Yr wyddor Ladin

Yr wyddor Ladin

Enghraifft o:	wyddor sgript-Lladin
Math	y sgript Ladin
Iaith	Lladin
Yn cynnwys	A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z
System ysgrifennu	y sgript Ladin
Dynodwyr

Am y system ysgrifennu, gweler y sgript Ladin

Yr wyddor Ladin, a elwir hefyd yn wyddor Rufeinig, yw'r casgliad o lythrennau a ddefnyddiwyd yn wreiddiol gan yr hen Rufeiniaid i ysgrifennu'r iaith Ladin. Mae'n ffurfio'r sgript Ladin a ddefnyddir bellach i ysgrifennu'r rhan fwyaf o ieithoedd Ewrop, Affrica, yr Amerig ac Oceania modern. Mae ei rhestr eiddo fodern sylfaenol wedi'i safoni fel yr wyddor Ladin sylfaenol ISO. Ni fu iddi lawer o newid, oddigerth i ambell llythyren yn hollti—h.y. ⟨J⟩ ⟨I⟩ ⟨U⟩ ⟨V⟩ —ychwanegiadau fel ⟨W⟩ ac estyniadau fel llythrennau â marciau diacritig.

Etymoleg

Gall y term yr wyddor Ladin gyfeirio naill ai at yr wyddor a ddefnyddir i ysgrifennu Lladin (fel y disgrifir yn yr erthygl hon) neu wyddorau eraill yn seiliedig ar y sgript Ladin, sef y set sylfaenol o lythrennau sy'n gyffredin i'r gwahanol wyddorau sy'n tarddu o'r wyddor Ladin glasurol, fel yr wyddor Gymraeg. Gall gwyddorau sgriptiau-Lladin ddileu llythrennau, fel yr wyddor Rotokas, neu ychwanegu llythrennau newydd, fel yr wyddor Gymraeg, Daneg a Norwyeg. Mae siapiau llythrennau wedi esblygu dros y canrifoedd, gan gynnwys datblygiad llythrennau bach mewn Lladin Canoloesol, ffurfiau nad oeddent yn bodoli yn wyddor y cyfnod Clasurol.

Esblygiad

Esblygodd yr wyddor Ladin o'r wyddor Etrwsgaidd debyg yn weledol, a esblygodd o'r wyddor Roegaidd, a oedd ei hun yn ddisgynnydd o'r wyddor Ffenisaidd, a oedd yn ei thro yn deillio o hieroglyffau Eifftaidd. Bu'r Etrwsgiaid yn rheoli Rhufain ar un adegr; esblygodd eu gwyddor yn Rhufain dros y canrifoedd olynol gan gynhyrchu'r wyddor Ladin. Yn ystod yr Oesoedd Canol, defnyddiwyd yr wyddor Ladin ar gyfer ysgrifennu ieithoedd Romáwns, sy'n ddisgynyddion uniongyrchol o'r Lladin, yn ogystal ag ieithoedd Celtaidd, Germanaidd, Baltig a rhai Slafaidd. Pan aeth rhai o wledydd Ewrop ati i wladychu gwleydd eraill, a phan aed ati i efengylu'r grefydd Gristnogol, lledaenodd yr sgript Ladin y tu hwnt i Ewrop, ac fe'i defnyddiwyd yn ei thro i ysgrifennu ieithoedd brodorol America, Awstralia, Awstronesaidd, Awstroasiatig ac Affricanaidd. Yn fwy diweddar, mae ieithyddion hefyd wedi tueddu i ffafrio'r sgript Ladin neu'r Wyddor Fonetig Ryngwladol (sydd ei hun yn seiliedig i raddau helaeth ar y sgript Ladin) wrth drawsgrifio neu greu safonau ysgrifenedig ar gyfer ieithoedd nad ydynt yn Ewropeaidd, fel yr wyddor gyfeirio Affricanaidd .

Hanes

Tarddiad

Credir yn gyffredinol fod yr wyddor Ladin a ddefnyddiwyd gan y Rhufeiniaid wedi deillio o'r wyddor Italaidd Hen a ddefnyddiwyd gan yr Etrwsciaid. Fel y nodwyd uchod, roedd yr wyddor honno'n deillio o'r wyddor Euboeaidd a ddefnyddiwyd gan y Cumae, a oedd yn ei thro yn deillio o'r wyddor Ffenicaidd.

Yr hen wyddor Italig

Mae arysgrif Duenos, sy'n dyddio o'r 6g CC, yn dangos y ffurf gynharaf y gwyddom amdani o'r Hen wyddor Ladin.

