Adeiladau sy'n gysylltiedig ag Owain Glyn Dŵr

Oddi ar Wicipedia

Mae nifer o adeiladau a safleoedd yn gysylltiedig ag Owain Glyn Dŵr yng Nghymru.

Sycharth[golygu | golygu cod]

Prif: Sycharth
Sycharth

Castell a thref mwnt a beili yn Llansilin, Powys, yw Sycharth.[1][2] Hyd at 1996 roedd yn rhan o sir hanesyddol Sir Ddinbych, ond fe'i trosglwyddwyd wedyn i ardal Sir Drefaldwyn o fewn Powys. Castell Sycharth oedd man geni Owain.[3]

Disgrifiodd Iolo Goch Sycharth fel lle gyda "Tai nawplad fold deunawplas,/ Tŷ pren glân mewn top bryn glas. ... To teils ar bob tŷ talwg, a simnai na fagai fwg./ Naw neuadd gyfladd gyflun,/ A naw wardrob ar bob un."[4][5]

Lleolwyd y castell yn nhiriogaeth Powys Fadog a oedd yn rhan o deyrnas Powys. Yn dilyn y goresgyniad Normanaidd daeth dau o'r cymydau, Cynllaith ac Edeirnion, dan reolaeth y Normaniaid. Nid oes fawr o amheuaeth bod Sycharth neu 'Gynllaith Owain' yn fwnt a beili a godwyd gan y Normaniaid. Byddai cofnod yn Llyfr Dydd y Farn yn dynodi bod hyn wedi digwydd cyn 1086. Adeiladodd y Normaniaid hefyd gastell yn y Rug a fyddai wedi bod yn ganolfan i Edeirnion.[6]

Senedd-dy Machynlleth[golygu | golygu cod]

Senedd-dy Owain Glyn Dŵr ym Machynlleth ym 1816; ysgythriad Thomas Cartwright o ddarlun Edward Pugh.

Yr adeilad mwyaf adnabyddus yw Senedd-dy Owain Glyn Dŵr ym Machynlleth. Mae'r adeilad hwn wedi newid yn sylweddol yn fwy diweddar, ond yn ffodus, cyhoeddodd Edward Pugh lithograff lliw cain o'r adeilad yn 1816.[7] Mae'r Senedd-dy ym Machynlleth yn gysylltiedig â Senedd 1404 ond mae'r adeilad presennol yn fwy diweddar. Yn ôl traddodiad lleol, daeth y cerrig a ddefnyddiwyd o'r adeilad gwreiddiol o 1404.[8]

Bu dyddiad dendrocronolegol diweddar i 1470 gan ddefnyddio dorriad coed ar gyfer y tô. Nid yw hyn yn diystyru cysylltiad rhwng strwythur carreg yr adeilad ac Owain.[9]

Gosodiad[golygu | golygu cod]

Mae'r adeilad gwreiddiol yn dŷ neuadd gyda chynllun pedair uned: ystafell allanol â llawr o ddau fae, cyntedd agored (dau fae rhwng cyplau pared), cyntedd agored (tri bae gyda rhaniad pen y dydd), a llawr mewnol â llawr. ystafell o ddau fae. Mae'r gwaith coed wedi'i fireinio: mae'r tulathau a'r grib wedi'u tenoneiddio i'r cyplau. Mae prif drawstiau pob trws wedi'u siapio'n anarferol ('allwthiol') i dderbyn y coler tenon. Yn y neuadd, mae'r tulathau wedi'u mowldio â dwy haen o fraces gwynt (wedi'u disodli), ac mae gan y trawstiau traed siâp. Mae'r trawst pen uchaf yn cael ei osod ymlaen o'r rhaniad llygad y dydd i ffurfio canopi bas.[10]

Senedd-dy Dolgellau[golygu | golygu cod]

Senedd-dy Owain Glyndŵr
Tai drws nesaf at Senedd-dy Owain Glyndŵr, Dolgellau.

Yr oedd Senedd-dy arall Owain Glyn Dŵr yng nghanol Dolgellau. Fe'i symudwyd ym 1885 i'r Drenewydd, Powys, a'i hailgodi ar ffurf a oedd wedi newid llawer. Efallai y cyfeiriwyd ato gyntaf fel y Senedd-dy yn 1555.[11] Adnabyddir yr adeilad hwn bellach fel Plas Cwrt yn Dre. Roedd yn dŷ neuadd eiliog, felly mae'n debyg ei fod yn adeilad o gryn bwysigrwydd, ond nid yw'n debygol o ddyddio'n ôl i amser Owain. Adferwyd llawer gan A. B. Phipson ar gyfer Syr Pryce Pryce-Jones fel tŷ deulawr, tri bae.[12]

