Dinas Gaza

Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Gaza)
Dinas Gaza
Mathdinas, dinas fawr, Bwrdeistrefi Gwladwriaeth Palesteina Edit this on Wikidata
Poblogaeth515,556 Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, UTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Torino, Dunkerque, Tel Aviv, Tabriz, Tromsø, Cascais, Barcelona, Cáceres, Saint-Denis, Communauté urbaine de Dunkerque, Osmangazi Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirLlywodraethiaeth Gaza Edit this on Wikidata
GwladBaner Palesteina Palesteina
Arwynebedd55 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr30 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau31.52°N 34.45°E, 31.5°N 34.5°E Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Mae Gaza (Arabeg: غَزَّة‎ Ġazzah) neu Dinas Gaza[1], yn ddinas yn Llain Gaza, Palestina, gyda phoblogaeth o 590,481 (yn 2017), sy'n golygu mai hi yw dinas fwya'r wlad. Mae yma olion pobl a fu yma ers 15g CC o leiaf, ac mae nifer o bobloedd ac ymerodraethau gwahanol wedi rheoli Gaza tros lawer o'i hanes. Mae'n rhan o Llywodraethiaeth Gaza sy'n un o 16 Llywodraethiaethau Palesteina.

Gwnaeth y Ffilistiaid yr ardal yn rhan o'u pentapolis ar ôl i'r Hen Eifftiaid ei rheoli am bron i 350 o flynyddoedd.

O dan y Rhufeiniaid profodd Gaza heddwch cymharol a ffynnodd ei phorthladd. Yn 635, hi oedd y ddinas gyntaf ym Mhalesteina i gael ei gorchfygu gan fyddin Fwslimaidd y Rashidun a'i datblygu'n gyflym i fod yn ganolfan cyfraith Islamaidd.

Wedi i'r Croesgadwyr oresgyn y wlad o 1099 ymlaen, roedd Gaza'n adfeilion. Yn y canrifoedd dilynol, profodd Gaza galedi mawr - o gyrchoedd Mongol i lifogydd a locustiaid, gan ei ostwng i statws pentref erbyn yr 16g, pan gafodd ei ymgorffori yn yr Ymerodraeth Otomanaidd. Yn ystod hanner cyntaf rheolaeth yr Otomaniaid, roedd llinach Ridwan yn rheoli Gaza ac oddi tanynt aeth y ddinas trwy oes o fasnachu ac o heddwch. Sefydlwyd bwrdeistref Gaza ym 1893.

Syrthiodd Gaza i luoedd Prydain yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, gan ddod yn rhan o Balesteina Gorfodol, sef Palesteina dan Fandad. O ganlyniad i Ryfel Arabaidd-Israel 1948, gweinyddodd yr Aifft diriogaeth Llain Gaza a gwnaed sawl gwelliant yn y ddinas. Cipiwyd Gaza gan Israel yn y Rhyfel Chwe Diwrnod ym 1967, ond ym 1993, trosglwyddwyd y ddinas i Awdurdod Cenedlaethol Palestina a oedd newydd ei greu. Yn ystod y misoedd yn dilyn etholiad 2006, fe ddaeth gwrthdaro arfog rhwng carfannau gwleidyddol Palestina, sef Fatah a Hamas, gan arwain at yr olaf yn cymryd grym yn Gaza. O ganlyniad, gosododd yr Aifft ac Israel rwystr ar Llain Gaza.[2][3]

Prif weithgareddau economaidd Gaza yw diwydiannau bychan ac amaethyddiaeth. Fodd bynnag, mae'r blocâd, gan Israel, a'r gwrthdaro parhaus wedi rhoi'r economi dan bwysau difrifol.[4] Mae mwyafrif trigolion Gaza yn Fwslimiaid, er bod lleiafrif Cristnogol bach hefyd. Mae gan Gaza boblogaeth ifanc iawn, gyda thua 75% o dan 25 oed. Ar hyn o bryd mae'r ddinas yn cael ei gweinyddu gan gyngor trefol 14 aelod.

