Neidio i'r cynnwys

Lazeg

Oddi ar Wicipedia
Lazeg
Enghraifft o'r canlynoliaith, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathZan Edit this on Wikidata
Enw brodorolლაზური Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 250,000
    • cod ISO 639-3lzz Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin, yr wyddor Sioraidd Edit this on Wikidata
    Ysgrifen mewn Lazeg gan yr artists Hasan Helimishi, ჰასან ჰელიმიში Hasan Helimişi

    Mae Lazeg (лазури нена, lazuri nena; Georgeg: лазури ена, lazuri ena, neu Цанури ена, č'anuri ena, hefyd Chanuri ena) yn un o'r ieithoedd Cartfeleg a siaredig yng ngweriniaeth Georgia ar hyd ardal arfordir Môr Du.[1] Ymddengys ei fod yn gangen o'r iaith Siorsieg a digwyddodd y gwahaniad tua'r flwyddyn 1000. Mae'n iaith sydd mewn perygl o ddiflannu, gan nad yw'n iaith swyddogol mewn unrhyw wladwriaeth ac nid oes iddi safon ysgrifenedig sefydlog ychwaith. Dim ond tua 500,000 o siaradwyr sydd â hi fel eu hiaith frodorol.

    Mae ganddo lawer o gytseiniaid a dim ond 5 llafariad. Mae'n iaith rwymol, gyda declensions, presenoldeb cryf o dermau a rhagddodiaid sy'n dynodi "lle"; mae pob enw yn diweddu mewn llafariad. Maent yn benthyca llawer gan Roeg, ac yn wir gellid lleoli chwedl Jason a'r Argonauts yn y rhanbarth hwn.

    Hanes

    [golygu | golygu cod]

    Er bod pobl Lazeg yn cael eu cofnodi mewn ffynonellau ysgrifenedig dro ar ôl tro o hynafiaeth ymlaen, mae'r dystiolaeth ysgrifenedig gynharaf o'u hiaith yn dod o 1787. Ceir cerdd yn Seyahatnâme (17g) Evliya Çelebi sydd wedi'i dehongli fel Lazeg, ond mae'n fwy tebygol o cynrychioli Groeg Pontic. Cynhyrchwyd y cofnod pendant cyntaf o Lazeg ym 1787 gan yr ieithydd Iesuwr o Sbaen, Lorenzo Hervás. Fe'i hanwybyddwyd i raddau helaeth oherwydd cyfunodd Hervás enw'r iaith ag enw'r iaith Lezgeg (a siaredir ar ochr ddwyreiniol y Cawcasws tuag at Môr Caspia yn Aserbaijan a Dagestan gyfoes), gan ei galw'n "lingua Lasga, detta ancora Laza, e Lassa." Ym 1823, cyhoeddodd Julius Heinrich von Klaproth restr o 67 gair Lazeg gyda chyfieithiadau Almaeneg yn ei Asia Polyglotta. Nododd dair tafodiaith. Ym 1844, cyhoeddodd Georg Rosen yn Almaeneg y monograff cyntaf ar Laz, Über die Sprache der Lazen. Ym 1887, cynhwysodd y diplomydd Prydeinig, Demetrius Rudolph Peacock, Laz ymhlith pum iaith gorllewin y Cawcasws mewn papur a luniwyd at ddefnydd diplomyddion Saesneg eu hiaith.[2]

    Tiriogaeth

    [golygu | golygu cod]

    Mae'r iaith Lazeg, ynghyd â'i pherthnasau Mingreleg, Georgeg, a Sfaneg, yn cynnwys y teulu ieithoedd Cartfeleg. Amcangyfrifir bod y toriad cychwynnol o Proto-Cartfeleg wedi digwydd tua 2500-2000 CC, gyda dargyfeiriad Sfaneg oddi wrth Proto-Cartfeleg (Nichols, 1998). Mae dogfennau Assyriaidd, Wrartaidd, Groegaidd a Rhufeinig yn datgelu bod y llwythau Cartfelaidd niferus yn y broses o ymfudo i'r Cawcasws o'r de-orllewin yn y cyfnod hanesyddol cynnar (2il-1af milenia CC). Roedd arfordir gogleddol a mynyddoedd arfordirol Asia Leiaf yn cael eu dominyddu gan bobloedd Cartfelaidd o leiaf cyn belled i'r gorllewin â thref Samsun. Mae’n bosibl bod eu mudo tua’r dwyrain wedi dechrau symud gan gwymp Troia (dyddiedig gan Eratosthenes i 1183 CC). Mae'n ymddangos felly bod y Cartfeliaid yn cynrychioli ymwthiad i'r gwastadedd Sioraidd o ogledd-ddwyrain Anatolia, gan ddisodli eu rhagflaenwyr, pobloedd anghysylltiedig Gogledd-orllewin y Cawcasws a Vainakh, i ucheldiroedd y Cawcasws (Tuite, 1996; Nichols, 2004).[3]

    Statws cymdeithasol a diwylliannol

    [golygu | golygu cod]
    Llyfr Lazeg "Mamiaith"
    Papur newydd Laz yn 1928

    Nid yw Laz yn hanesyddol yn iaith ysgrifenedig nac yn iaith lenyddol. O 1989, gallai Benninghaus ysgrifennu nad oedd gan y Laz eu hunain unrhyw ddiddordeb mewn ysgrifennu yn Laz.[4]

    Nid oes gan Lazeg statws swyddogol yn Nhwrci na Georgia, a dim safon ysgrifenedig. Fe'i defnyddir ar hyn o bryd ar gyfer rhyngweithio cyfarwydd ac achlysurol yn unig; at ddibenion llenyddol, busnes, ac eraill, mae siaradwyr Laz yn defnyddio iaith swyddogol eu gwlad (Twrceg neu Siorsieg).