Strwythr a gosodiad[golygu | golygu cod]

Mae gan y tŷ ffrâm bren yn bennaf, gyda waliau pen carreg gyda ffrâm addurnol asgwrn penwaig sy'n cyd-gloi â'r llawr cyntaf â glanfa, a gynhelir gan fracedi sgrolio gwinwydd. Mae grisiau carreg allanol i ddrws planc ar y chwith a ffrâm bren â phaneli sgwâr i'r llawr gwaelod. Mae'r bae carreg ar y dde yn cynnwys gwaith maen canoloesol wedi'i ailddefnyddio a ffenestr dau olau gyda physt carreg ganolog.[13]

Castell Harlech[golygu | golygu cod]

Castell Harlech

Erbyn 1403, tair blynedd ar ôl cychwyn gwrthryfel Glyn Dŵr dim ond llond llaw o gestyll Cymreig , gan gynnwys Harlech, oedd yn dal i sefyll yn erbyn y gwrthryfelwyr. Roedd y castell yn brin o gyfarpar a diffyg staff i wrthsefyll gwarchae. Yn niwedd 1404, disgynnodd y castell i Glyndŵr. Daeth Castell Harlech yn breswylfa, yn gartref teuluol ac yn bencadlys milwrol iddo am bedair blynedd; cynhaliodd ei ail senedd yn Harlech yn Awst 1405. Yn 1408 bu lluoedd Seisnig dan arweiniad y Tywysog Harri o Drefynwy (tywysog Seisnig Cymru ar y pryd, wedyn y Brenin Harri V) a'i gadlywydd, Edmund Mortimer, yn ymosod ar y Castell. Fe'i rhoddwyd o dan warchae, ac ymosodwyd arni gan ddinistrio rhannau deheuol a dwyreiniol y muriau allanol yn ôl pob tebyg. Syrthiodd y castell i luoedd Lloegr yn Chwefror 1409.[14]

Eglwys Pennal[golygu | golygu cod]

Eglwys Sant Pedr mewn Cadwynau, Pennal

Erbyn 1405, roedd y rhan fwyaf o luoedd Ffrainc wedi tynnu'n ôl o Gymru ar ôl i wleidyddiaeth Paris symud tuag at heddwch gyda'r Rhyfel Can Mlynedd yn parhau rhwng Lloegr a Ffrainc.[15] Ar 31 Mawrth 1406 ysgrifennodd Owain lythyr i'w anfon at Siarl VI, brenin Ffrainc, yn ystod synod yn Eglwys Pennal, a dyna pam ei henw. Roedd llythyr Owain yn gofyn am gefnogaeth filwrol gan y Ffrancwyr i ymladd y Saeson yng Nghymru. Awgrymodd Owain y byddai yn cydnabod Bened XIII o Avignon fel y Pab. Mae'r llythyr yn nodi uchelgeisiau Owain o Gymru annibynnol gyda'i senedd ei hun, dan ei arweiniad ei hun fel Tywysog Cymru. Roedd yr uchelgeisiau hyn hefyd yn cynnwys dychwelyd Cyfraith Hywel, yn hytrach na chyfraith Lloegr a orfodwyd ar Gymru, sefydlu eglwys Gymreig annibynnol yn ogystal â dwy brifysgol, un yn ne Cymru, ac un yn y gogledd.[16]

Credir i'r eglwys gael ei henwi felly gan Owain mewn cystadleuaeth â chapel Sant Pedr mewn Cadwynau (St Peter ad Vincula) yn Nhŵr Llundain, un o gapeli brenhinol ei wrthwynebydd, Harri IV, brenin Lloegr. Ystyriwyd Pennal fel eglwys ei statws fel un o'r 21 llys, sef llysoedd Tywysogion Cymreig brodorol Gwynedd.[17] Yr eglwys yw safle olaf cyfarfod diwethaf y Senedd a gynhaliwyd gan Owain.[18]

Ailadeiladwyd yr eglwys ym 1769, gan ddefnyddio llawer o ddeunydd o'r adeilad canoloesol.[19]

Carchar Carrog[golygu | golygu cod]

Carchardy Owain Glyn Dŵr, Carrog, yn 1794.

