Englyn unodl union

Y pedwar mesur ar hugain

Y pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Rhestr Awdl gywydd Byr a thoddaid Clogyrnach Cyhydedd fer Cyhydedd hir Cyhydedd naw ban Cyrch a chwta Cywydd deuair fyrion Cywydd deuair hirion Cywydd llosgyrnog Englyn cyrch Englyn milwr Englyn penfyr Englyn proest cyfnewidiog Englyn proest cadwynog Englyn unodl union Englyn unodl crwca Gwawdodyn byr Gwawdodyn hir Hir a thoddaid Rhupunt byr Rhupunt hir Tawddgyrch cadwynog Toddaid

Yr englyn unodl union yw'r mesur mwyaf poblogaidd o'r Pedwar mesur ar hugain traddodiadol, ac ynghyd â'r cywydd deuair hirion, ymysg y ddau fesur pwysicaf. Erbyn heddiw, ceir cynghanedd ymhob llinell.

Hanes

Yng Nghanu Llywarch Hen a Chanu Heledd, defnyddir englynion penfyr ac englynion milwr, ond ers cyfnod Beirdd yr Uchelwyr, yr englyn unodl union yw'r englyn mwyaf poblogaidd, a daeth englyn yn gyfystyr ag englyn unodl union ar lafar.

Dangosodd Alan Llwyd fod y rhan ganlynol o'r Gododdin, a briodolir i Aneirin, bron yn dilyn patrwm englyn unodl union digynghanedd:

Am drynni drylaw drylenn
Am lwys am difiwys dywarchen
Am gwydaw gwallt e ar benn
Y am wyr eryr gwydyen.

trwy ei ysgrifennu fel hyn:

Am drynni drylaw drylenn – am lwys
Am difiwys dywarchen
Am gwydaw gwallt e ar benn
Y am wyr eryr gwydyen.

Canodd Cynddelw Brydydd Mawr dri englyn unodl union mewn coffa i'w fab, Dygynnelw. Ceisiodd yr ysgolhaig John Rhŷs brofi mai o'r Lladin y daeth y mesur hwn yn wreiddiol.

Nodweddion

Englyn unodl union ar garreg fedd yn Eglwys Crist, Y Bala, Gwynedd.
'Price anwyl, pur ei wasanaeth...'

Englyn unodl union ar garreg fedd Eglwys Sant Cynog yn Llangynog

Mae'r englyn yn gyfuniad o ddau fesur, sef toddaid byr a'r cywydd deuair hirion. Gelwir y ddwy linell gyntaf, sef y toddaid byr, yn baladr yr englyn, a gelwir y ddwy linell olaf, sef y cywydd deuair hirion, yn esgyll yr englyn.

Rhennir deg sillaf y llinell gyntaf yn 7+3, 8+2 neu 9+1, ac yn dilyn y gwant, ceir y strac a'r gair cyrch. Os defnyddir y Gynghanedd draws neu'r Groes yn y rhwng y gair cyrch a'r ail linell, cynganeddir yr ail linell yn bengoll. Fe'i cynganeddir ar ei hyd os defnyddir y Gynghanedd Sain.

Dyma enghraifft gan Dewi Emrys:

Wele rith fel ymyl rhod – o'n cwmpas
Campwaith dewin hynod;
Hen linell bell nad yw'n bod,
Hen derfyn nad yw'n darfod.

Dyma englyn unodl union o waith Tudur Aled:

Mae'n wir y gwelir argoelyn – difai
Wrth dyfiad y brigyn:
Hysbys y dengys y dyn
O ba radd y bo'i wreiddyn.

Gellir canu cadwyn, cyfres neu osteg o englynion, ond mae'n fesur sy'n medru sefyll ar ei draed ei hun a cheir miloedd o enghreifftiau o englynion unigol.

Oriel o englynion ar gerrig beddau

• 
  Englyn gan Trebor Mai ar englyn ym mynwent Eglwys Sant Rhychwyn, Dyffryn Conwy
• 
  Eglwys Sant Cedol, Pentir, Gwynedd
• 
  Rhybudd i ymwelwyr mynwent Penrhyndeudraeth:
  Ti sathrwr, baeddwr, beddau, — ar esgyrn
  O rho ysgafn gamrau;
  Cofia di hyn briddyn brau, Daw dwthwn y sethrir dithau.

Llyfryddiaeth

• John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925
• Alan Llwyd, Anghenion y Gynghanedd (Fersiwn Newydd), Cyhoeddiadau Barddas, 2007
• Alan Llwyd (gol.), Y Flodeugerdd Englynion Newydd, Cyhoeddiadau Barddas, 2009

Gweler hefyd

• Englyn
• Y pedwar mesur ar hugain
• Cynghanedd (barddoniaeth)
• Paladr
• Esgyll