Geirdarddiad[golygu | golygu cod]

Golygfa o Gaza o'r porthladd

Cofnodwyd y gair "Gaza" yn gyntaf mewn cofnodion milwrol a sgwennwyd gan Thutmose III yr Aifft yn y 15g CC.[5]

Mewn ieithoedd Semitaidd, ystyr enw'r ddinas yw "ffyrnig, cryf".[6] Enw Hebraeg y ddinas yw Aza (עזה).[6]

Yn ôl Shahin, roedd yr Hen Eifftiaid yn ei galw'n "Ghazzat" ("dinas werthfawr"), ac roedd y Mwslimiaid yn aml yn cyfeirio ati fel "Ghazzat Hashem", er anrhydedd i Hashim, hen dad-cu Muhammad a oedd, yn ôl traddodiad Islamaidd, wedi'i gladdu yn y ddinas.[7]

Trawslythrennau Arabeg cywir eraill ar gyfer yr enw Arabeg yw Ghazzah neu Ġazzah (DIN 31635). Yn unol â hynny, gallai "Gaza" gael ei sillafu'n "Gazza" yn Gymraeg.

Hanes[golygu | golygu cod]

Mae pobl wedi byw yn Gaza ers 5,000 o flynyddoedd, gan ei gwneud yn un o'r dinasoedd hyna'r byd.[8] Wedi'i leoli ar lwybr arfordirol Môr y Canoldir rhwng Gogledd Affrica a'r Lefant, am y rhan fwyaf o'i hanes bu'n gwasanaethu fel porthladd masnachu allweddol yn ne Palesteina, ac yn fan aros bwysig ar y llwybr masnach sbeis sy'n croesi'r Môr Coch.[8][9]

Yr Oes Efydd[golygu | golygu cod]

Dywedwch wrth es-Sakan a Tell el-Ajjul[golygu | golygu cod]

Mae'r anheddiad yn ardal Gaza yn dyddio'n ôl i gaer hynafol, Eifftaidd  a adeiladwyd yn nhiriogaeth Canaan, yn Tell es-Sakan, i'r de o Gaza heddiw. Dirywiodd y safle trwy gydol yr Oes Efydd Gynnar II wrth i'w fasnach â'r Aifft ostwng yn sydyn. Dechreuodd canolfan drefol arall o'r enw Tell el-Ajjul dyfu ar hyd gwely afon Wadi Ghazza. Yn ystod yr Oes Efydd Ganol, daeth Tell es-Sakan adfywiedig yn ardal fwyaf deheuol Palestina, gan wasanaethu fel caer. Yn 1650 CC, pan feddiannodd y Canaan Hyksos Canaan yr Aifft, datblygodd ail ddinas ar adfeilion y Tell as-Sakan cyntaf. Fodd bynnag, cafodd ei adael gan erbyn 14g CC, ar ddiwedd yr Oes Efydd.

Gaza[golygu | golygu cod]

Yn ystod teyrnasiad Tuthmosis III (r. 1479-1425 BCE), daeth y ddinas yn srhosfan ar y llwybr carafanau Syria-Aifft a chrybwyllwyd hi yn llythyrau Amarna o'r 14g fel "Azzati".[10] Yn ddiweddarach, gwasanaethodd Gaza fel prifddinas weinyddol yr Aifft yn Canaan.[11] Arhosodd Gaza dan reolaeth yr Aifft am 350 mlynedd nes iddo gael ei orchfygu gan y Philistiaid yn y 12g CC.[10]

Yn y 12g CC daeth Gaza yn rhan o'r "pentapolis" Philistaidd.[10]

Yn ôl Llyfr Barnwyr y Beibl Hebraeg, Gaza oedd y man lle cafodd Samson ei garcharu gan y Philistiaid a chwrdd â’i farwolaeth ( Judges 16:21 ).

Israeliad i gyfnodau Persia[golygu | golygu cod]

Yna, am gyfnod byr, rheolwyd yr ardal gan yr Israeliaid, Asyriaid, ac yna'r Eifftiaid, daeth Gaza'n annibynnol, a gwelwyd ffyniant cymharol o dan Ymerodraeth Persia.

Cyfnod Hellenistig[golygu | golygu cod]

Bu Gaza dan warchae byddin Alecsander Fawr , y ddinas olaf i wrthsefyll ei goncwest ar ei daith i'r Aifft, am bum mis cyn ei chipio o'r diwedd yn 332 CC;[10] a naill ai lladdwyd y trigolion, neu eu cymryd yn gaethweision. Daeth Alexander â Bedowiniaid lleol i Gaza a threfnodd y ddinas yn bolis (neu " ddinas-wladwriaeth ").

