Mingreleg
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Zan |
| Enw brodorol | მარგალური ნინა |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-3 | xmf |
| Rhanbarth | Samegrelo-Zemo Svaneti, Gweriniaeth Ymreolaethol Abchasia, Imereti, Tbilisi |
| System ysgrifennu | yr wyddor Sioraidd, Asomtavruli, Nuskhuri, Mkhedruli |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae Mingreleg yn un o ieithoedd rhanbarth y Cawcasws, sy'n perthyn i'r gangen ddeheuol neu'r ieithoedd Cartfeleg, sydd wedi'u datgan mewn perygl o ddiflannu gan UNESCO. Wedi'i siarad gan tua 500,000 o frodorion, hi yw iaith frodorol rhanbarth [Mingrelia]]. Fe'i hysgrifennir gan ddefnyddio'r wyddor Sioraidd. Gelwir yr iaith yn megruli ena yn Mingreleg, a margaluri nina yn Siorsieg.[2] Siaradir gan y Mingreliaid.
Mingreleg, Laz, Sioreg a Svan yw aelodau coeden deulu yr iaithoedd Cartfeleg.[2]
Bydd rhai yn ei hystyried yn dafodiaith o Siorseg a ceir brwydr i ddarbwyllo siaradwyr brodorol ac awdurdodau Siorsieg mai iaith yn ei hawl ei hun yw hi.[3]
Hanfodion
[golygu | golygu cod]Yn ffonetig mae'n cynnwys y pum llafariad sylfaenol a chyfundrefn o gytseiniaid tebyg iawn i Laz (er bod rhai ieithyddion yn ei chymathu a'u hystyried yn ddwy dafodiaith o'r un iaith). Mae'n cynnwys naw achos ar gyfer yr enw, sydd hefyd yn cael ei ddosbarthu a'i wrthod yn wahanol yn dibynnu a yw'n dynodi bod animydd ai peidio. Mae'r cydgysylltiad geiriol yn eithaf cymhleth, gydag 20 o amserau gwahanol a marcwyr morffolegol yn ôl y nifer a'r math o gyflenwadau yn y frawddeg neu yn ôl agwedd y siaradwr.
Hanes
[golygu | golygu cod]
Mae Mingreleg yn un o'r ieithoedd Cartfeleg. Mae ganddi gysylltiad agos â Laz, ond gwahanwyd y ddwy iaith yn ystod y 500 mlynedd diwethaf, ar ôl i'r cymunedau gogleddol (Mingrelian) a deheuol (Laz) gael eu gwahanu gan oresgyniadau Tyrcaidd. Mae'n perthyn yn llai clos i Siorieg, gan fod y ddwy gangen wedi gwahanu yn y mileniwm cyntaf CC neu'n gynharach, a hyd yn oed yn agosach at Svan, y credir iddo ehangu yn yr 2il fileniwm CC neu ynghynt.[4] Mae Mingreleg yn ddealladwy i'r ddwy ochr yn unig gyda Laz.
Daeth yr ymdrechion cyntaf i gynhyrchu Mingreleg ysgrifenedig safonol yn y 1860au, pan orchfygodd Ymerodraeth Rwsia y rhanbarth ac ysgolheigion Tsaraidd yn dadansoddi ieithoedd lleol. Buan yr ysgogodd ymdrechion i greu system ysgrifennu, ar sail Cyrillig i ddechrau, wrthwynebiad trwm gan elites Sioraidd, a oedd yn amau y Rwsiaid o weithredu gwleidyddiaeth “rhannu a rheoli”.[3]
Mae astudiaethau ieithyddol cynharaf Mingreleg yn cynnwys dadansoddiad ffonetig gan Aleksandre Tsagareli (1880), a gramadegau gan Ioseb Kipshidze (1914) a Shalva Beridze (1920). Rhwng 1930 a 1938 cyhoeddwyd nifer o bapurau newydd ym Mingreleg, megis Kazakhishi Gazeti, Komuna, Samargalosh Chai, Narazenish Chai, a Samargalosh Tutumi.
