Neidio i'r cynnwys

Karl Marx

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Karl Marx
FfugenwGlückskind Edit this on Wikidata
GanwydKarl Heinrich Marx Edit this on Wikidata
5 Mai 1818 Edit this on Wikidata
Trier Edit this on Wikidata
Bu farw14 Mawrth 1883 Edit this on Wikidata
Llundain Edit this on Wikidata
Man preswylLlundain, Trier, Berlin, Paris, The Swan Edit this on Wikidata
DinasyddiaethTeyrnas Prwsia, di-wlad, y Deyrnas Unedig Edit this on Wikidata
AddysgDoethur mewn Athrawiaeth Edit this on Wikidata
Alma mater
ymgynghorydd y doethor
  • Bruno Bauer Edit this on Wikidata
Galwedigaetheconomegydd, newyddiadurwr, hanesydd, athronydd, cymdeithasegydd, chwyldroadwr, bardd, gwleidydd, llenor, awdur, gwyddonydd cymdeithasol, sosialydd, sgriptiwr ffilm Edit this on Wikidata
Cyflogwr
  • Neue Rheinische Zeitung
  • Rheinische Zeitung Edit this on Wikidata
Adnabyddus amEconomic and Philosophic Manuscripts of 1844, Das Kapital, The German Ideology, Y Maniffesto Comiwnyddol Edit this on Wikidata
Prif ddylanwadGeorg Hegel, Max Stirner, Ludwig Feuerbach, The Essence of Christianity Edit this on Wikidata
Plaid WleidyddolCommunist League Edit this on Wikidata
TadHeinrich Marx Edit this on Wikidata
MamHenriette Presburg Edit this on Wikidata
PriodJenny von Westphalen Edit this on Wikidata
PlantEleanor Marx, Jenny Longuet, Laura Marx, Edgar Marx, Frederick Demuth, Heinrich Edward Guy Marx, Jenny Evelin Francis Marx Edit this on Wikidata
PerthnasauLudwig von Westphalen Edit this on Wikidata
Gwobr/auCymrawd Cymdeithas Frenhinol Celf (FRSA) Edit this on Wikidata
llofnod

Athronydd gwleidyddol, economegydd, a damcaniaethwr cymdeithasol dylanwadol o dras Iddewig o'r Almaen oedd Karl Heinrich Marx (5 Mai 1818 – 14 Mawrth 1883).[1] Er iddo drafod nifer o bynciau yn ei yrfa fel newyddiadurwr ac athronydd, mae mwyaf enwog am ei ddadansoddiad o hanes yn nhermau gwrthdaro dosbarth. Crynhoir ei athroniaeth gan yr honiad bod diddordeb cyfalafwyr a gweithwyr cyflogedig yn gwbwl groes i'w gilydd. Ei weithiau mwyaf adnabyddus yw'r pamffled 1848 Manifest der Kommunistischen Partei (Maniffesto'r Blaid Gomiwnyddol) a Das Kapital (casgliad o bedair cyfrol; 1867–1883, sy'n dadansoddi cyfalafiaeth y 19g). Dylanwadodd Marx yn aruthrol ar hanes o ran economeg a gwleidyddiaeth. Mae ei enw wedi cael ei ddefnyddio fel ansoddair, enw, ac fel ysgol o theori gymdeithasol. Fe'i ystyrir yn destun sylfaenol Comiwnyddiaeth a Marcsiaeth. Cydweithiodd Marx ar ddarnau o'i waith gyda'r diwydiannwr Friedrich Engels, Almaenwr arall a gefnogodd Marx yn ariannol ac a helpodd olygu Das Kapital. Gydag ef ysgrifennodd Marx Y Maniffesto Comiwnyddol[2] yn 1848, un o'r llawysgrifau gwleidyddol mwyaf dylanwadol erioed.

Ar ôl darllen am gyfraith Hywel Dda a'r hawliau a roddodd i fenywod, nododd Marx am y Cymry: "Tipyn o fechgyn, y Celtiaid hyn. Ond dilechdidwyr o'u genedigaeth, gan gyfansoddi popeth mewn triadau."[3]

Ganed Marx yn Trier, yr Almaen, ac astudiodd y gyfraith ac athroniaeth ym mhrifysgolion Bonn a Berlin. Priododd y beirniad theatr o'r Almaen a'r gweithredwr gwleidyddol Jenny von Westphalen ym 1843. Oherwydd ei gyhoeddiadau gwleidyddol, daeth Marx yn ddi-wladwriaeth a bu’n byw’n alltud gyda’i wraig a’i blant yn Llundain am ddegawdau, lle parhaodd i ddatblygu ei feddwl ar y cyd â’r meddyliwr Almaenig Friedrich Engels gan gyhoeddi ei ysgrifau.

