor, halltedd a thymheredd Môr yr Iwerydd a'r Môr Tawel. Daeth organebau morol ar ddwy ochr yr isthmws yn ynysig a naill ai'n dargyfeirio neu'n diflannu.[23]

Gogledd yr Iwerydd

[golygu | golygu cod]

Yn ddaearegol, Gogledd yr Iwerydd yw'r ardal sydd wedi'i hamffinio i'r de gan ddau ymyl cyfun, Newfoundland ac Iberia, ac i'r gogledd gan Fasn Ewrasiaidd yr Arctig. Dilynwyd agoriad Gogledd yr Iwerydd ymylon ei ragflaenydd yn agos iawn, sef Cefnfor Iapetus, gan ledaenu o Ganol yr Iwerydd mewn chwe cham: Iberia–Newfoundland, Porcupine–Gogledd America, Ewrasia–Yr Ynys Las, Ewrasia–Gogledd America. Mae systemau taenu gweithredol ac anweithredol yn yr ardal hon yn cael eu nodi gan y rhyngweithio gyda hotspot Gwlad yr Iâ.[24]

Arweiniodd ymledu ar lan y môr at ymestyn y gramen a ffurfiannau cafnau a basnau gwaddodol.

Dechreuodd y lledaenu a'r gwasgaru yma agor Môr Labrador tua 61 miliwn o flynyddoedd CP, gan barhau tan 36 miliwn o flynyddoedd CP. Mae daearegwyr yn gwahaniaethu dau gam magmatig: mae'r naill o 62 i 58 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn rhagflaenu gwahanu'r Ynys Las o ogledd Ewrop a'r llall rhwng 56 i 52 miliwn o flynyddoedd CP wrth i'r gwahanu ddigwydd.

Dechreuodd Gwlad yr Iâ ffurfio 62 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Mae llawer iawn o basalt a ffrwydrodd yn y cyfnod hwn i'w gael ar Ynys Baffin, yr Ynys Las, Ynysoedd Ffaro'r Alban, gyda chwympiadau lludw yng Ngorllewin Ewrop yn gweithredu fel marciwr stratigraffig.[25] Achosodd agor Gogledd yr Iwerydd godiad sylweddol o gramen gyfandirol ar hyd yr arfordir. Er enghraifft, er gwaethaf basalt 7 km o drwch, Cae Gunnbjorn yn Nwyrain yr Ynys Las yw'r pwynt uchaf ar yr ynys, wedi'i ddyrchafu'n cymaint fel bod y creigiau gwaddodol Mesosöig hŷn yn ei waelod i'w gweld, yn debyg i hen gaeau lafa uwchben creigiau gwaddodol yn Ynysoedd Heledd gorllewin yr Alban. [26]

De'r Iwerydd

[golygu | golygu cod]

Torrodd Gorllewin Gondwana (De America ac Affrica) yn y cyfnod Cretasaidd Cynnar i ffurfio De'r Iwerydd. Nodwyd sut mae'r ddau gyfandir yn ffitio'n daclus ar y mapiau cynharaf a oedd yn cynnwys De'r Iwerydd.[27][28] Fodd bynnag, mae'r ffit godidog yma wedi profi'n broblemus ac mae ail-greu diweddarach wedi cyflwyno amryw barthau dadffurfiad ar hyd y traethlinau i ddarparu ar gyfer y toriad gogleddol. Mae rhwygiadau ac anffurfiannau rhyng-gyfandirol hefyd wedi'u cyflwyno i isrannu'r ddau blat cyfandirol yn is-blatiau.[29]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Esblygodd bodau dynol yn Affrica; yn gyntaf trwy ffrydio oddi wrth epaod eraill tua 7 miliwn o flynyddoedd CP; gan datblygu offer carreg tua 2.6 miliwn o flynyddoedd CP (mCP); i esblygu o'r diwedd fel bodau dynol modern tua 200 mCP. Mae'r dystiolaeth gynharaf ar gyfer yr ymddygiad cymhleth yma wedi'i darganfod ar hyd arfordir De Affrica. Yn ystod y camau rhewlifol diweddaraf, cafodd gwastatiroedd tanddwr Banc Agulhas eu dinoethi gan godi'n uwch na lefel y môr, a gan ymestyn arfordir De Affrica ymhellach i'r de fesul cannoedd o gilometrau.

Goroesodd poblogaeth fach o fodau dynol modern - llai na mil yn ôl pob tebyg - drwy'r rhewlifau a hynny drwy addasu i'r amrywiaeth a gynigir gan y gwastadeddau Palaeo-Agulhas hyn. Mae'r GCFR wedi'i gyfyngu i'r gogledd gan Wregys Cape Fold ac arweiniodd yr ardal cyfyngedig i'r de ohono at ddatblygu rhwydweithiau cymdeithasol y daeth technolegau cymhleth Oes y Cerrig i'r amlwg yma.[30] Felly mae hanes dynol yn cychwyn ar arfordiroedd De Affrica lle roedd parth rhynglanwol yn llawn pysgod cregyn, morloi ffwr, pysgod ac adar y môr - a'r cwbwl yn darparu ffynonellau protein angenrheidiol.[31] Gwelir tarddiad Affricanaidd yr ymddygiad modern hwn gan engrafiadau 70,000 mCP yn Ogof Blombos, De Affrica.[32]