Yna yn y 1930au, arbrofodd awdurdodau yn Georgia Sofietaidd gyda sgript Mingreleg yn seiliedig ar yr wyddor Sioraidd. Sefydlodd yr arbrawf, a elwir yn “Gwestiwn Mingreliaidd”, ar ôl i Lavrentiy Beria ennill y llaw uchaf mewn brwydr wleidyddol. Ar ôl dod yn arweinydd cangen Sioraidd y Blaid Gomiwnyddol ym 1931, penderfynodd Beria, a oedd ei hun o darddiad Mingrelian, ei bod yn well peidio â lobïo am yr hyn a fyddai'n hawdd ei ystyried yn genedligrwydd ei hun.
Cafodd y sgript honno ei hadfywio yn y 1990au, pan wnaed ymdrechion gwan i gyhoeddi testunau Mingreleg.[3]
Yn fwy diweddar, bu peth adfywiad yn yr iaith, gyda chyhoeddi geiriadur Mingreleg-Georgian gan Otar Kajaia, geiriadur Mingrelian-Almaeneg gan Otar Kajaia a Heinz Fähnrich, a llyfrau cerddi gan Lasha Gakharia, Edem Izoria, Lasha Gvasalia, Guri Otobaia, Giorgi Sichinava, Jumber Kukava, a Vakhtang Kharchilava, cyfnodolyn Skani, wicipedia Mingreleg, yn ogystal â llyfrau a chylchgronau a gyhoeddwyd gan Tystion Jehofa.[5]
Dosbarthiad a statws
[golygu | golygu cod]
Nid oes unrhyw ffynonellau dibynadwy ar gyfanswm nifer y siaradwyr Mingreleg, ond amcangyfrifir bod rhwng 500,000 ac 800,000. Mae'r rhan fwyaf o'i siaradwyr yn byw yn rhanbarth Samegrelo (Mingrelia) yn Georgia, sy'n cynnwys Mynyddoedd Odishi ac Iseldiroedd Kolkheti, o arfordir y Môr Du i Fynyddoedd Svan neu Afon Tskhenistskali. Mae poblogaethau llai yn Abkhazia,[6] ond mae'r sefyllfa wleidyddol bresennol wedi arwain at ddadleoli llawer o siaradwyr Mingreleg i ranbarthau eraill Georgia. Mae ei ddosbarthiad daearyddol yn gymharol gryno, sy'n helpu i hyrwyddo ei drosglwyddo rhwng gwahanol genedlaethau.
Ysgrifennir Mingreleg yn gyffredinol gan ddefnyddio'r wyddor Sioraidd, er nad oes ganddi sgript safonol na statws swyddogol. Mae bron pob un o'i siaradwyr yn ddwyieithog, gan ddefnyddio Mingreleg fel arfer mewn sgyrsiau teuluol neu anffurfiol, a Sioraidd (neu, yn achos siaradwyr tramor, yr iaith leol swyddogol) at ddibenion eraill.
Yn haf 1999, llosgwyd llyfrau gan y bardd Sioraidd, Murman Lebanidze, ym mhrifddinas Mingrelian, Zúgdidi, ar ôl iddo wneud sylwadau dirmygus am yr iaith Mingreleg.[7]
Statws swyddogol
[golygu | golygu cod]Mae pryderon Georgia o ymdrech allanol gan Rwsia i danseilio a rannu'r wladwriaeth wedi arwain at agwedd galed os nad siofenistaidd at yr iaith. Dydy Georgia heb arwyddo Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Leiafrifol na chwaith ei hyrwyddo fel cyfrwng addysg yn yr ysgolion. Ceir trafferthion hefyd cytuno a defnyddio un orgraff safonnol. Ymddengys hefyd, er bod ymwybyddiaeth o hunaniaith Mingrelaidd yn wan. Ceir ymdeimlad mai ranbarthol ac nid cenedlaethol yw'r Mingreliaid ac mai thafodieithol o fewn Sioreg yw Mingreleg ac nid iaith. Ceir papur, Gal, mewn Mingreleg yn nhiriogaeth annibynnol answyddogol Abchasia. Ceir hefyd rhagfarn a thrinir yr iaith yn isel, yn aml gan ei siaradwyr ei hun.[3]
Tafodieithoedd
[golygu | golygu cod]- Zúgdidi-samurzakano (gogledd orllewin)
- Dzhvari
- Senaki (de ddwyrain)
- Martvili-bandza
- Abasha
Yr wyddor Mingreleg
[golygu | golygu cod]
Ysgrifennir Mingreleg yn yr wyddor Siorsieg yr wyddor Ladin a'r wyddor Gyrilig.