Yng Ngharrog ger Corwen safai rhannau o Garchar Owain, efallai hyd at yr 20fed ganrif. Ysgrifennodd Thomas Pennant tua'r flwyddyn 1776 "Nid oedd y carchar lle y caethiwo Owen ei garcharorion ymhell o'i dŷ, ym mhlwyf Llansanffraid Glyndwrdwy, a gelwir y lle hyd heddiw yn 'Carchardy Owen Glyndwrdwy'. Mae rhai olion eto i'w gweld ger yr eglwys, sy'n ffurfio rhan o dŷ cyfanheddol. Mae'n cynnwys ystafell 13 troedfedd sgwâr a deg a hanner o uchder. Mae'r ochrau'n cynnwys tri thrawst llorweddol, gyda estyll unionsyth, nid pedair modfedd o dan, wedi'u mortisio i mewn iddynt. Yn y rhain y mae llwyni yn y gwaelod, fel pe bai croesfariau neu gratiau. Mae'r to yn hynod o gryf, yn cynnwys estyll cryf bron yn gyfagos. Mae'n ymddangos fel pe bai dau lawr wedi bod, ond mae'r rhan uchaf ar hyn o bryd yn amlwg yn fodern."[20] Ym 1794 cyflogwyd John Ingleby i wneud cofnod dyfrlliw o'r adeilad, a safai ychydig i'r de-ddwyrain o'r eglwys, yn edrych dros Afon Dyfrdwy. Roedd to gwellt ar yr adeilad ac mae ganddo stydin clo pren a hefyd ffenestr fwa Gothig a drysau bwa Gothig. Ymddengys fod tystiolaeth o risiau allanol yn arwain at neuadd ar y llawr cyntaf, sy'n awgrymu y gallai rhannau o'r adeilad fod wedi bod yn gyfoes ag Owain Glyn Dŵr. Roedd safle'r adeilad ar y Teras Glyndŵr modern.[21]

Mornington Straddle[golygu | golygu cod]

Ni wyddys dim yn sicr am Glyndŵr ar ôl 1412. Er gwaethaf cael gwobrau enfawr, ni chafodd ei ddal na'i fradychu. Anwybyddodd bardwn brenhinol. Yn ôl y traddodiad bu farw ac fe'i claddwyd o bosibl yn eglwys y Seintiau Mael a Sulien yng Nghorwen yn agos i'w gartref, neu o bosibl ar ei stad yn Sycharth neu ar stadau gŵr ei ferched: Kentchurch yn ne Swydd Henffordd neu Monnington yng ngorllewin yr un sir.[22]

Yn ei lyfr The Mystery of Jack of Kent and the Fate of Owain Glyndŵr, dadleua Alex Gibbon mai Owain Glyn Dŵr ei hun oedd yr arwr gwerin Jack o Gaint, a adnabyddir hefyd fel Siôn Cent – caplan teulu'r Scudamore ei hun. Mae Gibbon yn tynnu sylw at sawl tebygrwydd rhwng Siôn Cent a Glyndŵr (gan gynnwys ymddangosiad corfforol, oedran, addysg, a chymeriad) ac mae'n honni i Owain dreulio ei flynyddoedd olaf yn byw gyda'i ferch Alys, gan roi heibio ei hun fel hen frawd Ffransisgaidd a thiwtor teulu.[23] Mae yna lawer o chwedlau gwerin am Owain yn gwisgo cuddwisgoedd er mwyn ennill mantais dros ei wrthwynebwyr yn ystod y gwrthryfel.[24]

Ysgrifennodd Francis Kilvert yn ei ddyddiadur iddo weld bedd "Owen Glendower" ym mynwent eglwys Monnington "[h]ard wrth gyntedd yr eglwys ac ar yr ochr orllewinol iddo ... Mae'n garreg wastad o lwyd-gwyn ar siâp fel ffigwr obelisg anghelfydd, wedi'i suddo'n ddwfn i'r ddaear yng nghanol darn hirsgwar o bridd y mae'r dywarchen wedi'i chwalu ohono, ac, yn anffodus, wedi'i dorri'n sawl darn."[25]

Yn 2006, dywedodd Adrien Jones, llywydd Cymdeithas Owain Glyn Dŵr, "Bedair blynedd yn ôl fe ymwelon ni â disgynnydd uniongyrchol o Glyn Dŵr, John Skidmore, yn Kentchurch Court, ger y Fenni. Aeth â ni i Mornington Straddle, yn Swydd Henffordd, lle trigai un o ferched Glyn Dŵr, Alys. Dywedodd Mr Skidmore wrthym ei fod ef (Glyn Dŵr) wedi treulio ei ddyddiau olaf yno ac yn y diwedd bu farw yno ... Bu'n gyfrinach deuluol am 600 mlynedd a gwrthododd hyd yn oed mam Mr Skidmore, a fu farw ychydig cyn i ni ymweld, ddatgelu'r gyfrinach. Mae hyd yn oed twmpath lle credir iddo gael ei gladdu yn Mornington Straddle." [26] [27]