Mae damcaniaethau beirniadol Marx am gymdeithas, economeg, a gwleidyddiaeth yn cael eu hadnabod ar y cyd fel 'Marcsiaeth', sy'n dal bod cymdeithasau dynol yn datblygu trwy wrthdaro dosbarth. Yn y dull cyfalafol o gynhyrchu, mae hyn yn amlygu ei hun yn y gwrthdaro rhwng y dosbarthiadau rheoli (a elwir y <i>bourgeoisie</i>) sy'n rheoli'r dull cynhyrchu, a'r dosbarthiadau gweithiol (a elwir y proletariat) sy'n gweithredu'r dulliau hyn trwy werthu eu hamser am gyflog. Gan ddefnyddio dull beirniadol a elwir yn fateroliaeth hanesyddol, rhagwelodd Marx fod cyfalafiaeth yn cynhyrchu tensiynau mewnol fel systemau economaidd-gymdeithasol blaenorol ac y byddai'r rheini'n arwain at ei hunan-ddinistrio a'i disodli gan system newydd a elwir yn ddull cynhyrchu sosialaidd. I Marx, byddai gwrthdaro dosbarth o dan gyfalafiaeth—yn rhannol oherwydd ei ansefydlogrwydd a’i natur dueddol o argyfwng —yn peri i’r dosbarth gweithiol ddatblygu ymwybyddiaeth dosbarth, gan arwain at eu goresgyniad o rym gwleidyddol ac yn y pen draw sefydlu cymdeithas gomiwnyddol ddi-ddosbarth sef cymdeithas o gynhyrchwyr rhydd.[4] Pwysodd Marx yn frwd am ei weithredu, gan ddadlau y dylai'r dosbarth gweithiol gyflawni camau chwyldroadol proletarian trefnus i chwalu cyfalafiaeth a sicrhau rhyddfreinio economaidd-gymdeithasol.

Disgrifir Marx fel un o'r ffigurau mwyaf dylanwadol yn hanes pobl, ac mae ei waith wedi cael ei ganmol a'i feirniadu. Gosododd ei waith mewn economeg y sail i rai damcaniaethau cyfredol am lafur a'i berthynas â chyfalaf.[5][6][7] Mae llawer o ddeallusion, undebau llafur, artistiaid, a phleidiau gwleidyddol ledled y byd wedi cael eu dylanwadu gan waith Marx, gyda llawer yn addasu ei syniadau. Cyfeirir at Marx yn nodweddiadol fel un o brif benseiri gwyddor gymdeithasol fodern.[8][9]

Bywgraffiad

[golygu | golygu cod]

Plentyndod ac addysg gynnar: 1818–1836

[golygu | golygu cod]

Ganed Karl Heinrich Marx ar 5 Mai 1818 i Heinrich Marx (1777–1838) a Henriette Pressburg (1788–1863). Ganed ef yn Brückengasse 664 yn Trier, dinas hynafol a oedd ar y pryd yn rhan o dalaith y Rhein Isaf yn nheyrnas Prwsia.[10] Iddewon anghrefyddol oedd teulu Marx yn wreiddiol, ond roedd y teulu wedi troi at Gristnogaeth cyn geni Marx. Roedd ei dad-cu ar ochr ei fam yn rabbi o'r Iseldiroedd, gyda'i gyndeidiau wedi bod rabbis yn Trier ers 1723, rôl a etifeddodd ei daid Meier Halevi Marx.[11] Ei dad, fel plentyn o'r enw Herschel, oedd y cyntaf yn y llinell i dderbyn addysg seciwlar, yn rhydd o grefydd ffurfiol. Daeth yn gyfreithiwr gydag incwm dosbarth canol uwch, cyfforddus ac roedd y teulu'n berchen ar nifer o winllannoedd Moselle, yn ychwanegol at ei incwm fel atwrnai. Cyn geni ei fab ac ar ôl i lawer o Iddewon setlo yn y Rheindir,[12] tröodd Herschel o Iddewiaeth i ymuno ag Eglwys Efengylaidd Prwsia, gan gymryd yr enw bedydd Almaeneg Heinrich yn hytrach na'r enw Iddew-Almaeneg, (Yiddish) Herschel.[13]

Y tŷ lle ganwyd Marx, Brückenstraße 10, yn Trier. Roedd y teulu'n byw mewn dwy ystafell ar y llawr gwaelod a thair ar y llawr cyntaf. [14] Prynnwyd yr adeilad gan Blaid Ddemocrataidd Gymdeithasol yr Almaen ym 1928, mae bellach yn gartref i amgueddfa sydd wedi'i neilltuo iddo.[15]

Yn anghrefyddol i raddau helaeth, yr oedd Heinrich yn ŵr o'r Oleuedigaeth, yn ymddiddori yn syniadau'r athronwyr Immanuel Kant a Voltaire. Yn rhyddfrydwr clasurol, gweithredodd dros gyfansoddiad i Prwsia, a oedd ar y pryd yn frenhiniaeth lwyr.[16] Ym 1815, dechreuodd Heinrich Marx weithio fel twrnai ac yn 1819 symudodd ei deulu i dŷ deg ystafell ger y Porta Nigra.[17] Roedd ei wraig, Henriette Pressburg, yn Iddewes o'r Iseldiroedd, ac o deulu busnes llewyrchus a sefydlodd y cwmni Philips Electronics yn ddiweddarach. Priododd ei chwaer Sophie Pressburg (1797–1854) Lion Philips (1794–1866) ac yr oedd yn nain i Gerard ac Anton Philips ac yn hen-nain i Frits Philips. Roedd Lion Philips yn wneuthurwr tybaco cyfoethog o’r Iseldiroedd ac yn ddiwydiannwr, y byddai Karl a Jenny Marx yn ddiweddarach yn dod i ddibynnu arno’n aml am fenthyciadau tra’u bod yn alltud yn Llundain.[18]

