Tywysog Cymru

Oddi ar Wicipedia
Neidio i'r panel llywio Neidio i'r bar chwilio
Gweler hefyd: Brenin & Tywysog Cymru.
Cerflun o Owain Glyn Dŵr yng Nghorwen.

Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn[1], ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn Dŵr.

Tywysogion Cymru brodorol[golygu | golygu cod y dudalen]

Gweler hefyd: Brenin & Tywysog Cymru
Arfbais Owain Glyndwr.

Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw "un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr" neu'n llythrennol "un sydd ar y blaen, un sy'n arwain." Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl "Tywysog Gogledd Cymru". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru. Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab.

Owain Glyndwr[golygu | golygu cod y dudalen]

Fe arweiniodd Owain Glyndwr wrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar ôl 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar ôl hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.

Rhestr Tywysogion Cymru Brodorol[golygu | golygu cod y dudalen]

Llun Enw Arfbais Teyrnas Teitl Cymreig Cyfnod y teitl

(Yn ôl tystiolaeth)

Marwolaeth ac achos marwolaeth Ffynhonnell
Brenin Cymru & Tywysog Cymru
Gruffydd ap Cynan.jpg Gruffudd ap Cynan
Gryffydd ap Cynan, King of Gwynedd.svg
Aberffraw, Terynas Gwynedd (O 1081) 		Aberffraw, Terynas Gwynedd (O 1081) Brenin y Cymry i gyd, Tywysog y Cymru i gyd

(in 1137)[2]

1137 Bu farw yn 1137, yn 81-82 mlwydd oed. Brut y Tywysogion
Owain Gwynedd (PB02299).jpg Owain Gwynedd
Coat of arms of Owain Gwynedd.svg
Caernarfon

(Dim tystiolaeth o ddefnydd yr arfbais.)

Teyrnas Gwynedd Tywysog dros y wlad Brydeinig (in 1146); Brenin Cymru, Brenin y Cymry, tywysog y Cymry 1146–1170 Bu farw yn 1170, yn 69-70 mlwydd oed. Brut y Tywysogion; chartiau modern.[3]
Tywysog Cymru
Rice ap Gryffydd, Prince of Wales.jpg Rhys ap Gruffydd

(Yr Arglwydd Rhys)

Coat of arms of Deheubarth.svg
Teyrnas Deheubarth 		Teyrnas Deheubarth (O 1155) Pennaeth Cymru i gyd (in 1197); Tywysog y Cymry (in 1184), Tywysog Cymru 1184–1197 Bu farw yn 1197, yn 65 mlwydd oed. Brut y Tywysogion; chartiau modern
LlywelynFawr.jpg Llywelyn ap Iorwerth

(Llywelyn Fawr)

Arms of Llywelyn.svg
Teyrnas Gwynedd 		Gwynedd (o 1194), hefyd o 1208 a Powys, o 1216 hefyd Deheubarth Tywysog y Cymry (yn 1228); Tywysog Cymru (yn 1240) 1228–1240 Bu farw yn 1240, yn 66-67 mlwydd oed. Brut y Tywysogion; chartiau modern
Llywelyn the Great detail.jpg Dafydd ap Llywelyn
Arms of Llywelyn.svg
Teyrnas Gwynedd 		Gwynedd Tywysog Cymru (fo 1220) 1220–1246 Bu farw yn sydyn yn 1246, yn 33 mlwydd oed. Cytundeb gyda Lloegr
Llywelyn the Last at Cardiff City Hall.jpg Llywelyn ap Gruffudd

(Llywelyn ein Llyw Olaf)

Arms of Llywelyn.svg
Teyrnas Gwynedd 		Gwynedd (o 1246), ar adegau hefyd Powys a Deheubarth

Tywysog Gwynedd yn 1246 ar ôl Dafydd.

Tywysog Cymru (yn 1264; yn 1258; yn 1267; 1258–82)

"Tywysog Cymru" o 1258. (Adnabyddir gan Henry III 29 Medi 1267)

1258–1282 Lladdwyd ar y 11eg o Ragfyr yn 1282, yn 59 mlwydd oed.