| Mkhedruli | Mingreleg Lladin | Mingreleg Cyrilig | Trawsgrifiad GSR (IPA) |
|---|---|---|---|
| ა | a | а | ɑ |
| ბ | b | б | b |
| გ | g | г | ɡ |
| დ | d | д | d |
| ე | e | е | ɛ |
| ვ | v | в | v |
| ზ | z | з | z |
| თ | t | ꚋ | t |
| ი | i | і | i |
| კ | ǩ | к | kʼ |
| ლ | l | л | l |
| მ | m | м | m |
| ნ | n | н | n |
| ჲ | y | ј | j |
| ო | o | о | ɔ |
| პ | p̌ | п | pʼ |
| ჟ | zh | ж | ʒ |
| რ | r | р | r |
| ს | s | с | s |
| ტ | ṫ | т | tʼ |
| უ | u | у | u |
| ჷ | ƨ | ѵ | ə |
| ფ | p | ҧ | p |
| ქ | k | ӄ | k |
| ღ | ǧ | ҕ | ɣ |
| ყ | q | k | qʼ |
| ჸ | ɣ | ɣ | ʔ |
| შ | ş / sh | ш | ʃ |
| ჩ | ç / ch | ч | t͡ʃ |
| ც | ts | ц | t͡s |
| ძ | dz | ӡ | d͡z |
| წ | ʒ / tz | ҵ | t͡sʼ |
| ჭ | ç̌ | ꚓ | t͡ʃʼ |
| ხ | x | х | x |
| ჯ | dj | џ | d͡ʒ |
| ჰ | h | һ | h |
Siaradwyr adnabyddus
[golygu | golygu cod]- Lavrentiy Beria, arweinydd Sofietaidd Joseph Stalin pennaeth heddlu cudd
- Konstantine Gamsakhurdia, un o awduron mwyaf dylanwadol Georgia yr 20g
- Zviad Gamsakhurdia, arlywydd cyntaf Georgia ôl-Sofietaidd
Dolenni allannol
[golygu | golygu cod]- Do Your Speak Mingrelian? erthygl ar sefyllfa'r iaith gan Nikolaus von Twickel (2017)
- WIKITONGUES: Valerian speaking Mingrelian ar Youtube
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas, Texas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/
- ↑ 2.0 2.1 "Mingrelian". Brittanica. Cyrchwyd 29 Gorffennaf 2024.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "Do you speak Mingrelian? A major language in western Georgia could struggle for survival – because it's not considered one". Open Democracy. 26 Mehefin 2017.
- ↑ Schulze, Wolfgang (2009). "Languages in the Caucasus" (PDF).
- ↑ "იეჰოვაშ მოწმეეფიშ გიშაშკუმალირი ბიბლიური წიგნეფი დო ჟურნალეფი". jw.org. Cyrchwyd 4 April 2018.
- ↑ "The United States supports Georgia's sovereignty and territorial integrity within its internationally recognized borders, and does not recognize the Abkhazia and South Ossetia regions of Georgia, currently occupied by Russia, as independent". U.S. Department of State. First paragraph, third sentence. Cyrchwyd 9 Ebrill 2016.
- ↑ Ammon, Ulrich; Dittmar, Norbert; Mattheier, Klaus J., gol. (2006). Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society. Walter de Gruyter GmbH. t. 1899. ISBN 978-3-11-018418-1.