Ychydig a wyddys am blentyndod Marx.[19] Roedd yn drydydd o naw o blant, a phan fu farw ei frawd Moritz yn 1819, Marx oedd yr hynaf.[20] Bedyddiwyd Marx a'i frodyr a'i chwiorydd, Sophie, Hermann, Henriette, Louise, Emilie, a Caroline, yn yr Eglwys Lutheraidd yn Awst 1824, a'u mam yn Nhachwedd 1825.[21] Addysgwyd Marx yn breifat gan ei dad tan 1830 pan aeth i Ysgol Uwchradd Trier (Friedrich-Wilhelm-Gymnasium (Trier) mewn Almaeneg), lle'r oedd ei brifathro, Hugo Wyttenbach, yn ffrind i'w dad. Trwy gyflogi llawer o ddyneiddwyr rhyddfrydol fel athrawon, ysgogodd Wyttenbach ddicter y llywodraeth geidwadol leol. Yn dilyn hynny, ymosododd yr heddlu ar yr ysgol ym 1832 a darganfod bod llenyddiaeth a oedd yn arddel rhyddfrydiaeth wleidyddol yn cael ei dosbarthu ymhlith y myfyrwyr. O ystyried bod dosbarthu deunydd o'r fath yn weithred ofnadwy, sefydlodd yr awdurdodau ddiwygiadau a chafodd nifer o staff yr ysgol eu cardiau yn ystod cynfnod Marx.[22]

Yn Hydref 1835 yn 17 oed, teithiodd Marx i Brifysgol Bonn gyda'r bwriad o astudio athroniaeth a llenyddiaeth, ond mynnodd ei dad y dylai astudio'r gyfraith fel maes mwy ymarferol.[23] Oherwydd cyflwr y cyfeirir ato fel "bron wan", [24] esgusodwyd Marx o ddyletswydd filwrol pan drodd yn 18 oed. Tra yn y Brifysgol yn Bonn, ymunodd Marx â Chlwb y Beirdd, grŵp yn cynnwys radicaliaid gwleidyddol a oedd yn cael eu monitro gan yr heddlu.[25] Ymunodd Marx hefyd â chymdeithas yfed sef Clwb Tafarn y Trier (Almaeneg: Landsmannschaft der Treveraner) lle trafodwyd llawer o syniadau ac ac am gyfnod bu'n gyd-lywydd y clwb.[26] Yn ogystal a hyn, bu Marx yn ymwneud â rhai anghydfodau, a daeth rhai ohonynt yn ddifrifol: yn Awst 1836 cymerodd ran mewn gornest gydag aelod o Borussian Korps y brifysgol.[27] Er bod ei raddau yn y tymor cyntaf yn dda, gwaethygodd y ddau yn fuan, gan arwain ei dad i orfodi trosglwyddiad i Brifysgol Berlin.[28]

Hegel a newyddiaduraeth gynnar: 1836-1843

[golygu | golygu cod]

Wrth dreulio haf a hydref 1836 yn Trier, daeth Marx yn fwy difrifol am ei astudiaethau a'i fywyd. Ymrwymodd i Jenny von Westphalen, aelod dysgedig o'r mân uchelwyr a oedd yn adnabod Marx ers ei phlentyndod. Gadawodd uchelwr ifanc i fod gyda Marx, ac roedd eu perthynas yn gymdeithasol ddadleuol oherwydd y gwahaniaethau rhwng eu gwreiddiau crefyddol a'u dosbarth cymdeithasol, ond bu Marx yn gyfaill i’w thad Ludwig von Westphalen (uchelwr rhyddfrydol) ac yn ddiweddarach cyflwynodd draethawd ei ddoethuriaeth iddo.[29] Saith mlynedd ar ôl eu dyweddïad, ar 19 Mehefin 1843, priododd y ddau mewn eglwys Brotestannaidd yn Kreuznach.[30]

Ym mis Hydref 1836, cyrhaeddodd Marx Berlin, gan fatriciwleiddio yng nghyfadran y gyfraith yn y brifysgol a rhentu ystafell yn y Mittelstrasse.[31] Yn ystod y tymor cyntaf, mynychodd Marx ddarlithoedd Eduard Gans (a gynrychiolodd safbwynt blaengar Hegeliaidd, ymhelaethodd ar ddatblygiad rhesymegol mewn hanes trwy bwysleisio'n arbennig yr agweddau rhyddfrydol, a phwysigrwydd cwestiynu materion cymdeithasol) a Karl von Savigny (a gynrychiolodd yr Ysgol Hanesyddol) o'r Gyfraith).[32] Er ei fod yn astudio'r gyfraith, cafodd ei swyno gan athroniaeth a chwiliodd am ffordd i gyfuno'r ddau, gan gredu "heb athroniaeth ni ellid cyflawni dim".[33]

