Y Taliban

Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Taleban)
Y Taliban
Baner y Taliban, sef testun y siahâda ar gefndir gwyn.
Enghraifft o'r canlynolterrorist organization, mudiad gwleidyddol, sefydliad milwrol, sefydliad crefyddol, sefydliad gwleidyddol Edit this on Wikidata
IdiolegIslamiaeth, Pashtunwali, Deobandi, cenedlaetholdeb crefyddol, Islamic fundamentalism, Jihadism Edit this on Wikidata
Label brodorolطالبان Edit this on Wikidata
Dechrau/Sefydlu1994 Edit this on Wikidata
Pennaeth y sefydliadAmir al-Mu'minin Edit this on Wikidata
SylfaenyddMohammed Omar, Abdul Ghani Baradar Edit this on Wikidata
PencadlysAffganistan, Pacistan, Catar Edit this on Wikidata
Enw brodorolطالبان Edit this on Wikidata
Gwefanhttps://alemarahenglish.af/ Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mudiad gwleidyddol, crefyddol, a milwrol sydd yn arddel ffwndamentaliaeth Islamaidd Deobandi, Islamiaeth filwriaethus, a jihadaeth yn Affganistan yw'r Taliban neu Taleban (Pashto: طالبان, ṭālibān sef "myfyrwyr") a reolai Emirad Islamaidd Affganistan o 1996 hyd 2001 ac ers 2021. Pashtuniaid ydynt yn bennaf.

Yn niwedd 1994, yn ystod Rhyfel Cartreff Affganistan (1992–96), daeth carfan y Taliban i'r amlwg dan arweiniad Mohammad Omar, ac erbyn 1996 llwyddasant i gipio'r rhan fwyaf o diriogaeth Affganistan bob yn ddarn, gyda chymorth grwpiau eithafol eraill ac Arabiaid Affganaidd a oedd yn gyn-filwyr y mujahideen. Ym Medi 1996, meddiannwyd y brifddinas Kabul o'r diwedd gan y Taliban, a sefydlwyd Emirad Islamaidd Affganistan. Ar ei hanterth, rheolwyd rhyw 90% o diriogaeth y wlad gan y Taliban, a'r gweddill yn y gogledd-ddwyrain gan wrthryfelwyr Cynghrair y Gogledd, a gydnabuwyd gan nifer o wledydd fel olynydd Gwladwriaeth Islamaidd Affganistan. Pan oeddent wrth y llyw yn y wlad, cydnabuwyd yr emirad yn ddiplomyddol gan dair gwladwriaeth yn unig: yr Emiradau Arabaidd Unedig, Pacistan, a Sawdi Arabia. O dan lywodraeth Mohammed Omar, roedd mylah yn rheoli pob pentref, y rhan fwyaf ohonynt gyda chefndir o addysg yn ysgolion crefyddol Islamaidd ym Mhacistan. Roedd bron i 98% o aelodau'r Taliban yn Bashtuniaid o dde a dwyrain Affganistan a gogledd-orllewin Pacistan, ond yn eu plith roedd canran bychan o wirfoddolwyr o weddill Ewrasia nad oedd yn Bashtuniaid.

Dynion arfog y Taliban yng nghefn tryc bychan yn Herat yng Ngorffennaf 2001.

Daeth y Taliban yn ddrwg-enwog am eu triniaeth hallt o fenywod. Gorfodwyd menywod i wisgo'r burqa ar goedd; ni chaniateid iddynt weithio y tu allan i'r cartref; ni chaniateid iddynt gael eu haddysgu ar ôl cyrraedd wyth oed, a than hynny caniateid iddynt astudio'r Corân yn unig; ni chaniateid iddynt gael eu trin gan feddygon gwrywaidd heb warchodwr yn bresennol; a gwynebant chwipio cyhoeddus a'r gosb eithaf am droseddu yn erbyn cyfraith y Taliban, seiliedig ar ddarlleniad llythrennol o sharia ar ei llymaf.

Bu'r frwydr rhwng y Taliban a Chynghrair y Gogledd heb enillydd nes 2001. Cwympodd y Taliban yn sgil goresgyniad y wlad gan Unol Daleithiau America yn niwedd 2001, a sefydlwyd Gweriniaeth Islamaidd Affganistan gyda chymorth yr Americanwyr a'r glymblaid ryngwladol. Aeth y lluoedd hynny ati i drechu'r Taliban yn filwrol ym mhob rhan o'r wlad, ond parhaodd llecynnau o wrthsafiad Gwrthryfel y Taliban am ugain mlynedd arall bron, yn arbennig yn nhaleithiau Kandahar a Helmand. Ym Mai 2021, wrth i'r nol Daleithiau ddechrau encilio'r gweddill o'u lluoedd yn Affganistan, lansiwyd ymgyrch ymosodol gan y Taliban yn erbyn y llywodraeth mewn ymgais i orchfygu'r holl wlad a cheisio adfer yr Emirad Islamaidd. Ym misoedd Mehefin a Gorffennaf 2021, llwyddodd y Taliban gipio mwy o diriogaeth nag ar unrhyw bryd ers eu cwymp yn 2001. Erbyn canol mis Awst amgylchynwyd Kabul, y ddinas fawr olaf yn y wlad dan reolaeth y llywodraeth, gan luoedd y Taliban. Ffoes yr Arlywydd Ashraf Ghani o'r wlad, a chwympodd y llywodraeth genedlaethol. Cipiwyd Kabul ganddynt ar 15 Awst, gan sicrhau buddugoliaeth i'r Taliban ac ailsefydlu Emirad Islamaidd Affganistan.

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]