Aderyn

Adar
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata Cytras: Avemetatarsalia Cytras: Ornithurae
Dosbarth:	Aves Linnaeus, 1758
Urddau
Infraclass Palaeognathae Struthioniformes Rheiformes Tinamiformes Casuariiformes Apterygiformes Infraclass Neognathae Superorder Galloanserae Galliformes Anseriformes Superorder Neoaves Phoenicopteriformes Podicipediformes Columbiformes Mesitornithiformes Pteroclidiformes Apodiformes Caprimulgiformes Cuculiformes Otidiformes Musophagiformes Opisthocomiformes Gruiformes Charadriiformes Gaviiformes Procellariiformes Sphenisciformes Ciconiiformes Suliformes Pelecaniformes Eurypygiformes Phaethontiformes Accipitriformes Strigiformes Coliiformes Leptosomiformes Trogoniformes Bucerotiformes Coraciiformes Piciformes Cariamiformes Falconiformes Psittaciformes Passeriformes
Cyfystyron
Neornithes Gadow, 1883

Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn (lluosog adar). Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, mae adar na allant hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar. Maen nhw'n byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg (neu Adaryddiaeth) yw astudiaeth adar.

Anatomi

Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgwrn.

Atgenhedliad

Mae adar yn dodwy wyau gyda phlisgyn caled. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw'n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu am eu hunain bron ar unwaith.

Mudiad

Prif erthygl: Aderyn mudol

Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach na unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig.

Esblygiad

Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda, mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf. Roedd e'n byw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Adar a dyn

Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr iâr a'r twrci wedi eu ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji a'r caneri.

Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a’r RSPB yn y DU yn ymgyrchu dros amddiffyniad adar.

Urddau

Palaeognathae

• Struthioniformes: estrys, rheaod, emiw, casowarïaid a chiwïod
• Tinamiformes: tinamŵod

Neognathae

Galloanserae

• Anseriformes: elyrch, gwyddau a hwyaid
• Galliformes: adar helwriaeth

Neoaves

• Gaviiformes: trochyddion
• Podicipediformes: gwyachod
• Procellariiformes: albatrosiaid, adar drycin a phedrynnod
• Sphenisciformes: pengwiniaid
• Pelecaniformes: pelicanod, mulfrain, huganod a.y.y.b.
• Ciconiiformes: crehyrod, ciconiaid a.y.y.b.
• Phoenicopteriformes: fflamingos
• Falconiformes: adar ysglyfaethus
• Gruiformes: rhegennod, garanod a.y.y.b.
• Charadriiformes: rhydwyr, gwylanod, morwenoliaid a charfilod
• Pteroclidiformes: ieir y diffeithwch
• Columbiformes: colomennod, dodo
• Psittaciformes: parotiaid
• Cuculiformes: cogau, twracoaid
• Strigiformes: tylluanod
• Caprimulgiformes: troellwyr a.y.y.b.
• Apodiformes: gwenoliaid duon, adar y si
• Coraciiformes: gleision y dorlan, rholyddion, cornylfinod a.y.y.b.
• Piciformes: cnocellod, twcaniaid a.y.y.b.
• Trogoniformes: trogoniaid
• Coliiformes: colïod
• Passeriformes: adar golfanaidd neu adar clwydol

Mewn llenyddiaeth Gymraeg

Y cyntaf i gofnodi rhai o'r adar a welodd ar ei deithiau oedd Gerallt Gymro. Nid oedd ganddo ryw lawer o ddiddordeb ynddynt ond mae rhai o'r sylwadau'n ddigon diddorol, serch hynny, e.e.

"Clywir yn y coed cyfagos chwibaniad pereiddlais aderyn bach, y dywedodd rhai mai cnocell y coed ydoedd, ond eraill, yn fwy cywir, mai peneuryn. Cnocell y coed y gelwir yr aderyn bach, yr hwn a alwyd pic yn yr iaith Ffrangeg, a dylla'r dderwen â'i ylfin cryf . . A pheneuryn y gelwir aderyn bach hynod am ei liw euraid a melyn, a ddyry, yn ei dymor priodol, yn lle cân, chwibaniad melys; ac oddi wrth ei liw euraid y derbyniodd ei enw, peneuryn."

Mae'n debygol iawn mai'r euryn (golden oriole) oedd yr aderyn a glywodd Gerallt neu, fel y tybiai ei gyfeillion, cnocell werdd?

Un o gerddi mwya'r Gymraeg ydy cywydd i'r "Alarch" gan Dafydd ap Gwilym. Ceir hefyd nifer o hen benillion sy'n sôn am adar:

Gwyn eu byd yr adar gwylltion,

Hwy gânt fynd i'r fan a fynnon',

Weithiau i'r môr ac weithiau i'r mynydd,

A dod adref yn ddigerydd.

Yn y Mabinogi fe drowyd Blodeuwedd yn dylluan am gamfihafio.

Gweler hefyd

• Rhestr adar Cymru
• Rhestr adar Llydaw
• Rhestr adar Prydain

Dolenni allanol

• Internet Archive: Adareg Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru
• RSPB Cymru
• (Saesneg) Avionary Enwau adar WP mewn 41 o ieithoedd

Chwiliwch am aderyn
yn Wiciadur.