Tywysog Cymru

Oddi ar Wicipedia
Gweler hefyd: Brenin & Tywysog Cymru.
Cerflun o Owain Glyn Dŵr yng Nghorwen.

Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn[1], ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn Dŵr.

Tywysogion Cymru brodorol[golygu | golygu cod]

Cofeb Llywelyn ein Llyw Olaf, Cilmeri. Tywysog olaf Cymru cyn rheolaeth Saesnig
Gweler hefyd: Brenin & Tywysog Cymru

Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw "un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr" neu'n llythrennol "un sydd ar y blaen, un sy'n arwain." Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl "Tywysog Gogledd Cymru". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru. Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab.

Owain Glyndwr[golygu | golygu cod]

Arfbais Owain Glyndwr.

Fe arweiniodd Owain Glyndwr wrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar ôl 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar ôl hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.

Rhestr Tywysogion Cymru Brodorol[golygu | golygu cod]

Llun Enwau Teyrnas gwreiddiol Teitl a nodiadau Blynyddoedd â thystiolaeth Manylion marw
Defnyddiwyd y term Brenin Cymru neu Brenin y Brythoniaid cyn y cyfnod hwn
Gruffudd ap Cynan Gwynedd Tywysog...y Cymry oll[2] 1136[2]

(Yn ôl Brut y Tywysogion)

Bu farw yn 1137 yn 81-82 mlwydd oed.
Owain ap Gruffudd

Owain Gwynedd

Gwynedd Tywysog Cymru[3]

Tywysog y Cymry; y person cyntaf i ddefnyddio'r arddull hon i ddynodi annibyniaeth, sofraniaeth a goruchafiaeth dros lywodraethwyr brodorol eraill[4][5][6]

~1165[5][6] Bu farw yn 1170 yn 69-70 mlwydd oed.
Rhys ap Gruffydd

Yr Arglwydd Rhys

Deheubarth Tywysog Cymru[7] 1165[8]

1184[8]

1197[9][8]

Bu farw yn 1197, yn 65 mlwydd oed.
Llywelyn ap Iorwerth

Llywelyn Fawr

Gwynedd Tywysog Cymru[10]

Cyfeirir ato gan groniclwyr Cymraeg a Saesneg fel "Tywysog Cymru". Daliodd "dywysogaeth" Cymru ond defnyddiodd y teitl "Tywysog Aberffraw ac arglwydd yr Wyddfa", gydag Aberffraw yn awgrymu goruchafiaeth dros Gymru gyfan a gwrogaeth gan bob Brenin arall[11]

1240[2]

(Yn ôl Brut y Tywysogion)

Bu farw yn 1240 yn 66-67 mlwydd oed.
Dafydd ap Llywelyn Gwynedd Tywysog Cymru[3][12] 1245[12] Bu farw yn sydyn yn 1246, yn 33 mlwydd oed.
Llywelyn ap Gruffudd

Llywelyn ein Llyw Olaf

Gwynedd Tywysog Cymru[3][13] 1255[2]1258, 1262, 1267[14] Lladdwyd gan filwyr o Loegr dan gochl trafodaethau heddwch ar 11 Rhagfyr 1282 yn 59 oed. Parêdiwyd ei ben ar bolyn o amgylch Llundain a'i roi ar dwr Llundain.[15]
Dafydd ap Gruffydd Gwynedd Tywysog Cymru[3] 1282[3][16], 1283[17] Llusgwyd drwy'r stryd gan geffyl cyn cael ei grogi, ei ddadberfeddu a'i chwarteri yn Amwythig ar 3 Hydref 1283 ar ôl cael ei ddal gan filwyr Lloegr. Rhoddwyd ei ben ar bolyn wrth pen ei frawd.
Rheolaeth Saesnig yn dechrau ar ôl lladd Llywelyn & Dafydd ap Gruffydd
Madog ap Llywelyn Gwynedd Tywysog Cymru[3] 1294[3][18] Cadwyd yn garcharor yn Llundain
Owain ap Tomas

Owain Lawgoch

Gwynedd Tywysog Cymru[19] 1363[19] Llofruddiwyd Gorffennaf 1378[19]
Owain ap Gruffydd

Owain Glyndŵr

Powys, Deheubarth, Gwynedd Tywysog Cymru[3] 1400[3] Bu farw 1415, yn 55-56 mlwydd oed ac fe gladdwyd yn gyfrinachol.

