Prishtina

Prishtina
Math	dinas, dinas fawr, prifddinas
Poblogaeth	198,897
Pennaeth llywodraeth	Shpend Ahmeti
Cylchfa amser	CET
Gefeilldref/i	Ankara, Bursa, Durrës, Tirana, Karachi, Des Moines, Vaduz, Dinas Lwcsembwrg, Podgorica, Guadalajara
Daearyddiaeth
Sir	Prishtina District
Gwlad	Cosofo
Arwynebedd	572 km²
Uwch y môr	652 metr
Yn ffinio gyda	Lipjan
Cyfesurynnau	42.67°N 21.17°E
Cod post	10000
Pennaeth y Llywodraeth	Shpend Ahmeti
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Prifddinas Cosofo yw Prishtina, neu sillefir weithiau Pristina (IPA: pɾiʃtiːna, Albaneg: Prishtinë, Almaeneg: Prischtina, Serbeg: Приштина, Twrceg: Priştine). Fe'i lleolir yn nwyrain y wlad.^[1] Saif 652m uwchben lefel y môr, ger mynyddoedd Goljak. Mae'r ddinas 185 km i ffwrdd o brifddinas Albania, Tirana, 176 km o Sofia, 78 km o Skopje, a 243 km o Belgrâd.^[2] Poblogaeth y ddinas yw 208,230.^[3]

Hanes[golygu | golygu cod]

Roedd yr ardal lle saif Prishtina gyfoes yn rhan o'r diwylliant Vinča yn ystod yr Oes Paleolithig. Daeth Prishtina yn gartref i nifer o bobl Illyriaidd a Rhufeinig yn Cyfnod clasurol. Gwyddir i'r Brenin Bardyllis ddod â gwahanol lwythau ynghyd yn ardal Pristina yn y 4g CC, gan sefydlu'r Deyrnas Dardanaidd sy'n ysbrydoliaeth i Albaniaid hyd heddiw. Mae treftadaeth y cyfnod clasurol yn dal yn amlwg yn y ddinas, a gynrychiolir gan ddinas hynafol Ulpiana, a ystyriwyd yn un o'r dinasoedd Rhufeinig pwysicaf ym mhenrhyn y Balcan. Ceir y cofnod cyntaf i dref Prishtina 892.^[4]. Yn yr Oesoedd Canol, roedd Prishtina yn dref bwysig yn Serbia Canoloesol ac yn ystod teyrnasiad brenhinol Stefan Milutin, Stefan Uroš III, Stefan Dušan, Stefan Uroš V a Vuk Branković.

Yn ystod cyfnod yr Otomaniaid, roedd Pristina yn ganolfan fasnachu a mwyngloddio bwysig oherwydd ei safle strategol ger tref glofaol gyfoethog Novo Brdo. Roedd y ddinas yn adnabyddus am ei ffeiriau masnach ac eitemau, fel chroen a gwallt gafr a phowdwr gwn. Adeiladwyd y mosg cyntaf yn Prishtina ar ddiwedd y 14g tra dan reolaeth Serbeg.

Roedd yn perthyn i'r Ymerodraeth Otomanaidd Twrceg o 1455 i 1912 a hi oedd prifddinas vilayet Vilajeti hi Kosovës rhwng 1877 a 1888.^[5]. Wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf ddaeth yn rhan o wladwriaeth Iwgoslafia o 1918 hyd 2008. Ym Mai 1944, yn ystod yr Ail Ryfel Byd, arestiodd y 21. Waffen-Gebirgs-Division der SS Skanderbeg (. Albanische Nr 1) 281 o Iddewon y ddinas gan eu danfon i wersyll Bergen-Belsen ^[6] lle lladdwyd hwy.

Yn 1874 agorodd yr Otomaniai y rheilffordd rhwng Salonika (Groeg heddiw) a Mitrovica (gogledd Cosofo) gan fynd drwy Prishtina. Gydag hyn symudwyd daeth Prishtina yn brif dref y dalaith (vilayet) ar draul Prizren. Gyda chwymp rheolaeth yr Otomaniaid yn Awst 1912 i luoedd yr gwrthryfelaidd Albanaidd dan arweiniad Hasan Prishtina disgwylwyd gweld Prishtina a Cofoso yn ymuno ag Albania. Bu Serbia a Bwlgaria yn ymladd gyda'i gilydd dros reolaeth o Cosofo. Ym mis Hydref 1918, meddianwyd y ddinas gan y Ffrancod a daeth Prishtina yn rhan o'r 'Iwgoslafia Gyntaf' ar y 1 Rhagfyr 1918. Ymgymrodd y Serbiaid â pholisi bwriadol o wladychu ei talaith newydd â Serbiaid [22]Rhwng 1929 a 1941, roedd Priština yn rhan o (talaith) Banovina Vardar o Deyrnas Iwgoslafia. Roedd y Banovina yma yn cynnwys Macedonia a deheudir Serbia ac yn ymdrech fwriadol i beidio cydnabod hunaniaeth neu genedligrwydd Albanaidd.

Ar 17 Ebrill 1941, ildiodd Iwgoslafia yn ddiamod i rymoedd yr Echel (Axis) yn yr Ail Ryfel Byd. Ar 29 Mehefin 1941, cyhoeddodd Benito Mussolini Albania Fawr, gan uno'r rhan fwyaf o Cosofo o dan yr Eidal yn unedig ag Albania. Lladdwyd nifer fawr o Serbiaid, yn enwedig ymsefydlwyr, a ffodd degau o filoedd. Ar ôl cwymp yr Eidal, ym Mai 1944, death y ddinas dan reolaeth y Natsiaid . Arestiodd y 21. Waffen-Gebirgs-Division der SS Skanderbeg (. Albanische Nr 1) 281 o Iddewon y ddinas gan eu danfon i wersyll Bergen-Belsen ^[6] lle lladdwyd hwy. Ychydig o deuluoedd Iddewig sydd wedi goroesi yn Pristina yn y pen draw a adawodd i Israel ym 1949. [13] O ganlyniad i'r Ail Ryfel Byd ac ymfudo dan orfod, gostyngodd poblogaeth Pristina i 9,631 o drigolion.

Wedi'r Ail Ryfel Byd, a threchu plaid a lluoedd cenedlaetholaidd gwrth-gomiwnyddol y Balli Kombëtar rheolwyd Iwgoslafia gan y blaid Gomiwnyddol o dan reolaeth Tito. Penderfynwyd cadarnhau Prishtina yn brifddinas Cosofo ym 1947. Gwelwyd cyfnod o ddatblygiad cyflym a dinistr llwyr. Y slogan comiwnyddol Iwgoslafaidd ar y pryd oedd uništi stari graditi novi (dinistrio'r hen, adeiladu'r newydd). Mewn ymdrech ddiffygiol i foderneiddio'r dref, bu comiwnyddion yn bwriadu dinistrio'r bazaar Otomanaidd a rhannau helaeth o'r ganolfan hanesyddol, gan gynnwys mosgiau, eglwysi catholig a thai Otomanaidd. Arweiniodd ail gytundeb a lofnodwyd rhwng Iwgoslafia a Thwrci yn 1953 at exodus nifer o gannoedd o deuluoedd Albanaidd yn fwy.

Sefydlwyd Prifysgol Prishtina yn 1969 a gwelwyd cyfnod o dwf gyda'r poblogaeth yn codi o 69,514 yn 1971 i 109,208 yn 1981