Lladdwyd gan filwr Saesnig mewn twyll, dan yr argraff o gael drafodaeth. Cymerwyd ei ben o amgylch Llundain ar waywffon a roddwyd ei ben ar bigyn Twr Llundain.[4]

Brut y Tywysogion; Cytunedb gyda'r Alban, Cytundeb gyda Lloegr, llythyron, charteri etc.
Dafydd ap Gruffydd
Arms of Dafydd ap Gruffydd.svg
Teyrnas Gwynedd 		Teyrnas Gwynedd Tywysog Cymru (yn 1283) 1282–1283 Lladdwyd ar Hydrey 3ydd, 1283.

Llusgwyd trwy strydoedd Shrewsbury gan geffyl. Crogwyd, adfywiyd adiberfeddwyd. Taflwyd ei berfeddau i'r tân wrth iddo wylio. torrwyd ei ben i ffwrdd a'i roi ar bigyn Twr llundain nesaf at ei frawd Llywelyn. Torrwyd ei gorff mewn i chwarteri.[5]

Llythyrau[6]
Rheolaeth Saesnig yn dechrau ar ôl artaith a llofruddiaeth Llywelyn ein Llyw Olaf ac artaith a llofruddiaeth Dafydd ap Gruffydd.
Cofeb memorial to Madoc Madog ap Llywelyn Eglwys Gresford Church Cymru Wales 12.jpg Madog ap Llywelyn
Arms of Llywelyn.svg
Teyrnas Gwynedd 		Teyrnas Gwynedd Tywysog Cymru (yn 1294) 1294–1295 Daliwyd fel carcharor yn Llundain. Dogfen Penmachno
All or nothing - Owain Glyndwr statue, Corwen - geograph.org.uk - 1862001.jpg Owain Glyndŵr
Arms of Owain Glyndŵr.svg
Teyrnas Gwynedd a hefyd Teyrnas Deheubarth 		Gogledd powys. Erbyn 1404–5, Cymru i gyd. Erbyn 1409 Gwynedd yn unig. Tywysog Cymru

(1400-1415. Ni ddebyniodd bardwn gan frenhinoedd Lloegr.)

1400 – 1415 1415, yn 55-56 mlwydd oed. Claddwyd yn ddirgel. Llythr Penal

Tywysogion Anfrodorol, Saesnig[golygu | golygu cod y dudalen]

Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru

Cofeb Llywelyn ein Llyw Olaf, Cilmeri. Tywysog olaf Cymru (a adnyddebir gan y goron Saesnig).

Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw rôl gyfansoddiadol yng Nghymru.

Rhestr o Dywysogion Anfrodorol Cymru (Saesnig)[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. Edward o Gaernarfon 1301-1307
  2. Edward, y Tywysog Du 1343-1376
  3. Rhisiart o Bordeaux 1376-1377
  4. Harri Mynwy 1399-1413
  5. Edward o Westminster 1454-1471
  6. Edward mab Edward IV 1471-1483
  7. Edward o Middleham 1483-1484
  8. Arthur Tudur 1489-1502
  9. Harri Tudur 1504-1509
  10. Harri Stuart 1610-1612
  11. Siarl Stuart 1616-1625
  12. Siôr mab Siôr I 1714-1727
  13. Frederick 1729-1751
  14. Siôr mab Frederick 1751-1760
  15. Siôr y Rhaglyw Dywysog 1762-1820
  16. Albert Edward 1841-1901
  17. Siôr mab Edward VII 1901-1910
  18. Edward mab Siôr V 1910-1936
  19. Siarl Windsor (1958-2022)[7]
  20. William (2022 - )[8]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. ↑ Hanes Cymru, t. 138, John Davies, Penguin 1990
  2. ↑ "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
  3. ↑ Carpenter, David (2003). The struggle for mastery: Britain 1066–1284.
  4. ↑ Davies, Dr John (2020). Accident or Assassination?The Death of Llywelyn 11th December 1282 (PDF). Abbey Cwmhir Heritage Trust.
  5. ↑ Long, Tony. "Oct. 3, 1283: As Bad Deaths Go, It's Hard to Top This". Wired (yn Saesneg). ISSN 1059-1028. Cyrchwyd 2022-05-27.
  6. ↑ Nodyn:Cite DWB
  7. ↑ Tywysogaeth Cymru: 1267-1967, J.G. Edwards, Gwasg Prifysgol Cymru 1991
  8. ↑ "'Dim hast i arwisgo tywysog newydd Cymru, ac angen iddo ddysgu mwy am flaenoriaethau'r bobol'". Golwg360. Cyrchwyd 13 Medi 2022.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Tywysog_Cymru&oldid=11579787"