Neidio i'r cynnwys

Hanes Taliesin

Oddi ar Wicipedia

Chwedl Gymreig yn dyddio o'r Canol Oesoedd yw Hanes Taliesin (hefyd weithiau "Chwedl Taliesin"). Fe'i ceir yn ei ffurf gyflawnaf gan Elis Gruffydd yn y 16g dan yr enw Ystoria Taliesin, ond credai Syr Ifor Williams y gallai'r gwreiddiol fod yn dyddio o'r 9fed neu'r 10g. Mae'n rhoi hanes am y bardd Taliesin.

Crynodeb o'r chwedl

[golygu | golygu cod]

Yn ôl y chwedl, roedd gan Ceridwen a'i gŵr Tegid Foel ddau blentyn. Roedd y ferch, Creirwy, yn arbennig o hardd, ond roedd y mab, Morfran ap Tegid, yn eithriadol o hyll. Gan ei fod mor hyll, penderfynodd Ceridwen y byddai'n rhoi "awen a gwybodaeth" iddo i wneud iawn am hynny. Bu'n berwi pair gydag amrywiaeth o lysiau am flwyddyn a diwrnod, gyda'r bwriad fod Morfan yn ei yfed ac yn cael yr awen. Roedd hen ŵr dall o'r enw Morda yn cadw'r tân dan y pair, a Gwion Bach yn gofalu am y pair.

Ceridwen yn berwi'r perlysiau yn y pair, gyda Gwion Bach o'i blaen (llun: J. E. C. Williams, tua 1900)

Pan oedd y gymysgedd bron yn barod, tasgodd tri dafn o'r pair ar law Gwion Bach, a chan eu bod mor boeth, fe'i rhoes yn ei geg. Sylweddolodd Ceridwen ar unwaith ei fod ef wedi ei gynysgaeddu a'r awen yn lle ei mab, a dechreuodd ei ymlid. Newidiodd Gwion Bach ei ffurf yn ysgyfarnog, ond newidiodd Ceridwen ei hyn yn filiast i'w ymlid. Yna trodd Gwion yn bysgodyn, a Ceridwen yn ddyfrgi. Trodd Gwion ei hun yn aderyn, a throdd Ceridwen yn walch i'w ymlid; yna pan oedd y gwalch bron a'i ddal, gwelodd Gwion bentwr o wenith. Trodd ei hun yn ronyn gwenith ynghanol y pentwr, ond trodd Ceridwen ei hun yn iar a'i fwyta.

Wedi bwyta Gwion beichiogodd Ceridwen, a naw mis yn ddiweddarach ganwyd plentyn iddi. Gwyddai Ceridwen mai Gwion Bach oedd y plentyn, ond roedd mor dlws fel na allai ei ladd. Gosododd ef mewn cwdyn o groen a'i daflu i'r môr.

Elffin yn darganfod Taliesin yng Nghored Wyddno - darlun rhamantus a gyhoeddwyd yn argraffiad 1877 o Mabinogion yr Arglwyddes Charlotte Guest

Roedd gored bysgod yn eiddo i Gwyddno Garanhir ar y traeth rhwng Afon Dyfi ac Aberystwyth, a cheid gwerth can punt o bysgod yn y gored yma bob Calan Mai. Roedd un o feibion Gwyddno, Elffin, yn nodedig am ei anlwc, felly rhoes Gwyddno yr hawl iddo i dynny'r gored ar Galan Mai y flwyddyn honno, yn y gobaith y byddai ei ffawd yn newid. Pan aeth Elffin i dynnu'r gored, nid oedd dim ynddi ond y cwdyn lledr yn cynnwys y baban. Cododd Elffin y baban a dywedodd wrth ei was "Llyma dal iesin" ('Dyma dalcen teg'): "Taliesin bid!" atebodd y baban.[1] Canodd y baban gerdd iddo, 'Dihuddiant Elffin,' a oedd ymhlith y cerddi mwyaf adnabyddus yn yr Oesoedd Canol Diweddar. Mae'n dechrau gyda'r pennill

'Elffin teg, taw a'th wylo;
Ni wna lles drwg obeithio;
Ni chad yng ngored Wyddno
Erioed gystal â henno.'

Aeth Elffin ag ef adref i'w fagu gan ei wraig. Yn ddiweddarch mae Elffin yn mynd a Thaliesin i lys Maelgwn Gwynedd yn Neganwy, lle mae'n ennill gornest yn erbyn beirdd Maelgwn ac yn achub Elffin o garchar.

Cyfatebiaethau Gwyddelig

[golygu | golygu cod]

Ceir hanes tebyg iawn ym Mytholeg Iwerddon am yr arwr Fionn mac Cumhaill. Pan oedd yn ieuanc bu Fionn yn ddisgybl i'r bardd a derwydd Finn Eces neu Finnegas, ger Afon Boyne. Treuliodd Finneces saith mlynedd yn ceisio dal "eog doethineb", oedd yn byw mewn pwll yn yr afon. Byddai'r sawl a fwytai'r eog yma yn berchen ar yr holl wybodaeth yn y byd. Yn y diwedd, daliodd Finneces yr eog a gorchymynodd i Fionn ei goginio iddo. Wrth wneud, llosgodd Fionn ei fawd ar yr eog, a rhoddodd ei fawd yn ei geg, gan lyncu darn o groen yr eog, gan ddod yn berchen yr holl wybodaeth yn lle ei feistr.

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]
  • Patrick K. Ford (gol.), Ystoria Taliesin (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1992). Testunau golygiedig.
  • Ifor Williams, Chwedl Taliesin (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1957). Astudiaeth.

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. P.K. Ford (gol.), Ystorya Taliesin (Caerdydd, 1992), t. 69.

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]