Dechreuodd Marx ymddiddori yn yr athronydd Almaenig, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, a oedd newydd farw, a chafodd ei syniadau wedyn eu trafod yn eang ymhlith cylchoedd athronyddol Ewrop.[34] Yn ystod adferiad yn Stralau, ymunodd â Chlwb y Meddygon (Doktorklub), grŵp o fyfyrwyr a drafododd syniadau Hegelaidd, a thrwyddynt daethant i gysylltiad â grŵp o feddylwyr radical a elwid yn Hegeliaid Ifanc ym 1837. Ymgasglodd y ddau o amgylch Ludwig Feuerbach a Bruno Bauer, gyda Marx yn datblygu cyfeillgarwch arbennig o agos ag Adolf Rutenberg. Fel Marx, roedd yr Hegeliaid Ifanc hyn yn feirniadol o ragdybiaethau metaffisegol Hegel, ond mabwysiadodd ei ddull dilechdid i feirniadu cymdeithas sefydledig, gwleidyddiaeth a chrefydd o safbwynt yr adain chwith.[35] Bu farw tad Marx ym mis 1838, gan arwain at lai o incwm i'r teulu.[36] Roedd Marx wedi bod yn agos yn emosiynol at ei dad ac yn trysori ei atgofion ohono ar ôl ei farwolaeth.[37]

Jenny von Westphalen yn y 1830au

Erbyn 1837, roedd Marx yn ysgrifennu ffuglen a llenyddiaeth ffeithiol, a chwbwlhaodd nofel fer, Scorpion a'r Ffelics, A drama, Oulanem; yn ogystal â nifer o gerddi serch a sgwennodd i Jenny von Westphalen. Ni chyhoeddwyd dim o'r gwaith cynnar hwn yn ystod ei oes.[38] Cyhoeddwyd y cerddi serch ar ôl ei farwolaeth yn Collected Works of Karl Marx a Frederick Engels: Cyfrol 1.[39] Yn fuan rhoddodd Marx y gorau i ffuglen ar gyfer gweithgareddau eraill, gan gynnwys astudio Saesneg ac Eidaleg, hanes celf a chyfieithu clasuron Lladin.[40] Dechreuodd gydweithio â Bruno Bauer ar olygu Hegel's Philosophy of Religion yn 1840. Ysgrifennodd ei draethawd doethurol, Y Gwahaniaeth Rhwng Athroniaeth Ddemcritaidd ac Epicuraidd o Natur,[41] a gwblhaodd yn 1841. Fe'i disgrifiwyd fel "darn o waith beiddgar a gwreiddiol lle aeth Marx ati i ddangos bod yn rhaid i ddiwinyddiaeth ildio i ddoethineb uwchraddol athroniaeth".[42] Roedd y traethawd yn ddadleuol, yn enwedig ymhlith yr athrawon ceidwadol ym Mhrifysgol Berlin. Yn lle hynny penderfynodd Marx gyflwyno ei draethawd ymchwil i Brifysgol fwy rhyddfrydol Jena, a dyfarnodd ei chyfadran Ph.D. iddo yn Ebrill 1841.[43] Gan fod Marx a Bauer ill dau yn anffyddwyr, ym Mawrth 1841 dechreuwyd cynllunio ar gyfer cyfnodolyn o'r enw Archiv des Atheismus (Archifau Anffyddiol), ond ni ddaeth i'r amlwg. Yng Ngorffennaf, aeth Marx a Bauer ar daith o Berlin i Bonn. Yno buont yn codi gywilydd ar eu dosbarth cymdeithasol trwy feddwi, chwerthin yn yr eglwys a charlamu ar hyd y strydoedd ar asynnod.[44]

Paris: 1843-1845

[golygu | golygu cod]

Ym 1843, daeth Marx yn gyd-olygydd papur newydd radical adain chwith ym Mharis, y Deutsch-Französische Jahrbücher (Blwyddlyfrau Almaeneg-Ffrangeg), a sefydlwyd ar y pryd gan yr ymgyrchydd Almaenig Arnold Ruge i ddod â radicaliaid Almaenig a Ffrengig at ei gilydd.[45] Felly symudodd Marx a'i wraig i Baris yn Hydref 1843. Trigodd y ddau, i ddechrau, gyda Ruge a'i wraig yn 23 Rue Vaneau, ond cawsant yr amodau byw yn anodd, felly symudon nhw yn dilyn genedigaeth eu merch Jenny ym 1844.[46] Er mai'r bwriad oedd denu awduron o Ffrainc a'r Almaen, dominyddwyd y Jahrbücher gan yr olaf a'r unig lenor di-Almaeneg oedd y casglwr anarchaidd Rwsiaidd Mikhail Bakunin.[47] Cyfrannodd Marx ddau draethawd i'r papur, "Cyflwyniad i Gyfraniad Beirniadol ar Athroniaeth Asgell Dde Hegel"[48] ac "Ar y Cwestiwn o Iddewiaeth",[49] cyflwynodd yr olaf ei gred bod y proletariat yn rym chwyldroadol; nododd hefyd ei fod yn cofleidio comiwnyddiaeth.[50] Dim ond un rhifyn a gyhoeddwyd, ond bu'n gymharol lwyddiannus, yn bennaf oherwydd cynnwys cerddi dychanol Heinrich Heine ar Frenin Ludwig o Bafaria, gan beri i daleithiau'r Almaen ei wahardd ac atafaelu copïau a fewnforiwyd; ar hynny gwrthododd Ruge ariannu cyhoeddi materion pellach a chwalodd ei gyfeillgarwch â Marx).[51]