Traeth yn Ninas Gaza

Daearyddiaeth[golygu | golygu cod]

Mae Gaza Fwyaf (Central Gaza) wedi'i leoli ar fryn isel a chrwn gyda drychiad o 14 metr 14 metre (46 ft) uwch lefel y môr.[12] Mae llawer o'r ddinas fodern wedi'i hadeiladu ar hyd y gwastadedd o dan y bryn, yn enwedig i'r gogledd a'r dwyrain, gan ffurfio maestrefi Gaza. Mae'r traeth a phorthladd Gaza wedi'u lleoli 3 km (1.9 mi) i'r gorllewin o ganol y ddinas ac mae'r ardal sydd rhyngddynt wedi'i adeiladu'n llwyr ar fryniau isel.[13]

Mae awdurdodaeth ddinesig y ddinas heddiw'n cynnwys tua 45 km sg (17 mi sg).[14] Mae Gaza yn 78 km (48 mi) i'r de-orllewin o Jeriwsalem, 71 km (44 mi) i'r de o Tel Aviv, a 30 km (19 mi) i'r gogledd o Rafah.[15] Ymhlith yr ardaloedd cyfagos mae Beit Lahia, Beit Hanoun, a Jabalia i'r gogledd, a phentref Abu Middein, gwersyll ffoaduriaid Bureij, a dinas Deir al-Balah i'r de.[16]

Mae poblogaeth Gaza yn dibynnu ar ddŵr tanddaearol fel yr unig ffynhonnell ar gyfer eu dŵr yfed, defnydd amaethyddol, diwydiannol a domestig. Y nant agosaf yw Wadi Ghazza i'r de, o Abu Middein ar hyd yr arfordir. Mae'n dwyn ychydig bach o ddŵr yn ystod y gaeaf a bron ddim dŵr yn ystod yr haf.[17] Mae'r rhan fwyaf o'i gyflenwad dŵr yn cael ei ddargyfeirio i Israel.[18] Dyfrhaen Gaza ar hyd yr arfordir yw'r prif ddyfrhaen (aquifer) yn Llain Gaza ac mae'n cynnwys tywodfeini Pleistosen yn bennaf. Fel y rhan fwyaf o Llain Gaza, mae Gaza wedi'i orchuddio gan bridd cwaternaidd; mae mwynau clai yn y pridd yn amsugno llawer o gemegau organig ac anorganig, ac mae hyn yn lffiltro'r dŵr daear.[17]

Mae gan fryn amlwg i'r de-ddwyrain o Gaza, o'r enw Tell al-Muntar, ddrychiad o 270 feet (82 m) uwch lefel y môr . Am ganrifoedd, honnwyd mai hwn oedd y lle y daeth Samson â gatiau dinas y Philistiaid. Coronir y bryn gan gysegrfa Fwslimaidd (maqam) sydd wedi'i chysegru i Ali al-Muntar ("Ali o'r Tŵr Gwylio"). Ceir hen feddau Mwslimaidd o amgylch y coed o gwmpas,[19] ac mae dwy ysgrythur Arabeg ganoloesol ar lintel drws y maqam.[10]

Hen Ddinas[golygu | golygu cod]

Yr Hen Ddinas yw calon Dinas Gaza. Fe'i rhennir yn fras yn ddwy ran (neu'n ddau 'chwarter'); Chwarter Daraj gogleddol (a elwir hefyd yn Chwarter Mwslimaidd) a Chwarter Zaytun deheuol (a oedd yn cynnwys y chwarteri Iddewig a Christnogol. ) Mae'r mwyafrif o strwythurau'n dyddio o gyfnodau Mamluk ac Otomanaidd, ac adeiladwyd rhai ar ben strwythurau cynharach. Mae rhan hynafol yr Hen Ddinas tua 1.6 square kilometre (0.62 mi sgw) .[20]

Ardaloedd[golygu | golygu cod]

Dinas Dwyrain Gaza

Mae Gaza'n cynnwys 13 ardal y tu allan i'r Hen Ddinas. Yr estyniad cyntaf o Gaza, y tu hwnt i ganol ei dinas, oedd ardal Shuja'iyya, a adeiladwyd ar fryn ychydig i'r dwyrain a'r de-ddwyrain o'r Hen Ddinas yn ystod y cyfnod Ayyubid.[21] Yn y gogledd-ddwyrain mae ardal o oes Mamluk yn Tuffah,[22] sydd wedi'i rhannu'n fras yn haneri dwyreiniol a gorllewinol ac a oedd wedi'i lleoli'n wreiddiol o fewn muriau'r Hen Ddinas.[23]