Tywysogion Anfrodorol, Saesnig[golygu | golygu cod]

Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru

Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw rôl gyfansoddiadol yng Nghymru.

Rhestr o Dywysogion Anfrodorol Cymru (Saesnig)[golygu | golygu cod]

  1. Edward o Gaernarfon 1301-1307
  2. Edward, y Tywysog Du 1343-1376
  3. Rhisiart o Bordeaux 1376-1377
  4. Harri Mynwy 1399-1413
  5. Edward o Westminster 1454-1471
  6. Edward mab Edward IV 1471-1483
  7. Edward o Middleham 1483-1484
  8. Arthur Tudur 1489-1502
  9. Harri Tudur 1504-1509
  10. Harri Stuart 1610-1612
  11. Siarl Stuart 1616-1625
  12. Siôr mab Siôr I 1714-1727
  13. Frederick 1729-1751
  14. Siôr mab Frederick 1751-1760
  15. Siôr y Rhaglyw Dywysog 1762-1820
  16. Albert Edward 1841-1901
  17. Siôr mab Edward VII 1901-1910
  18. Edward mab Siôr V 1910-1936
  19. Siarl Mountbatten-Windsor (1958-2022)[20]
  20. William Mounbatten-Windsor (2022 - )[21]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Hanes Cymru, t. 138, John Davies, Penguin 1990
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin Publishing Group. ISBN 978-0-14-028475-1. Prince of the Welsh
  4. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 24. ISBN 978-0-14-014824-4.
  5. ↑ 5.0 5.1 Huw, Pryce (1998). "Owain Gwynedd And Louis VII: The Franco-Welsh Diplomacy of the First Prince of Wales". Welsh History Review 19 (1): 1–28. https://journals.library.wales/view/1073091/1083764/4.
  6. ↑ 6.0 6.1 Turvey, Roger (2013). Owain Gwynedd: Prince of the Welsh (yn Saesneg). Y Lolfa. tt. 84–86. ISBN 978-1-84771-694-1.
  7. ↑ Pryce, Huw (2010-10-15). The Acts of Welsh Rulers, 1120-1283 (yn Saesneg). University of Wales Press. t. 75. ISBN 978-0-7083-2387-8.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Pryce, Huw (2010-10-15). The Acts of Welsh Rulers, 1120-1283 (yn Saesneg). University of Wales Press. tt. 75, 96. ISBN 978-0-7083-2387-8.
  9. ↑ "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
  10. ↑ "Llywelyn ab Iorwerth", Dictionary of National Biography, 1885-1900 Volume 34, https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_National_Biography,_1885-1900/Llywelyn_ab_Iorwerth, adalwyd 2023-11-09
  11. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 321, 323. ISBN 978-0-14-014824-4.
  12. ↑ 12.0 12.1 Pryce, Huw (2010-10-15). The Acts of Welsh Rulers, 1120-1283 (yn Saesneg). University of Wales Press. tt. 78, 479. ISBN 978-0-7083-2387-8.
  13. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 22, 24, 49. ISBN 978-0-14-014824-4.
  14. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 384, 385, 386, 495. ISBN 978-0-14-014824-4.
  15. ↑ Davies, Dr John (2020). Accident or Assassination?The Death of Llywelyn 11th December 1282 (PDF). Abbey Cwmhir Heritage Trust.
  16. ↑ Nodyn:Cite DWB
  17. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 386. ISBN 978-0-14-014824-4.
  18. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 513. ISBN 978-0-14-014824-4.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 Jones, John Graham (2014-11-15). The History of Wales (yn Saesneg). University of Wales Press. ISBN 978-1-78316-170-6.
  20. ↑ Tywysogaeth Cymru: 1267-1967, J.G. Edwards, Gwasg Prifysgol Cymru 1991
  21. ↑ "'Dim hast i arwisgo tywysog newydd Cymru, ac angen iddo ddysgu mwy am flaenoriaethau'r bobol'". Golwg360. Cyrchwyd 13 Medi 2022.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Tywysog_Cymru&oldid=11912985"