Ieithoedd Cartfeleg

Ieithoedd Cartfeleg
Enghraifft o:	teulu ieithyddol
Math	Ibero-Caucasian, Nostratic
Yn cynnwys	Karto-Zan, Sfaneg
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'r ieithoedd Cartfeleg yn ffurfio teulu ieithyddol, a elwir weithiau yn Kartvelian oherwydd ei phrif iaith, Kartveleg neu Georgeg. Ar wahân i'r iaith hon, mae'n cynnwys Mingreleg, Lazeg a'r iaith Svaneg, fel ei bod yn grwpio mwy na 5 miliwn o siaradwyr, wedi'u gwasgaru rhwng Georgia, Rwsia, Iran ac ardaloedd y ffin.^[1] Svaneg yw'r iaith bellaf oddi wrth y lleill, a Mingreleg a Laz yw'r agosaf, gan eu bod yn rhannu hynafiad cyffredin sef y Proto-Zan.

Y ffynhonnell lenyddol gynharaf mewn unrhyw iaith Kartveleg yw'r arysgrifau Hen Georgeg Bir el Qutt, a ysgrifennwyd mewn sgript Asomtavrwleg Sioraidd hynafol yn y fynachlog Sioraidd a oedd yn bodoli ar un adeg ger Bethlehem,^[2] ac a ddyddiwyd i tua t. 430 AD.^[3]^[4] Defnyddir sgriptiau Sioraidd i ysgrifennu pob iaith Cartfeleg. Nid oes gan y teulu Caertfeleg berthynas hysbys ag unrhyw deulu ieithyddol arall, sy'n ei wneud yn un o deuluoedd o ieithoedd sylfaenol y byd.^[5]Nid yw'n rhan o deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd.

Dosbarthiad

Ieithoedd Sioraidd
- Georgeg (ქართული ენა, kartuli), gyda 4.1 miliwn o siaradwyr brodorol. O'r rhain, mae 3.9 miliwn yn byw yn Georgia, tua 50,000 yn Nhwrci ac Iran, yn ogystal â alltud o raddau anhysbys yn Rwsia.
Ieithoedd Zan Zan (gelwir hefyd yn Colchian)
- Mingreleg (მარგალური ნინა, margaluri nina), gyda thua 500,000 o siaradwyr brodorol yn 1989, yn bennaf yn Samegrelo-Zemo Svaneti (ardal Mingrelia yn Georgia), rhanbarth gorllewinol Galikha a dwyrain yr Absenoldeb Georgia . Mae llawer o ffoaduriaid Mingrelian o Ryfel Abkhazia yn byw yn Tbilisi neu rywle arall yn Georgia.
- Lazeg (ლაზური ნენა, лазури нена, lazuri nena), gyda 220,000 o siaradwyr brodorol yn 1980, y rhan fwyaf ar arfordir y Môr Du a gogledd-ddwyrain Twrci , gyda thua 30,000 yn Adjara, Georgia.
Sfaneg (ლუშნუ ნინ, lušnu nin), gyda thua 15,000 o siaradwyr brodorol yn rhanbarth mynyddig Svaneti, yng ngogledd-orllewin Georgia.

Mae'r ieithoedd hyn yn amlwg yn gysylltiedig, ac ystyrir Laz a Mingrelian yn dafodieithoedd o'r un iaith, a elwir yn "Zan". Dogfennwyd y cysylltiad mewn llenyddiaeth ieithyddol gan J. Güldenstädt yn y 18g, ac yna profwyd ef gan G. Rosen, M. Brosset, F. Bopp, ymhlith eraill, yn y 1840au. Credent ei bod yn adran o'r un Proto-Kartvelian, a siaredir o bosibl yn y rhanbarth sydd heddiw yn meddiannu Georgia a gogledd-ddwyrain Twrci rhwng 3000 CC a 2000 CC.

Ar sail graddau'r newid , roedd rhai ieithyddion ( gan gynnwys A. Chikobava, G. Klimov, T. Gamkrelidze, a G. Machavariani) yn dyfalu am hollt cynnar: holltodd Svaneti oddi wrth yr ieithoedd eraill tua 2000 CC neu ynghynt, tra bod Mingreleg a gwahanodd Lazeg oddiwrth Sioraidd tua mil o flynyddoedd yn ol, a digwyddodd yr ymraniad rhyngddynt tua 500 o flynyddoedd yn ol. Mae'r ddamcaniaeth hon yn deillio o'r defnydd dadleuol o glottocronoleg, a dylid ei gymryd fel brasamcan ar y gorau.