Hinsawdd[golygu | golygu cod]

Mae gan Gaza hinsawdd poeth, lled-cras (Köppen : BSh), gyda nodweddion tebyg i Fôr y Canoldir, sy'n cynnwys gaeafau glawog ysgafn a hafau poeth sych.[12] Mae'r gwanwyn yn cyrraedd tua mis Mawrth neu Ebrill a'r mis poethaf yw mis Awst, a'r tymheredd cyfartalog yw 31.7 °C (89.1 °F) , o'i gymharu a 11 °C (52 °F) yng Nghymru. Y mis oeraf yw mis Ionawr gyda'r tymereddau fel arfer yn cyrraedd uchafbwynt ar 18.3 °C (64.9 °F). 'Does fawr o law, ac mae'n cwympo bron yn gyfan gwbl rhwng Tachwedd a Mawrth, gyda'r glawiad blynyddol yn gyfanswm o oddeutu 395 millimetre (15.6 in).[24] Gellir cymharu hyn a 3,000 mm (118 in) yn Eryri (uchaf) a 1,000 mm (39 in) ym Mhowys (isaf yng Nghymru).[25]

Demograffeg[golygu | golygu cod]

Poblogaeth[golygu | golygu cod]

Blwyddyn Poblogaeth
1596 6,000 [26]
1838 15,000–16,000 [27]
1882 16,000 [28]
1897 36,000 [28]
1906 40,000 [28]
1914 42,000 [29]
1922 17,480 [30]
1931 17,046 [31]
1945 34,250 [32]
1982 100,272 [33]
1997 306,113 [34]
2007 449,221 [35]
2012 590,481 [35]

Yn ôl cofnodion treth Otomanaidd 1557, roedd gan Gaza 2,477 o drethdalwyr gwrywaidd.[36] Mae'r ystadegau o 1596 yn dangos bod poblogaeth Fwslimaidd Gaza'n cynnwys 456 o aelwydydd, 115 o ddynion di-briod, 59 o bobl grefyddol, ac 19 o bobl anabl. Yn ychwanegol at y nifer Mwslimaidd hwn, roedd 141 o jundiyan neu "filwyr" ym myddin yr Otomaniaid. O'r Cristnogion, roedd 294 o aelwydydd a saith di-briod, tra roedd 73 o aelwydydd Iddewig ac wyth o aelwydydd Samariad. Amcangyfrifir bod cyfanswm o 6,000 o bobl yn byw yn Gaza, gan ei gwneud y drydedd ddinas fwyaf ym Mhalestina Otomanaidd ar ôl Jerwsalem a Safad.[26]

Yn 1838, roedd tua 4,000 o drethdalwyr Mwslimaidd a 100 o drethdalwyr Cristnogol, gan awgrymu poblogaeth o tua 15,000 neu 16,000 - gan ei gwneud yn fwy na Jeriwsalem ar y pryd. Cyfanswm y teuluoedd Cristnogol oedd 57.[27] Cyn dechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd poblogaeth Gaza wedi cyrraedd 42,000; fodd bynnag, arweiniodd y brwydrau ffyrnig rhwng Lloegr a'u cynghreiriaid Ffrengig a'r Otomaniaid a'u cynghreiriaid Almaenig ym 1917 at ostyngiad enfawr yn y boblogaeth.[29] Mae'r cyfrifiad canlynol, a gynhaliwyd ym 1922 gan awdurdodau Mandad Prydain yn dangos gostyngiad sydyn yn y boblogaeth i 17,480 o drigolion, yn cynnwys 16,722 o Fwslimiaid, 54 o Iddewon a 701 o Gristnogion.[30]

Yn ôl cyfrifiad 1997 gan Swyddfa Ystadegau Ganolog Palestina (PCBS), roedd gan Gaza a’r gwersyll al-Shati cyfagos boblogaeth o 353,115, ac roedd 50.9% ohonynt yn wrywod a 49.1% yn fenywod. Roedd gan Gaza boblogaeth hynod o ifanc gyda mwy na hanner rhwng oed baban i 19 oed (60.8%). Roedd tua 28.8% rhwng 20 a 44 oed, 7.7% rhwng 45 a 64, a 3.9% dros 64.[34]