Ar ôl cwymp y papur, dechreuodd Marx ysgrifennu ar gyfer yr unig bapur newydd radical Almaeneg heb ei sensro a oedd ar ôl, y Vorwärts! (Ymlaen!). Wedi'i leoli ym Mharis, roedd y papur yn gysylltiedig â Cynghrair yr Iawn, cymdeithas gyfrinachol sosialaidd, iwtopaidd o weithwyr a chrefftwyr. Mynychodd Marx rai o'u cyfarfodydd ond ni ymunodd.[52] Yn Vorwärts! mireiniodd Marx ei farn ar sosialaeth yn seiliedig ar syniadau Hegel a Feuerbach am fateroliaeth, gan feirniadu ar yr un pryd rhyddfrydwyr a sosialwyr eraill a oedd yn gweithredu yn Ewrop. [53]

Ar 28 Awst 1844, cyfarfu Marx â'r sosialydd Almaenig Friedrich Engels yn y Café de la Régence, gan ddechrau cyfeillgarwch gydol oes.[54] Dangosodd Engels ei lyfr Die Lage der arbeitenden Klasse in England Safon Dosbarth Gweithiol Lloegr yn 1844, a gyhoeddwyd yn ddiweddar ym 1844,[55][56] gan argyhoeddi Marx mai'r dosbarth gweithiol fyddai asiant ac offeryn y chwyldro olaf mewn hanes. [57] Yn fuan wedi hynny, cydweithiodd Marx ac Engels ar ymateb beirniadol i syniadau athronyddol cyn ffrind Marx, sef Bruno Bauer. Cyhoeddwyd y gwaith hwn yn 1845 fel Y Teulu Sanctaidd.[58][59] Er ei fod yn feirniadol o Bauer, cafodd Marx ei ddylanwadu fwyfwy gan syniadau’r Hegeliaid Ifanc: Max Stirner a Ludwig Feuerbach, ond yn y pen draw cefnodd Marx ac Engels ar fateroliaeth Feuerbach.

Roedd amlinelliad o "Farcsiaeth" yn bendant wedi ffurfio ym meddwl Karl Marx erbyn diwedd 1844. Yn wir, roedd llawer o nodweddion y farn Farcsaidd o'r byd wedi'u cyfrifo'n fanwl iawn, ond roedd angen i Marx ysgrifennu holl fanylion ei farn ar y byd i egluro ymhellach y feirniadaeth newydd o economeg gwleidyddol yn ei feddwl ei hun.[60] Yn unol â hynny, ysgrifennodd Marx Llawysgrifau Economeg a Gwleidyddiaeth (Almaeneg: Ökonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844 a elwir hefyd yn Llawysgrifau Paris.[61] Roedd y llawysgrifau hyn yn ymdrin â nifer o bynciau, gan fanylu ar gysyniad Marx o lafur dieithr(Almaeneg: 'Entfremdung'). Erbyn gwanwyn 1845, roedd ei astudiaeth barhaus o’r economi wleidyddol, cyfalaf a chyfalafiaeth wedi arwain Marx i’r gred bod angen adeiladu’r feirniadaeth newydd o’r economi wleidyddol yr oedd yn ei arddel—sef sosialaeth wyddonol—ar sail materol byd-eang.[62]

Cymdeithas Ryngwladol y Gweithwyr a Das Kapital

[golygu | golygu cod]
Cyfrol gyntaf Das Kapital

Parhaodd Marx i ysgrifennu erthyglau ar gyfer y New York Daily Tribune ar yr amod ei fod yn sicrhau bod polisi golygyddol Tribune yn dal i fod yn flaengar. Fodd bynnag, arweiniodd ymadawiad Charles Dana o'r papur ar ddiwedd 1861 a'r newid canlyniadol yn y bwrdd golygyddol â pholisi golygyddol newydd.[63] Nid oedd y Tribune bellach i fod yn bapur i diddymwyr cryf a oedd yn ymroddedig i fuddugoliaeth Undeb (Gogledd America) gyfan. Roedd y bwrdd golygyddol newydd yn cefnogi heddwch uniongyrchol rhwng yr Undeb a'r Cydffederasiwn yn y Rhyfel Cartref yn yr Unol Daleithiau gyda chaethwasiaeth yn cael ei gadael yn gyfan yn y Cydffederasiwn. Anghytunodd Marx yn gryf â'r safbwynt gwleidyddol newydd hwn ac yn 1863 fe'i gorfodwyd i dynnu'n ôl fel un o awduron y Tribune.[64]