Iddew--Georgeg (ყივრული ენა, kivruli ena) tua 85,000 siaradwr yw'r unig dafodiaith Cartfeleg Iddewig ac mae ei statws wedi bod yn destun trafodaeth gan ieithyddwyr ac arbenigwyr.^[6]

Mae Jwdeo-Sioreg weithiau'n cael ei ddosbarthu fel amrywiad o Sioraidd, wedi'i addasu trwy gynnwys nifer fawr o eiriau o'r Hebraeg ac Aramaeg. Mae'r gwahaniaethu oddi wrth Sioreg Safonnol yn gymharol ddiweddar.

Perthynas ag ieithoedd eraill

Prin yw'r berthynas â theuluoedd eraill yr ieithoedd Cawcaseg.^[7] Mewn gwirionedd, rhoddwyd y gorau i'r ddamcaniaeth Ibero-Cawcasiaidd, yn ôl y mae'r holl ieithoedd Cawcasaidd yn y pen draw yn ffurfio uned ffylogenetig, bron wedi'i rhoi'r gorau iddi. Yn fwy diweddar, cynigiodd rhai ieithyddion fod y teulu Kartvelian yn rhan o'r macrofamily Nostratig , er nad yw'r rhan fwyaf o arbenigwyr yn derbyn cynnwys Sioraidd, a dilysrwydd y grŵp ffylogenetig hwn.

Darganfuwyd rhai tebygrwydd gramadegol i Fasgeg, yn enwedig ar gyfer y system achosion. Ond mae'r damcaniaethau sy'n tueddu i gysylltu'r ieithoedd Cawcasaidd ag ieithoedd eraill nad ydynt yn Indo-Ewropeaidd ac an-Semitaidd y Dwyrain Agos yn yr hen amser, yn cael eu hystyried yn amhendant yn gyffredinol am ddiffyg tystiolaeth, a rhaid eu cymryd dim ond mewn a synnwyr damcaniaethol.^[7]

Gallai peth tebygrwydd ag ieithoedd eraill cyfagos fod oherwydd dylanwad y gymdogaeth ddaearyddol. Mae llawer o fenthyciadau wedi'u canfod i bob cyfeiriad (er enghraifft, o'r Gogledd i'r De Cawcasws), felly mae'n debygol bod rhai nodweddion gramadegol hefyd wedi cael dylanwadau. Gwyddom bellach fod yr eirfa Proto-Kartvelian hefyd wedi’i dylanwadu gan yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd mewn rhyw ffordd, mae’n debyg oherwydd cyswllt mewn hynafiaeth rhwng y diwylliannau Proto-Cartfelega Proto-Indo-Ewropeg. ^[7]

Nodweddion

Yn ramadegol, mae'r ieithoedd Cawcasws deheuol yn sefyll allan am absenoldeb rhyw, y deg declensiad achos gramadegol, gan gynnwys gwrthrychau animaidd a difywyd, a phedwar llais geiriol, sy'n gwneud conjugation yn eithaf cymhleth.