Dynion o Gaza, 19eg ganrif

Crefydd[golygu | golygu cod]

Mae poblogaeth Gaza yn cynnwys (ac wedi cynnwys ers canrifoedd) fwyafrif o Fwslimiaid, sy'n dilyn Islam Sunni gan mwyaf.[20] Yn ystod y cyfnod Fatimid, Shia Islam oedd drwy Gaza, ond ar ôl i Saladin orchfygu'r ddinas ym 1187, hyrwyddodd bolisi crefyddol ac addysgol Sunni, a oedd ar y pryd yn allweddol i uno ei filwyr Arabaidd a Thwrcaidd.[37]

Heddiw, nid oes unrhyw Iddewon yn byw yn Gaza.[38]

Economi[golygu | golygu cod]

Carped gwlân Gazan
Cyrchfan traeth yn Ninas Gaza

Y prif gynhyrchion amaethyddol yw mefus, sitrws, dytys, olewydd, blodau a llysiau amrywiol. Ni all ffermydd Llain Gaza gynhyrchu llawer, oherwydd yr holl lygredd, a'r prinder dŵr.[20] Mae diwydiannau ar raddfa fach yn cynnwys cynhyrchu plastig, deunyddiau adeiladu, tecstilau, dodrefn, crochenwaith, teils, llestri copr, a charpedi. Ers y Oslo Accords, mae miloedd o drigolion wedi cael eu cyflogi gan y llywodraeth a'r gwasanaethau diogelwch, UNRWA a sefydliadau rhyngwladol.[20] Mae mân ddiwydiannau'n cynnwys tecstilau a phrosesu bwyd. Gwerthir amrywiaeth o nwyddau yn basâr stryd Gaza, gan gynnwys carpedi, crochenwaith, dodrefn gwiail, a dillad cotwm. Agorwyd y Gaza Mall yng Ngorffennaf 2010.[39]

Gweithia llawer o Gazaniaid yn Israel pan oedd y ffin ar agor, ond ar ôl ymddieithriad Israel yn 2005 o Llain Gaza, daeth y swyddi hyn i ben.

Nododd adroddiad gan grwpiau hawliau dynol a datblygu a gyhoeddwyd yn 2008 fod Gaza wedi dioddef patrwm tymor hir o farweidd-dra economaidd a dangosyddion datblygu enbyd o isel, a ellir ei esbonio drwy holl rwystrau Israel (a'r Aifft i raddau).[4] Cyfeiriodd yr adroddiad at nifer o ddangosyddion economaidd i ddangos y pwynt: 1. yn 2008, ataliwyd 95% o weithrediadau diwydiannol Gaza oherwydd diffyg mewnbynnau mynediad ar gyfer problemau cynhyrchu ac allforio. 2. Yn 2009, roedd diweithdra yn Gaza yn agos at 40%. Cafodd y sector preifat sy'n cynhyrchu 53% o'r holl swyddi yn Gaza ei chwalu gan Israel ac aeth busnesau'n fethdalwyr.

3. Ym mis Mehefin 2005, roedd 3,900 o ffatrïoedd yn Gaza yn cyflogi 35,000 o bobl, erbyn mis Rhagfyr 2007, dim ond 1,700 oedd yn dal i gael eu cyflogi.

4. Cafodd y diwydiant adeiladu ei barlysu gyda degau o filoedd o weithwyr allan o waith.

5. Cafodd y sector amaeth ei daro'n galed, gan effeithio ar bron i 40,000 o weithwyr yn dibynnu ar gnydau arian parod.[4]

Cododd prisiau bwyd Gaza yn ystod y blocâd, gyda blawd gwenith yn codi 34%, reis i fyny 21%, a phowdr babi i fyny 30%. Yn 2007, gwariodd cartrefi 62% o gyfanswm eu hincwm ar fwyd ar gyfartaledd, o'i gymharu â 37% yn 2004. Mewn llai na degawd, cynyddodd nifer y teuluoedd a oedd yn dibynnu ar gymorth bwyd UNRWA ddeg gwaith.[4] Yn 2008, roedd 80% o'r boblogaeth yn dibynnu ar gymorth dyngarol yn 2008 o'i gymharu â 63% yn 2006. Yn ôl adroddiad gan OXFAM yn 2009, roedd Gaza'n dioddef o brinder difrifol o dai, cyfleusterau addysgol, cyfleusterau iechyd a seilwaith, ynghyd â system garthffosiaeth annigonol a gyfrannodd at hylendid a phroblemau iechyd cyhoeddus.[4]

Yn 2012, gostyngodd diweithdra i 25 y cant.[40]

Ym mis Tachwedd 2012, galwodd adroddiad gan Siambr Fasnach Palestina am gydnabod Llain Gaza fel ardal trychineb economaidd ar ôl iddi ddod i'r casgliad bod gweithgaredd Israel wedi achosi oddeutu $ 300 miliwn mewn difrod economaidd. 

