Gruffudd ab yr Ynad Coch

Bardd llys yng Ngwynedd yn ail hanner y 13eg ganrif oedd Gruffudd ab yr Ynad Coch (fl. 1277 - 1283), un o'r olaf o Feirdd y Tywysogion. Mae'n adnabyddus yn bennaf fel awdur un o'r marwnadau enwocaf yn yr iaith Gymraeg, a ganodd i alaru a choffáu Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf), Tywysog Cymru.

Cefndir y bardd

Ychydig a wyddys am fywyd personol y bardd. Hanai o deulu o gyfreithwyr Cymreig a adnabyddir fel 'Llwyth Cilmin Droetu', a oedd yn gysylltiedig â Llanddyfnan ym Môn ond yn wreiddiol o ardal cwmwd Uwch Gwyrfai yn Arfon. Roedd yn geifn (perthynas nesaf ar ôl cyfyrder) i'r bardd Einion ap Madog ap Rhahawd (fl. 1237), a ganodd i Gruffudd ap Llywelyn Fawr, tad Llywelyn Ein Llyw Olaf. Mae'n bosibl mai Madog Goch Ynad oedd tad Gruffudd ab yr Ynad Coch; mae'n bosibl ei fod yn dal tir ym Môn yn ddiolch am ei wasanaeth fel ynad yn llywodraeth Gwynedd.

Ei waith barddonol

Erys ar glawr saith awdl ac un englyn proest o waith Gruffudd ab yr Ynad Coch. Maent i gyd ar gael mewn un llawysgrif yn unig, sef Llawysgrif Hendregadredd. Canu crefyddol yw chwech o'r awdlau.

Mae'r seithfed awdl yn farwnad i'r Tywysog Llywelyn ap Gruffudd a gyfansoddwyd yn fuan ar ôl ei farwolaeth, yn Rhagfyr 1283 neu'n gynnar yn Ionawr 1284. Yn y gerdd enwog hon mae'r galar am golli Llywelyn a'r pryder am ddyfodol Gwynedd a Chymru yn cael ei fynegi mewn termau dwys a phersonol ar y naill law a chosmig a chatholig ar y llaw arall. Mae natur ei hun wedi'i hysgwyd i'w seiliau:

'Oerfelawg calon dan fron o fraw,

Rhewydd fal crinwydd ysy'n crinaw;

Poni welwch chwi hynt y gwynt a'r glaw?

Poni welwch chwi'r deri yn ymdaraw?

Poni welwch chwi'r môr yn merwinaw—'r tir?

Poni welwch chwi'r Gwir yn ymgyweiriaw?

Poni welwch chwi'r haul yn hwylaw—'r awyr?

Poni welwch chwi'r sŷr wedi r'syrthiaw?

Pani chredwch chwi i Dduw, ddynaddion ynfyd?

Pani welwch chwi'r byd wedi r'bydiaw?'

Llyfryddiaeth

• Rhian M. Andrews a Catherine McKenna (gol.), yn, Gwaith Bleddyn Fardd a beirdd eraill ail hanner y drydedd ganrif ar ddeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1996). 'Cyfres Beirdd y Tywysogion'.

Ceir testun hwylus o destun 'Marwnad Llywelyn ap Gruffudd' mewn orgraff ddiweddar yn y gyfrol Blodeugerdd Rhydychen o Farddoniaeth Gymraeg.