Yr iaith Ladin yng Nghymru
Daeth yr iaith Ladin i Gymru yn ystod oes yr Ymerodraeth Rufeinig. Parhaodd yn iaith y werin am ychydig canrifoedd, nes twf grŵp ethno-ieithyddol y Cymry. Lladin oedd yr iaith ryngwladol drwy gydol yr Oesoedd Canol, cyn iddi golli statws i Saesneg yn y cyfnod modern.
Yr oesoedd Rhufeinig ac ôl-Rufeinig (1g–7g)[golygu | golygu cod]
Lladin Prydeinig oedd y ffurf ar Ladin llafar fel y'i siaredir ym Mhrydain yn yr oesoedd Rhufeinig (1g i'r 5g OC) ac ôl-Rufeinig (5g i'r 7g). Pan adawodd y Rhufeiniaid Brydain tua 410, roedd trigolion addysgedig de Prydain yn medru Lladin a Brythoneg, ac yn y 6g roedd trigolion Dyfed a Brycheiniog hefyd yn siarad Gwyddeleg. Bu farw'r iaith yn nechrau'r 8g, gan ildio'i thiriogaeth i'r Frythoneg yng Nghymru a'r Eingl-Sacsoneg yn Lloegr. Ceir nifer o fenthyceiriau Lladin yn y Frythoneg a'r Hen Saesneg, sydd yn goroesi heddiw yn y Gymraeg, y Gernyweg, y Llydaweg, a'r Saesneg modern.
Yr Oesoedd Canol (8g–15g)[golygu | golygu cod]
Trwy gydol yr Oesoedd Canol yng Nghymru, Lladin oedd yr iaith ryngwladol, megis gwledydd eraill Ewrop, ac iaith gyffredin yr ysgolheigion a'r Eglwys Gatholig. Ysgrifennodd nifer o lenorion Cymru drwy gyfrwng Lladin, gan gynnwys Gerallt Gymro, Asser, Siôn Gymro, Sieffre o Fynwy, a Rhygyfarch ap Sulien.
Lladin Newydd (16g–18g)[golygu | golygu cod]
O'r goncwest Normanaidd yn 1066 hyd at 1733, Lladin oedd iaith cofnodion gwleidyddol swyddogol Teyrnas Lloegr, ac felly yng Nghymru hefyd o'r Deddfau Uno yng nghanol yr 16g. Lladin Newydd oedd y ffurf a ddefnyddiwyd mewn gweithiau gwreiddiol o'r 16g hyd y 19g.
Yn y cyfnod modern cynnar, dirywiodd defnydd yr iaith Ladin ar lefelau rhyngwladol, gan ildio lle i ieithoedd mawr Ewrop, yn enwedig Ffrangeg, Saesneg, ac Almaeneg. Erbyn y 19g, disodlwyd y Lladin gan y Saesneg fel iaith ryngwladol yng Nghymru. Mae'r clasurydd Carys Moseley yn beio'r ffaith na threiddiodd y Lladin cyn belled â'r Saesneg yn gymdeithasol yng Nghymru. Er iddi golli defnyddioldeb ymarferol yn y cyfnod 1750–1850, daeth Lladin yn bwnc ysgol mwy cyffredin ar draws Ewrop, yn enwedig yn sgil y mudiad newydd-ddyneiddiol ym Mhrwsia a'i bwyslais ar glasura, beirniadaeth ffynonellol, a ffiloleg gymharol. Bellach, Lladin Clasurol oedd yr unig ffurf ar yr iaith a ddysgir.[1]
Yr oes fodern (19g–21g)[golygu | golygu cod]
Un o'r rhai oedd yn gwerthfawrogi'r Lladin fel iaith lenyddol, crefyddol, a rhyngwladol oedd Saunders Lewis. Fe gyfieithodd farddoniaeth o'r Lladin i'r Gymraeg, a dadleuodd yn frwd o blaid defnyddio Lladin yn yr Offeren Gatholig gan ei bod yn "iaith niwtral ar lefel foesol a gwleidyddol".[1] Bu Syr John Morris-Jones hefyd yn argymell dull gramadegol dysgu Lladin fel delfryd ar gyfer dysgu Cymraeg yn yr ysgolion.
Nid yw'r un ysgol yng Nghymru heddiw yn dysgu Lladin drwy gyfrwng y Gymraeg. Yn ôl Carys Moseley, "os na ddysgir Lladin ni fydd cenedlaethau i ddod yn gallu datgloi meysydd newydd yn hanes ein cenedl a'n cyfandir".[1]