Hen wyddor Italig

Llythyrau	𐌀	𐌁	𐌂	𐌃	𐌄	𐌅	𐌆	𐌇	𐌈	𐌉	𐌊	𐌋	𐌌	𐌍	𐌎	𐌏	𐌐	𐌑	𐌒	𐌓	𐌔	𐌕	𐌖	𐌗	𐌘	𐌙	𐌚
Trawslythrennu	A	B	C	D	E	V	Z	H	Θ	Fi	K	L	M	N	Ξ	O	P	Ś	Q	R	S	T	Y	X	Φ	Ψ	F

Yr wyddor Ladin hynafol

Yr Wyddor Ladin Hynafol

Fel Hen Italig	𐌀	𐌁	𐌂	𐌃	𐌄	𐌅	𐌆	𐌇	𐌉	𐌊	𐌋	𐌌	𐌍	𐌏	𐌐	𐌒	𐌓	𐌔	𐌕	𐌖	𐌗
Fel Lladin	A	B	C	D	E	F	Z	H	Fi	K	L	M	N	O	P	Q	R	S	T	V	X

Yr hen wyddor Ladin

Roedd Lladin yn cynnwys 21 o lythrenau gwahanol. Y llythyren ⟨C⟩ oedd ffurf orllewinol y Groeg gama, ond fe'i defnyddiwyd ar gyfer y synau /ɡ/ a /k/ fel ei gilydd, o bosibl dan ddylanwad Etrwsgaidd, a allai fod wedi bod yn brin o unrhyw ffrwydrolion lleisiol. Yn ddiweddarach, yn ystod y 3g CC yn ôl pob tebyg, disodlwyd y llythyren ⟨Z⟩ – nad oedd ei hangen i ysgrifennu Lladin yn iawn – gan y llythyren newydd ⟨G⟩, ⟨C⟩ wedi'i haddasu â strôc fertigol fach, a ddaeth yn ei lle. O hynny ymlaen, roedd ⟨G⟩ yn cynrychioli'r blesif lleisiol /ɡ/, tra bod ⟨C⟩ fel arfer wedi'i gadw ar gyfer y ffrwydrolyn di-lais /k/ Dim ond yn anaml y defnyddiwyd y llythyren ⟨K⟩, mewn nifer fach o eiriau fel Kalendae, yn aml yn gyfnewidiol â ⟨C⟩.

Yr hen wyddor Ladin

Llythyr	A	B	C	D	E	F	G	H	Fi	K	L	M	N	O	P	Q	R	S	T	V	X

Yr Wyddor Ladin Glasurol

Ar ôl i'r Rhufeiniaid oresgyn Gwlad Groeg yn y ganrif 1af CC, mabwysiadodd Lladin y llythrennau Groeg ⟨Y⟩ a ⟨Z⟩ (neu ail-fabwysiadu, yn yr achos olaf) i ysgrifennu geiriau benthyg Groeg, gan eu rhoi ar ddiwedd yr wyddor. Ni pharhaodd ymgais gan yr ymerawdwr Claudius i gyflwyno tair llythyren ychwanegol ⟨Ↄ, Ⅎ, Ⱶ⟩ . Felly yn ystod y cyfnod Lladin clasurol yr oedd yr wyddor Lladin yn cynnwys 21 llythyren a 2 lythyren dramor:

Classical Latin alphabet

Llythyren	A	B	C	D	E	F	G	H	I	K	L	M	N	O	P	Q	R	S	T	V	X	Y	Z
Llythyren Ladin (majus)
Trawslythrennu	ā	bē	cē	dē	ē	ef	gē	hā	ī	kā	el	em	en	ō	pē	qū	er	es	tē	ū	ix	ī Graeca	zēta
Ynganiad Lladin (IPA)	aː	beː	keː	deː	eː	ɛf	ɡeː	haː	iː	kaː	ɛl	ɛm	ɛn	oː	peː	kuː	ɛr	ɛs	teː	uː	iks	iː ˈɡraɪka	ˈdzeːta

Ni ddefnyddiwyd acenions yn rheolaidd, ond roeddent yn digwydd weithiau, y mwyaf cyffredin oedd yr acen a ddefnyddir i nodi llafariaid hir. Fodd bynnag, yn lle cymryd acen grom (to bach ayb), ysgrifennwyd y llythyren (ee i) yn dalach.

Arysgrif gyda rhyngbwynt siâp triongl

Y prif farc atalnodi oedd y marc canol (Saesneg: interpunct) a ddefnyddiwyd i wahanu geiriau, er iddo ddod i ben ar ôl 200 OC.

Darllen pellach

• Jensen, Hans (1970). Sign Symbol and Script. London: George Allen and Unwin Ltd. ISBN 0-04-400021-9. Transl. of Jensen, Hans (1958). Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart. Deutscher Verlag der Wissenschaften., as revised by the author
• Rix, Helmut (1993). "La scrittura e la lingua". In Cristofani, Mauro (hrsg.) (gol.). Gli etruschi – Una nuova immagine. Firenze: Giunti. tt. S.199–227.
• Sampson, Geoffrey (1985). Writing systems. London (etc.): Hutchinson.
• Wachter, Rudolf (1987). Altlateinische Inschriften: sprachliche und epigraphische Untersuchungen zu den Dokumenten bis etwa 150 v.Chr. Bern (etc.).: Peter Lang.
• Allen, W. Sidney (1978). "The names of the letters of the Latin alphabet (Appendix C)". Vox Latina – a guide to the pronunciation of classical Latin. Cambridge University Press. ISBN 0-521-22049-1.
• Biktaş, Şamil (2003). Tuğan Tel.

Dolenni allanol

• Geiriadur Lladin Lewis a Byr ar y llythyren G
• Yr Wyddor Ladin