    Mae Laz yn unigryw ymhlith yr ieithoedd Kartvelian gan fod y rhan fwyaf o'i siaradwyr yn byw yn Nhwrci yn hytrach na Georgia. Er bod y gwahaniaethau rhwng y gwahanol dafodieithoedd yn fach, mae eu siaradwyr yn teimlo bod lefel eu cyd-ddealltwriaeth yn isel. O ystyried nad oes ffurf safonol gyffredin ar Laz, mae siaradwyr ei gwahanol dafodieithoedd yn defnyddio Tyrceg i gyfathrebu â'i gilydd.

    Rhwng 1930 a 1938, roedd Zan (Laz a Mingreleg) yn mwynhau ymreolaeth ddiwylliannol yn Georgia ac yn cael ei defnyddio fel iaith lenyddol, ond ni sefydlwyd ffurf safonol swyddogol ar yr iaith erioed. Ers hynny, mae pob ymgais i greu traddodiad ysgrifenedig yn Zan wedi methu, er gwaethaf y ffaith bod y rhan fwyaf o ddeallusion yn ei defnyddio fel iaith lenyddol.

    Yn Nhwrci, mae Lazeg wedi bod yn iaith ysgrifenedig ers 1984, pan grëwyd wyddor yn seiliedig ar yr orgraff Twrcaidd. Ers hynny, mae'r system hon wedi cael ei defnyddio yn y rhan fwyaf o'r llond llaw o gyhoeddiadau sydd wedi ymddangos yn Lazeg. Wedi'i datblygu'n benodol ar gyfer yr ieithoedd Cartfeleg, mae'r wyddor Sioraidd yn fwy addas i seiniau Lazeg, ond mae'r ffaith bod y rhan fwyaf o siaradwyr yr iaith yn byw yn Nhwrci, lle defnyddir yr wyddor Ladin, wedi gwneud mabwysiadu'r gyntaf yn amhosibl. Serch hynny, ym 1991 cyhoeddwyd gwerslyfr o'r enw Nana-nena ('Mamiaith'), a anelwyd at yr holl siaradwyr Lazeg ac a ddefnyddiai'r wyddor Lladin a Sioraidd. Cyhoeddwyd y geiriadur Laz-Twrceg cyntaf ym 1999.

    Cafodd Siarad Laz ei wahardd yn Nhwrci rhwng 1980 a 1991 oherwydd bod hyn yn cael ei weld fel bygythiad gwleidyddol i undod y wlad. Yn ystod y cyfnod hwn, mae rhai o'r academyddion yn gresynu at fodolaeth grŵp ethnig Laz. Oherwydd bod siarad Laz wedi'i wahardd mewn mannau cyhoeddus, collodd llawer o blant eu mamiaith o ganlyniad i beidio â chyfathrebu â'u rhieni. Mae gan y rhan fwyaf o bobl Laz acen Dwrcaidd trwm oherwydd na allant ymarfer eu mamiaith.[5]

    Nodweddion ieithyddol

    [golygu | golygu cod]

    Fel llawer o ieithoedd y Cawcasws, mae gan Laz system gytsain gyfoethog ond dim ond pum llafariad (a, e, i, o, u). Mae'r enwau wedi'u ffurfdro ag ôl-ddodiaid cyfludol i ddangos swyddogaeth ramadegol (pedwar i saith achos, yn dibynnu ar y dafodiaith) a rhif (unigol neu luosog), ond nid yn ôl rhyw. Ffurfir y ferf Laz ag ôl-ddodiaid yn ôl person a rhif, a hefyd ar gyfer amser gramadegol, agwedd, naws, ac (mewn rhai tafodieithoedd) tystiolaethol. Defnyddir hyd at 50 o rhagddodiaid geiriol i ddangos cyfeiriad/cyfeiriad gofodol. Ôl-ddodiaid person a rhif a ddarperir ar gyfer y gwrthrych yn ogystal ag ar gyfer un neu ddau wrthrych sy'n ymwneud â'r weithred, e.e. gimpulam = "Rwy'n ei guddio oddi wrthych".

    Dolenni allannol

    [golygu | golygu cod]

    Cyfeiriadau

    [golygu | golygu cod]
    1. ↑ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5, tud. 21, ar Google Books
    2. ↑ Zaal Kikvidze and Levan Pachulia, "A Spotlight on the 'Lazian' Lexis: Evidence from a 19th-Century Lexicographica Resource", in Züleyha Ünlü and Brian George Hewitt (eds.), Lazuri: An Endangered Language from the Black Sea (Vernon Press, 2023), pp. 63–84.
    3. ↑ Grove, T. (2012). Materials for a Comprehensive History of the Caucasus, with an Emphasis on Greco-Roman Sources. http://timothygrove.blogspot.com/2012/07/materials-for-comprehensive-history-of.html
    4. ↑ Benninghaus, Rüdiger (1989). "The Laz: Example of Multiple Identification". In Peter Alfred, Andrews; Benninghaus, Rüdiger (gol.). Ethnic Groups in the Republic of Turkey. t. 498.
    5. ↑ Nodyn:Cite thesis
    Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Eginyn erthygl sydd uchod am Georgia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Lazeg&oldid=12919341"