Mae'r hanesydd Gruffydd Aled Williams yn awgrymu mewn monograff yn 2017 fod y safle claddu yng Nghapel Kimbolton ger Llanllieni, eglwys blwyf bresennol Sant Iago Fawr a arferai fod yn gapelyddiaeth Priordy Llanllieni, yn seiliedig ar nifer o lawysgrifau a ddelir yn yr Archifau Cenedlaethol. Er bod Kimbolton yn lle eithriadol a chymharol anhysbys y tu allan i Swydd Henffordd, mae ganddo gysylltiad agos â theulu Scudamore. O ystyried bodolaeth cysylltiadau eraill â Swydd Henffordd, ni ellir diystyru ei lle o fewn dirgelwch dyddiau olaf Owain Glyn Dŵr.[28]

Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod]

  • Davies, R. R.; Morgan, Gerald (2009). Owain Glyn Dŵr: Prince of Wales. Ceredigion: Y Lolfa. ISBN 978-1-84771-127-4.
  • Williams, Gruffydd Aled (2017). The Last Days of Owain Glyndŵr (yn Saesneg). Y Lolfa. ISBN 978-1-78461-463-8.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Hubbard E., The Buildings of Wales: Clwyd, Penguin/ Yale 1986, 242-3
  2. ↑ Melville Richards ‘‘Welsh Territorial and Administrative Units’’ University of Wales Press, 1969, pg. 200
  3. ↑ Sycharth Castle / Castlewales.com
  4. ↑ Parry, Thomas, gol. (1982). The Oxford Book of Welsh Verse. Gwasg Prifysgol Rhydychen. tt. 81–82.
  5. ↑ Mansel Jones. "Owain Glyn Dwr". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-09-17. Cyrchwyd 12 August 2012.
  6. ↑ Richards, R., 'Sycharth' " Montgomeryshire Collections' 1948, Vol. 50 p. 183-8
  7. ↑ Edward Pugh (1816), Cambria Depicta, p. 222
  8. ↑ "A national parliament at Machynlleth". history.powys.org.uk. Cyrchwyd 2022-01-29.
  9. ↑ "Full Record – Machynlleth, The Parliament House". Dendrochronology Database. Archaeology Data Service.
  10. ↑ Scourfield and Haslam. (2013), pg195
  11. ↑ Gwylliad Cochion Mawddwy. Owen held a Parliament in Dolgellau in 1404.
  12. ↑ Owen H. J. (1953–56) "Owen Glyn Dwr's Old Parliament House at Dolgelley". Journal of the Merioneth Historic and Record Society 2, 81–8.
  13. ↑ Stuff, Good. "Friend's Meeting House (Cwrt Plas-Yn-Dre) Milford Road – Newtown and Llanllwchaiarn – Powys – Wales – British Listed Buildings". britishlistedbuildings.co.uk. Cyrchwyd 13 February 2017.
  14. ↑ "Mwy am Gastell Harlech | Cadw". cadw.llyw.cymru. Cyrchwyd 2023-10-22.
  15. ↑ Morgan 2009, t. 95
  16. ↑ Morgan 2009, tt. 102-104
  17. ↑ "Owain Glyndŵr's Wales: Pennal". Canolfan Owain Glyndŵr Centre. Cyrchwyd 7 April 2016.
  18. ↑ "Church of St Peter ad Vincula, Pennal". British Listed Buildings. Cyrchwyd 7 April 2016.
  19. ↑ "St Peter's Church, Pennal". Coflein. Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru. Cyrchwyd 18 Medi 2023.
  20. ↑ Pennant, T. (1784) Tour in Wales. Bridge Books reprint, Wrexham, 1990, Vol 1, 387–8
  21. ↑ "The Carrog Village Trail" (PDF). www.carrog-station.moonfruit.com. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2016-03-18. Cyrchwyd 2019-11-12.
  22. ↑ "Glyndŵr's burial mystery solved". news.bbc.co.uk. 6 November 2004.
  23. ↑ Gibbon, Alex (2007). The mystery of Jack of Kent & the fate of Owain Glyndŵr. Stroud: Sutton. ISBN 978-0-7509-3320-9.
  24. ↑ Bradley, Arthur Granville (1902). Owen Glyndwr and the Last Struggle for Welsh Independence: With a Brief Sketch of Welsh History (yn Saesneg). Putnam. t. 280. Glyndŵr disguises.
  25. ↑ Plomer, William (1986). Kilvert's Diary: 1870–1879: Life in the English Countryside in Mid-Victorian Times. ISBN 087923637X. 6 April 1875
  26. ↑ "Glyndŵr's burial mystery solved". news.bbc.co.uk. 6 November 2004.
  27. ↑ "The Society's Achievements". The Owain Glyndwr Society. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 December 2008.
  28. ↑ Williams 2017.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Adeiladau_sy%27n_gysylltiedig_ag_Owain_Glyn_Dŵr&oldid=11892582"