Coeden iaith

Proto-Cartfeleg

Proto-Karto-Zan

ieithoedd Zan

Enghreifftiau o eirfa etifeddol

*Rhifau Prifol*
	Proto-Kartv. form	Karto-Zan				Sfaneg
	Proto-Kartv. form	Ffruf Proto	Sioreg	Mingreleg	Lazeg	Sfaneg
1. un, 2. arall	*s₁xwa [ʂxwɑ]	*s₁xwa [ʂxwɑ]	sxva [sxvɑ] (other)	šxva [ʃxva] (other)	čkva / škva [t͡ʃkvɑ] / [ʃkvɑ] (other, one more)	e-šxu [ɛ-ʃxu] (one)
un	n/a	*erti [ɛrti]	erti [ɛrti]	arti [ɑrti]	ar [ɑr]	n/a
dau	*yori [jɔri]	*yori [jɔri]	ori [ɔri]	žiri / žəri [ʒiri] / [ʒəri]	žur / ǯur [ʒur] / [d͡ʒur]	yori [jɔri]
tri	*sami [sɑmi]	*sami [sɑmi]	sami [sɑmi]	sumi [sumi]	sum [sum]	semi [sɛmi]
pedwar	*otxo [ɔtxɔ]	*otxo [ɔtxɔ]	otxi [ɔtxi]	otxi [ɔtxi]	otxo [ɔtxɔ]	w-oštxw [w-ɔʃtxw]
pump	*xuti [xuti]	*xuti [xuti]	xuti [xuti]	xuti [xuti]	xut [xut]	wo-xušd [wɔ-xuʃd]
chwech	*eks₁wi [ɛkʂwi]	*eks₁wi [ɛkʂwi]	ekvsi [ɛkvsi]	amšvi [ɑmʃwi]	aši [ɑʃi]	usgwa [usɡwɑ]
saith	*šwidi [ʃwidi]	*šwidi [ʃwidi]	švidi [ʃvidi]	škviti [ʃkviti]	škvit [ʃkvit]	i-šgwid [i-ʃɡwid]
wyth	*arwa [ɑrwɑ]	*arwa [ɑrwɑ]	rva [rvɑ]	ruo / bruo [ruɔ] / [bruɔ]	ovro / orvo [ɔvrɔ] / [ɔrvɔ]	ara [ɑrɑ]
naw	*ts₁xara [t͡ʂxɑrɑ]	*ts₁xara [t͡ʂxɑrɑ]	tsxra [t͡sxrɑ]	čxoro [t͡ʃxɔrɔ]	čxoro [t͡ʃxɔrɔ]	čxara [t͡ʃxɑrɑ]
deg	*a(s₁)ti [ɑ(ʂ)ti]	*ati [ɑti]	ati [ɑti]	viti [viti]	vit [vit]	ešd [ɛʃd]
dauddeg	n/a	*ots₁i [ɔt͡ʂi]	otsi [ɔt͡si]	etsi [ɛt͡ʃi]	etsi [ɛt͡ʃi]	n/a
cant	*as₁i [ɑʂi]	*as₁i [ɑʂi]	asi [ɑsi]	oši [ɔʃi]	oši [ɔʃi]	aš-ir [ɑʃ-ir]

Llyfryddiaeth

Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. ISBN 9780231129008.
Lang, David Marshall (1966). The Georgians. Ancient people and places No. 51. New York: Praeger. ISBN 9780500020494.
Testelets, Yakov G. (2020). "Kartvelian (South Caucasian) Languages". In Polinsky, Maria (gol.). The Oxford Handbook of Languages of the Caucasus. Oxford Handbooks Series. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780190690694.
Tuite, K. (1998). Kartvelian Morphosyntax. Number agreement and morphosyntactic orientation in the South Caucasian languages. Studies in Caucasian Linguistics, 12. Munich: LINCOM Europa.

Cyfeiriadau

↑ "Israel". Ethnologue.
↑ Lang (1966), p. 154
↑ Hewitt, B. George (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. Amerstdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing. t. 4. ISBN 978-90-272-3802-3.
↑ Hewitt (1995), p. 4.
↑ Dalby (2002), p. 38
↑ Judeo-Georgian at Glottolog
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 Encyclopedia Britannica, 15th edition (1986): Macropedia, "Languages of the World", see section titled "Caucasian languages". (Saesneg)

Dolenni allanol

Sound Of Kartvelian Languages fideo ar Youtube
Canolfan Astudiaethau'r ieithoedd Cartfeleg a Cawcasws Prifysgol Leeds
KARTVELIAN: GEORGIAN & LAZ cyflwyniad a chymhariaeth fer ar Youtube

Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Eginyn erthygl sydd uchod am Georgia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

[1] "Israel". Ethnologue.

[Lan66-2] Lang (1966), p. 154

[3] Hewitt, B. George (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. Amerstdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing. t. 4. ISBN 978-90-272-3802-3.

[4] Hewitt (1995), p. 4.

[5] Dalby (2002), p. 38

[6] Judeo-Georgian at Glottolog

[brit-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 Encyclopedia Britannica, 15th edition (1986): Macropedia, "Languages of the World", see section titled "Caucasian languages". (Saesneg)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]