Economi

[golygu | golygu cod]

Mae Môr yr Iwerydd wedi cyfrannu'n sylweddol at ddatblygiad ac economi'r gwledydd cyfagos. Ar wahân i brif lwybrau cludo a chyfathrebu trawsatlantig, mae Môr yr Iwerydd yn cynnig digonedd o ddyddodion petroliwm yng nghreigiau gwaddodol silffoedd y cyfandir.[2]

Pysgotwyr penfras yn Norwy

Mae Môr yr Iwerydd yn gyforiog o feysydd petroliwm a nwy, pysgod, mamaliaid morol ( morloi a morfilod), agregau tywod a graean, dyddodion placer a cherrig gwerthfawr.[33] Ceir aur hefyd, milltir neu ddwy o dan y dŵr ar wely'r cefnfor, fodd bynnag, mae'r dyddodion hefyd wedi'u gorchuddio â chraig y mae'n rhaid ei gloddio drwyddo. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw ffordd gost-effeithiol i fwyngloddio neu dynnu aur o'r cefnfor i wneud elw.[34]

Mae cytuniadau rhyngwladol amrywiol yn ceisio lleihau llygredd a achosir gan fygythiadau amgylcheddol megis gollyngiadau olew, malurion morol, gollwng gwastraff ymbelydrol a llosgi gwastraff gwenwynig ar y môr.[2]

Pysgodfeydd

[golygu | golygu cod]

Ceir mwy o bysgod ym Môr yr Iwerydd nag unrhyw gefnfor arall. Mae'r ardaloedd mwyaf cynhyrchiol i'r pysgotwr yn cynnwys Grand Banks Newfoundland, Silff yr Alban, Banc Georges oddi ar Cape Cod, Banciau Bahama, y dyfroedd o amgylch Gwlad yr Iâ, Môr Iwerddon, Bae Fundy, Banc Dogger Môr y Gogledd, ayb.[2] Fodd bynnag, trawsnewidiwyd y pysgodfeydd yn sylweddol ers y 1950au a bellach mae llawer o'r dalfeydd mwyaf yn dirywio'n gyflym. Dim ond yng Nghefnfor India a Gorllewin y Môr Tawel y ceir grŵp sy'n "tueddu i gynyddu ers 1950".[35]

Materion amgylcheddol

[golygu | golygu cod]
Llygredd morol: plastig a gwastraff y 'byd datblygedig' dros draethau'r De'r Iwerydd

Rhywogaethau sydd mewn perygl

[golygu | golygu cod]

Ymhlith y rhywogaethau morol sydd mewn perygl mae'r manatee, morloi, llewod y môr, crwbanod a morfilod. Gall pysgota gyda rhwyd enfawr ladd dolffiniaid, albatrosiaid ac adar môr eraill (adar y garn, auks), gan gyflymu dirywiad y stoc pysgod a chyfrannu at anghydfodau rhyngwladol.[36]

Gwastraff a llygredd

[golygu | golygu cod]

Mae "llygredd morol" yn derm generig ar gyfer mynd i mewn i'r cefnfor o gemegau neu ronynnau a allai fod yn beryglus. Y tramgwyddwyr mwyaf yw afonydd a gyda hwy mae llawer o gemegau gwrtaith amaethyddol yn ogystal â da byw a gwastraff dynol. Mae gormodedd o gemegau sy'n disbyddu ocsigen yn arwain at hypocsia a marwolaeth.[37]

Mae malurion morol, a elwir hefyd yn "sbwriel morol", yn disgrifio gwastraff a grëwyd gan bobl ac sy'n arnofio mewn dŵr. Tuedda'r malurion cefnforol hyn i gronni ar yr arfordiroedd, gan olchi i'r lan yn aml lle mae'n cael ei alw'n "sbwriel traeth". Amcangyfrifir bod yr "ardal sbwriel morol Gogledd yr Iwerydd" gannoedd o gilometrau ar draws o ran maint.[38]

Mae pryderon llygredd eraill yn cynnwys gwastraff amaethyddol a threfol. Daw llygredd trefol o ddwyrain yr Unol Daleithiau, de Brasil, a dwyrain yr Ariannin; llygredd olew ym Môr y Caribî, Gwlff Mecsico, Llyn Maracaibo, Môr y Canoldir, a Môr y Gogledd; a gwastraff diwydiannol a llygredd carthion trefol yn y Môr Baltig, Môr y Gogledd a Môr y Canoldir.

