Aderyn

Adar
Telor Melyn (Dendroica petechia)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Is-ffylwm:	Vertebrata
Ddim wedi'i restru:	Archosauria
Dosbarth:	Aves Linnaeus, 1758
Urddau
Llawer, gweler y testun

Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn (lluosog adar). Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, mae adar na allant hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar. Maen nhw'n byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg (neu Adaryddiaeth) yw astudiaeth adar.

Anatomi

Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgwrn.

Atgenhedliad

Mae adar yn dodwy wyau gyda phlisgyn caled. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw'n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu am eu hunain bron ar unwaith.

Mudiad

Prif erthygl: Aderyn mudol

Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach na unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig.

Esblygiad

Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda, mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf. Roedd e'n byw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Adar a dyn

Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr iâr a'r twrci wedi eu ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji a'r caneri.

Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a’r RSPB yn y DU yn ymgyrchu dros amddiffyniad adar.

Urddau

Palaeognathae

• Struthioniformes: estrys, rheaod, emiw, casowarïaid a chiwïod
• Tinamiformes: tinamŵod

Neognathae

Galloanserae

• Anseriformes: elyrch, gwyddau a hwyaid
• Galliformes: adar helwriaeth

Neoaves

• Gaviiformes: trochyddion
• Podicipediformes: gwyachod
• Procellariiformes: albatrosiaid, adar drycin a phedrynnod
• Sphenisciformes: pengwiniaid
• Pelecaniformes: pelicanod, mulfrain, huganod a.y.y.b.
• Ciconiiformes: crehyrod, ciconiaid a.y.y.b.
• Phoenicopteriformes: fflamingos
• Falconiformes: adar ysglyfaethus
• Gruiformes: rhegennod, garanod a.y.y.b.
• Charadriiformes: rhydwyr, gwylanod, morwenoliaid a charfilod
• Pteroclidiformes: ieir y diffeithwch
• Columbiformes: colomennod, dodo
• Psittaciformes: parotiaid
• Cuculiformes: cogau, twracoaid
• Strigiformes: tylluanod
• Caprimulgiformes: troellwyr a.y.y.b.
• Apodiformes: gwenoliaid duon, adar y si
• Coraciiformes: gleision y dorlan, rholyddion, cornylfinod a.y.y.b.
• Piciformes: cnocellod, twcaniaid a.y.y.b.
• Trogoniformes: trogoniaid
• Coliiformes: colïod
• Passeriformes: adar golfanaidd neu adar clwydol

Mewn llenyddiaeth Gymraeg

Y cyntaf i gofnodi rhai o'r adar a welodd ar ei deithiau oedd Gerallt Gymro. Nid oedd ganddo ryw lawer o ddiddordeb ynddynt ond mae rhai o'r sylwadau'n ddigon diddorol, serch hynny, e.e.

"Clywir yn y coed cyfagos chwibaniad pereiddlais aderyn bach, y dywedodd rhai mai cnocell y coed ydoedd, ond eraill, yn fwy cywir, mai peneuryn. Cnocell y coed y gelwir yr aderyn bach, yr hwn a alwyd pic yn yr iaith Ffrangeg, a dylla'r dderwen â'i ylfin cryf . . A pheneuryn y gelwir aderyn bach hynod am ei liw euraid a melyn, a ddyry, yn ei dymor priodol, yn lle cân, chwibaniad melys; ac oddi wrth ei liw euraid y derbyniodd ei enw, peneuryn."

Mae'n debygol iawn mai'r euryn (golden oriole) oedd yr aderyn a glywodd Gerallt neu, fel y tybiai ei gyfeillion, cnocell werdd?

Un o gerddi mwya'r Gymraeg ydy cywydd i'r "Alarch" gan Dafydd ap Gwilym. Ceir hefyd nifer o hen benillion sy'n sôn am adar:

Gwyn eu byd yr adar gwylltion,

Hwy gânt fynd i'r fan a fynnon',

Weithiau i'r môr ac weithiau i'r mynydd,

A dod adref yn ddigerydd.

Yn y Mabinogi fe drowyd Blodeuwedd yn dylluan am gamfihafio.

Gweler hefyd

• Rhestr adar Cymru
• Rhestr adar Llydaw
• Rhestr adar Prydain

Dolenni allanol

• Internet Archive: Adareg Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru
• RSPB Cymru
• (Saesneg) Avionary Enwau adar WP mewn 41 o ieithoedd

Chwiliwch am aderyn
yn Wiciadur.