Yn 1864, daeth Marx yn rhan o Gymdeithas Ryngwladol y Gweithwyr (a adnabyddir hefyd fel y First International), yr etholwyd ef i'w Chyngor Cyffredinol ar ei sefydlu yn 1864. Yn y sefydliad hwn, bu Marx yn rhan o'r frwydr yn erbyn yr adain anarchaidd a oedd yn canolbwyntio ar syniadau Mikhail Bakunin (1814-1876). Er i Marx ennill y ddadl hon, arweiniodd trosglwyddo sedd y Cyngor Cyffredinol o Lundain i Efrog Newydd ym 1872, a gefnogwyd gan Marx, at ddirywiad y Gymdeithas. Y digwyddiad gwleidyddol pwysicaf yn ystod ei bodolaeth oedd Comiwn Paris yn 1871 pan wrthryfelodd dinasyddion Paris yn erbyn eu llywodraeth a dal y ddinas am ddau fis. Mewn ymateb i ataliad gwaedlyd y gwrthryfel hwn, ysgrifennodd Marx un o'i bamffledi enwocaf, Der Bürgerkrieg in Frankreich (Rhyfel Cartref Ffrainc), sef amddiffyniad o'r Comiwn.[65]

O ystyried methiannau a rhwystredigaethau cyson chwyldroadau a symudiadau gweithwyr, ceisiodd Marx hefyd ddeall a darparu beirniadaeth addas ar gyfer y dull cyfalafol o gynhyrchu, ac felly treuliodd lawer iawn o amser yn ystafell ddarllen yr Amgueddfa Brydeinig yn astudio. Erbyn 1857, roedd Marx wedi cronni dros 800 o dudalennau o nodiadau ac ysgrifau byrion ar gyfalaf, eiddo tir, llafur, cyflog, y wladwriaeth, a masnach dramor, a marchnad y byd, er nad ymddangosodd y gwaith hwn mewn print tan 1939, o dan y teitl <i id="mwAvw">Amlinellau o Feirniadaeth yr Economi Wleidyddol</i>. [66][67]

Ffotograff o Marx gan John Mayall, 1875

Fe wnaeth gwerthiant llwyddiannus ei erthygl A Contribution to the Critique of Political Economy ysgogi Marx yn y 1860au cynnar i orffen gwaith ar y tair cyfrol fawr a fyddai’n cyfansoddi prif waith ei fywyd. — Das Kapital (Is-deitl Almaeneg: Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie) a'r Theorien über den Mehrwert (Damcaniaethau Gwerth Gwarged) a oedd yn trafod ac yn beirniadu damcaniaethwyr economeg gwleidyddol, yn enwedig Adam Smith a David Ricardo. Cyfeirir yn aml at ddamcaniaethau Gwerth Gwarged fel y bedwaredd gyfrol o Das Kapital ac mae'n cynnwys un o'r traethodau cynhwysfawr cyntaf ar hanes y meddwl economaidd. Yn 1867, cyhoeddwyd y gyfrol gyntaf o Das Kapital, gwaith a oedd yn dadansoddi cyfalaf mewn modd beirniadol. [68] Roedd Das Kapital yn cynnig esboniad o "ddeddfau mudiant" y dull cynhyrchu o'i darddiad i'w ddyfodol trwy ddisgrifio deinameg cronni cyfalaf. Trafodwyd yma pynciau fel twf llafur cyflog (wage labour) trawsnewid y gweithle, cronni cyfalaf, cystadleuaeth, y system fancio, tuedd y gyfradd elw i ostwng, rhenti-tir, yn ogystal â sut mae cyflog am lafur yn atgynhyrchu'n barhaus y rheol cyfalaf, ayb.[69][70][71] Mae Marx yn cynnig mai prif ysgogiad cyfalaf yw ymelwa ar lafur, a'i waith di-dâl yw'r ffynhonnell eithaf o werth dros ben (Gwerth Gwarged).

Oherwydd y galw am rifyn Rwsieg o Das Kapital ar 27 Mawrth 1872 argraffwyd 3,000 o gopïau o’r llyfr yn y Rwsieg. Erbyn hydref 1871, roedd y rhifyn cyntaf o'r argraffiad Almaeneg o Das Kapital wedi'u gwerthu a chyhoeddwyd ail argraffiad ar unwaith.

Parhaodd Cyfrolau II a III o Das Kapital ar ffurf llawysgrifau'n unig a daliodd Marx ati i weithio arnynt am weddill ei oes. Cyhoeddwyd y ddwy gyfrol hyn gan Engels ar ôl marwolaeth Marx. Paratodd Engels Cyfrol II o Das Kapital ac fe'i cyhoeddwyd yng Ngorffennaf 1893 dan yr enw Band 2: Der Zirkulationsprozess des Kapitals (Capital II: Y Broses o Gylchdroi Cyfalaf).[72] Cyhoeddwyd Cyfrol III o Das Kapital flwyddyn yn ddiweddarach yn Hydref 1894 dan yr enw Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie Dritter Band. Buch III: Der Gesammtprocess Der Kapitalistischen Produktion (Capital III: Y Broses o Gynhyrchu Cyfalafol yn ei Gyfanrwydd).[73]

Marx yn 1882

Yn ystod degawd olaf ei fywyd, dirywiodd iechyd Marx a'i allu i ganolbwyntio ar un peth am gyfnod hir. Parhaodd i wneud sylwadau pwysig ar wleidyddiaeth gyfoes, yn enwedig yn yr Almaen a Rwsia. Gwrthwynebodd ei Feirniadaeth o Raglen Gotha duedd ei ddilynwyr Wilhelm Liebknecht ac August Bebel i gyfaddawdu â sosialaeth wladwriaethol Ferdinand Lassalle er budd plaid sosialaidd unedig. Mae'r gwaith hwn hefyd yn nodedig am ddyfyniad enwog arall gan Marx: "Pob un i roi yn ôl ei allu, i bob un yn ôl ei angen".