Roedd awyren USAF C-124 o Dover Air Force Base, Delaware yn cario tri bom niwclear dros Gefnfor yr Iwerydd pan gollodd bŵer. Gollyngodd y criw ddau fom niwclear dros fwrdd y llong ac maent ar wely'r môr hyd heddiw (2021).[39]

Newid yn yr hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae gweithgaredd corwynt Gogledd yr Iwerydd wedi cynyddu dros y degawdau diwethaf oherwydd cynnydd yn nhymheredd wyneb y môr (SST) mewn lledredau trofannol, newidiadau y gellir eu priodoli naill ai i Osgiliad Multidecadal naturiol yr Iwerydd (AMO) neu i newid hinsawdd anthropogenig.[40] Nododd adroddiad yn 2005 fod cylchrediad gwrthdroadol meridional yr Iwerydd (AMOC) wedi arafu 30% rhwng 1957 a 2004.[41] Pe bai'r AMO yn gyfrifol am amrywioldeb tymheredd y dwr, byddai'r AMOC wedi cynyddu mewn cryfder, ac mae'n debyg nad yw hynny'n wir. Ar ben hynny, mae'n amlwg o ddadansoddiadau ystadegol o seiclonau trofannol blynyddol nad yw'r newidiadau hyn yn dangos multidecadal cyclicity. Felly, mae'n rhaid i'r newidiadau hyn yn yn nhymheredd wyneb y môr gael eu hachosi gan weithgareddau dynol.[42]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ NOAA: How big is the Atlantic Ocean?
  2. ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 U.S. Navy 2001
  3. ↑ Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC); Studia Celtica; golygydd: Andrew Hawke; adalwyd 10 Ebrill 2021.
  4. ↑ Mangas, Julio; Plácido, Domingo; Elícegui, Elvira Gangutia; Rodríguez Somolinos, Helena (1998). La Península Ibérica en los autores griegos: de Homero a Platón – SLG / (Sch. A. R. 1. 211). Editorial Complutense. tt. 283–.
  5. ↑ "Ἀτλαντίς, DGE Diccionario Griego-Español". dge.cchs.csic.es. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 Ionawr 2018.
  6. ↑ 6.0 6.1 IHO 1953
  7. ↑ CIA World Factbook: Atlantic Ocean
  8. ↑ CIA World Factbook: Pacific Ocean
  9. ↑ Eakins & Sharman 2010
  10. ↑ USGS: Mapping Puerto Rico Trench
  11. ↑ "Atlantic Ocean". Five Deeps Expedition (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-01-24.
  12. ↑ World Heritage Centre: Mid-Atlantic Ridge
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 Levin & Gooday 2003, Seafloor topography and physiography, pp. 113–114 Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "LevGood-2003" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  14. ↑ The Geological Society: Mid-Atlantic Ridge
  15. ↑ Kenneth J. Hsü (1987). The Mediterranean Was a Desert: A Voyage of the Glomar Challenger. ISBN 978-0-691-02406-6.
  16. ↑ Hamilton-Paterson, James (1992). The Great Deep.
  17. ↑ "ABOUT INTERNATIONAL ICE PATROL (IIP)". www.navcen.uscg.gov.
  18. ↑ Landsea, Chris (13 Gorffennaf 2005). "Why doesn't the South Atlantic Ocean experience tropical cyclones?". Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory. National Oceanographic and Atmospheric Administration. Cyrchwyd 9 Mehefin 2018.
  19. ↑ Fitton, Godfrey; Larsen, Lotte Melchior (1999). "The geological history of the North Atlantic Ocean". tt. 10, 15.
  20. ↑ Seton et al. 2012
  21. ↑ Blackburn et al. 2013
  22. ↑ Marzoli et al. 1999
  23. ↑ Lessios 2008
  24. ↑ Seton et al. 2012, Northern Atlantic, p. 220
  25. ↑ Fitton & Larsen 1999, t. 10.
  26. ↑ Fitton & Larsen 1999, t. 23-24.
  27. ↑ Eagles 2007
  28. ↑ Bullard, Everett & Smith 1965
  29. ↑ Seton et al. 2012
  30. ↑ Marean et al. 2014, pp. 164–166, fig. 8.2, p. 166
  31. ↑ Marean 2011, Environmental Context on the South Coast, pp. 423–425
  32. ↑ Henshilwood et al. 2002, Abstract
  33. ↑ Kubesh, K.; McNeil, N.; Bellotto, K. (2008). Ocean Habitats. In the Hands of a Child. Cyrchwyd 5 December 2016.
  34. ↑ Administration, US Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric. "Is there gold in the ocean?". oceanservice.noaa.gov (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 Mawrth 2016. Cyrchwyd 2016-03-30.
  35. ↑ FOA 2016
  36. ↑ Eisenbud, R. (1985). "Problems and Prospects for the Pelagic Driftnet". Michigan State University, Animal Legal & Historical Center. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 Tachwedd 2011. Cyrchwyd 27 Hydref 2011.
  37. ↑ Sebastian A. Gerlach "Marine Pollution", Springer, Berlin (1975)
  38. ↑ "Huge Garbage Patch Found in Atlantic Too". National Geographic. 2 Mawrth 2010.
  39. ↑ HR Lease (March 1986). "DoD Mishaps" (PDF). Armed Forces Radiobiology Research Institute. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2008-12-18.
  40. ↑ Mann & Emanuel 2006, tt. 233–241
  41. ↑ Bryden, Longworth & Cunningham 2005
  42. ↑ Webster et al. 2005

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cefnfor_yr_Iwerydd&oldid=11023446"