Marwolaeth

[golygu | golygu cod]
Beddrod Karl Marx, Mynwent East Highgate, Llundain

Yn dilyn marwolaeth ei wraig Jenny yn Rhagfyr 1881, datblygodd Marx gatâr a'i cadwodd mewn afiechyd am 15 mis olaf ei fywyd. Yn ddiweddarach trodd yn froncitis a'r pliwrisi a'i lladdodd yn Llundain ar 14 Mawrth 1883, pan fu farw yn berson di-wladwriaeth yn 64 oed. Fe'i claddwydd gan ei deulu a'i ffrindiau ym Mynwent Highgate (Dwyrain), Llundain, ar 17 Mawrth 1883 mewn ardal a neilltuwyd ar gyfer pobl agnostig ac anffyddwyr (mae bedd y bardd George Eliot gerllaw). Yn ôl Francis Wheen roedd rhwng naw ac un ar ddeg o alarwyr yn ei angladd, fodd bynnag mae ymchwil o ffynonellau cyfoes yn nodi un-deg-tri o unigolion a enwyd: Friedrich Engels, Eleanor Marx, Edward Aveling, Paul Lafargue, Charles Longuet, Helene Demuth, Wilhelm Liebknecht, Gottlieb Lemke, Frederick Lessner, G Lochner, Syr Ray Lankester, Carl Schorlemmer ac Ernest Radford. Mae adroddiad papur newydd cyfoes yn honni bod 25 i 30 o berthnasau a ffrindiau wedi mynychu'r angladd.[74] Nododd awdur yn The Graphic 'Trwy gamgymeriad rhyfedd ... ni chyhoeddwyd ei farwolaeth am ddau ddiwrnod, a dywedwyd mai ym Mharis y caiff ei gladdu! Trannoeth daeth y cywiriad o Baris; a phan frysiodd ei gyfeillion a'i ganlynwyr i'w dŷ yn Haverstock Hill, i ddysgu amser a man claddu, dywedwyd wrthyn fod Marx eisioes wedi'i gladdu ym mhridd y fynwent. Oni bai am hyn, byddai gwrthdystiad mawr wedi'i gynnal dros ei fedd'.[75]

Siaradodd nifer o'i ffrindiau agosaf yn ei angladd, gan gynnwys Wilhelm Liebknecht a Friedrich Engels. Roedd araith Engels yn cynnwys y canlynol:

Ar y 14eg o Fawrth, am chwarter i dri yn y prynhawn, peidiodd y meddyliwr mwyaf byw a meddwl. Roedd wedi cael ei adael ar ei ben ei hun am ddau funud, a phan ddaethom yn ôl daethom o hyd iddo yn ei gadair freichiau, wedi mynd i gysgu – am byth.<ref name="1883: The death of Karl Marx">

Gadawodd Marx ystâd bersonol o £250 (cyfwerth â £26,788 yn 2021 [205] ).[76] Ar ei farwolaeth ei hun ym 1895, gadawodd Engels "rhan sylweddol" o'i ystâd i ddwy ferch Marx a oedd wedi goroesi (gwerth $4.8 yn 2011) [77]

Astudiaethau

[golygu | golygu cod]
  • Howard Williams, Marx, Y Meddwl Modern (Gwasg Gee, 1980)

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Friedrich Engels; Karl Marx (1973). Karl Marx on Society and Social Change: With Selections by Friedrich Engels (yn Saesneg). Gwasg Prifysgol Chicago. t. ix. ISBN 9780226509181.
  2. ↑ Maniffesto’r Blaid Gomiwnyddol. Karl Marx a Friederich Engels; 1848. Llyfr llafar
  3. ↑ Karl Marx, Llythr at Friederich Engels 11 Mai 1870[dolen farw]
  4. ↑ Marx, Karl. Critique of the Gotha Program.
  5. ↑ Unger, Roberto Mangabeira (2007). Free Trade Reimagined: The World Division of Labor and the Method of Economics. Princeton: Princeton University Press.
  6. ↑ Hicks, John (May 1974). "Capital Controversies: Ancient and Modern". The American Economic Review 64: 307. https://archive.org/details/sim_american-economic-review_1974-05_64_2/page/307. "The greatest economists, Smith or Marx or Keynes, have changed the course of history ..."
  7. ↑ Joseph Schumpeter Ten Great Economists: From Marx to Keynes.
  8. ↑ Little, Daniel. "Marxism and Method". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 December 2017. Cyrchwyd 10 December 2017.
  9. ↑ Kim, Sung Ho (2017). "Max Weber". In Zalta, Edward N. (gol.). Stanford Encyclopaedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Max Weber is known as a principal architect of modern social science along with Karl Marx and Emil Durkheim. |access-date= requires |url= (help)
  10. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  11. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  12. ↑ Carroll, James (2002). Constantine's Sword: The Church and the Jews – A History (yn Saesneg). Houghton Mifflin Harcourt. t. 419. ISBN 978-0-547-34888-9. Cyrchwyd 2 April 2018.
  13. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  14. ↑ McLellan 2006.
  15. ↑ Wheen 2001. pp. 12–13.
  16. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976, tt. 5, 8–12; Wheen 2001; McLellan 2006, tt. 5–6.
  17. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  18. ↑ Wheen 2001
  19. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001.
  20. ↑ McLellan 2006.
  21. ↑ Karl Marx: Dictionary of National Biography. Volume 37. Oxford University Press. 2004. tt. 57–58. ISBN 978-0-19-861387-9.
  22. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  23. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  24. ↑ Wheen 2001.
  25. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  26. ↑ Wheen 2001; McLellan 2006
  27. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  28. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  29. ↑ Fedoseyev 1973, t. 23; Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  30. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  31. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  32. ↑ McLellan 2006
  33. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  34. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  35. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  36. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006.
  37. ↑ Sperber 2013.
  38. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; McLellan 2006
  39. ↑ New York: International Publishers,1975,pp. 531–632
  40. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001.
  41. ↑ Marx's thesis was posthumously published in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) pp. 25–107.
  42. ↑ Wheen 2001.
  43. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  44. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  45. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006
  46. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  47. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  48. ↑ Marx, Karl (1975). "Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Law". Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels. 3. New York: International Publishers. t. 3.
  49. ↑ Marx, Karl (1975). "On the Jewish Question". Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels. 3. New York: International Publishers. t. 146.
  50. ↑ McLellan 2006.
  51. ↑ Nicolaievsky & Maenchen-Helfen 1976; Wheen 2001; McLellan 2006.
  52. ↑ Wheen 2001; McLellan 2006.
  53. ↑ Wheen 2001.
  54. ↑ Wheen 2001. p. 75.
  55. ↑ Mansel, Philip (2001). Paris Between Empires. New York: St. Martin Press. t. 390.
  56. ↑ Engels, Friedrich (1975). "The Condition of the Working Class in England". Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels. 4. New York: International Publishers. tt. 295–596.
  57. ↑ Fedoseyev 1973.
  58. ↑ Wheen 2001. pp. 85–86.
  59. ↑ Karl Marx, "The Holy Family", contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 4, pp. 3–211.
  60. ↑ Note 54 contained on p. 598 in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3.
  61. ↑ Karl Marx, "Economic and Philosophical Manuscripts of 1844" Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3 (International Publishers: New York, 1975) pp. 229–346.
  62. ↑ Fedoseyev 1973, t. 83.
  63. ↑ Jonathan Sperber, Karl Marx: A Nineteenth-Century Life, p. 347.
  64. ↑ Fedoseyev 1973, t. 345.
  65. ↑ Karl Marx, "The Civil War in France" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 22 (International Publishers: New York, 1986) pp. 307–59.
  66. ↑ Karl Marx, "Economic Manuscripts of 1857–1858" contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 28 (International Publishers: New York, 1986) pp. 5–537.
  67. ↑ Karl Marx, "Economic Manuscripts of 1857–1858" contained in the Preparatory Materials section of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 29 (International Publishers: New York, 1987) pp. 421–507.
  68. ↑ Classical sociological theory. Craig J. Calhoun (arg. 3rd). Chichester, West Sussex: John Wiley & Sons. 2012. t. 138. ISBN 978-0-470-65567-2. OCLC 794037359. Marx used social criticism as his standard form of social analysis. Marx defined criticism as the "radical negation of social reality."CS1 maint: others (link)
  69. ↑ Moishe, Postone (2006). Time, labor, and social domination : a reinterpretation of Marx's critical theory. Cambridge University Press. tt. 190, 26–27. 135, 374–75. ISBN 978-0-521-56540-0. OCLC 475188205.
  70. ↑ Classical sociological theory. Craig J. Calhoun (arg. 3rd). Chichester, West Sussex: John Wiley & Sons. 2012. ISBN 978-0-470-65567-2. OCLC 794037359.CS1 maint: others (link)
  71. ↑ Peperell (2010), RMIT University
  72. ↑ Karl Marx, "Capital II: The Process of Circulation of Capital" embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 36 (International Publishers: New York, 1997).
  73. ↑ Karl Marx, "Capital III: The Process of Capitalist Production as a Whole" embodying the whole volume of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 37 (International Publishers: New York, 1998).
  74. ↑ 'Dr Karl Marx', in The People, 25 March 1883, p.3.
  75. ↑ 'Dr Karl Marx' in The Graphic, 31 March 1883, pp. 319, 322
  76. ↑ "Marx, Karl". probatesearchservice.gov. UK Government. 1883. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 7 August 2015. Cyrchwyd 14 June 2020.
  77. ↑ Montefiore, Simon Sebag. "The Means of Reproduction". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 September 2011. Cyrchwyd 25 September 2011.


Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Marx&oldid=12905729"