Diwylliant[golygu | golygu cod]

Canolfannau diwylliannol ac amgueddfeydd[golygu | golygu cod]

Llyfrgell a Chanolfan Ddiwylliannol Nehru ym Mhrifysgol Al-Azhar Gaza

Cwblhawyd Canolfan Ddiwylliannol Rashad Shawa, a leolir yn Rimal, ym 1988 a’i henwi ar ôl ei sylfaenydd, y cyn-faer Rashad al-Shawa.[41] Yn adeilad dau lawr, gyda chynllun trionglog, mae'r canolfannau diwylliannol yn cyflawni tair prif swyddogaeth: man cyfarfod ar gyfer cynulliad mawr yn ystod gwyliau blynyddol, lle i lwyfannu arddangosfeydd, a llyfrgell. Mae Canolfan Ddiwylliannol Ffrainc yn symbol o bartneriaeth a chydweithrediad Ffrainc yn Gaza. Mae'n cynnal arddangosion celf, cyngherddau, dangosiadau ffilm, a gweithgareddau eraill. Lle bynnag y bo hynny'n bosibl, gwahoddir artistiaid o Ffrainc i arddangos eu gwaith celf, ac yn aml, gwahoddir artistiaid Palesteina o Llain Gaza a'r Lan Orllewinol i gymryd rhan mewn cystadlaethau celf.

Wedi'i sefydlu ym 1998, mae'r Pentref Celf a Chrefft yn ganolfan ddiwylliannol i blant gyda'r amcan o hyrwyddo celf creadigol yn rheolaidd. Roedd yn gweithio ar raddfa fawr gyda criw o artistiaid o wahanol genhedloedd a threfnodd tua 100 o arddangosfeydd ar gyfer celf greadigol, cerameg, graffeg, cerfiadau ac eraill. Mae bron i 10,000 o blant o bob rhan o Llain Gaza wedi elwa o'r Pentref Celf a Chrefft.[42]

Agorodd Theatr Gaza, a ariannwyd gan gyfraniadau o Norwy, yn 2004.[43] Nid yw'r theatr yn derbyn llawer o arian gan y PNA, ac mae'n dibynnu'n bennaf ar roddion gan asiantaethau cymorth tramor. Mae Sefydliad AM Qattan, un o elusenau celf Palesteina, yn cynnal sawl gweithdy yn Ninas Gaza i ddatblygu talent artistig ifanc a rhannu sgiliau drama i athrawon. Cafodd Gŵyl Theatr Gaza ei sefydlu yn 2005.[44]

Agorodd Amgueddfa Archeoleg Gaza, a sefydlwyd gan Jawdat N. Khoudary, yn ystod haf 2008. Mae casgliad yr amgueddfa yn cynnwys miloedd o eitemau, gan gynnwys cerflun o Aphrodite, delweddau o dduwiau hynafol eraill a lampau olew yn cynnwys menorah.[45]

Coginio[golygu | golygu cod]

Nodweddir bwyd Gaza gan ei ddefnydd hael o sbeisys a tsilis. Tyfir blasau a chynhwysion poblogaidd eraill, gan gynnwys dil, chard, garlleg, cwmin, corbys, gwygbys, grawnafalau, eirin sur a tamarind. Dibyna llawer o'r seigiau traddodiadol ar goginio popty a photiau clai, sy'n cadw blas a gwead y llysiau ac yn arwain at gig tyner Yn draddodiadol, mae'r mwyafrif o seigiau Gaza'n dymhorol ac yn dibynnu ar gynhwysion sy'n frodorol i'r ardal a'r pentrefi cyfagos. Oherwydd y tlodi mae llawer o seigiau a stiwiau bellach yn ddi-gig, ac yn syml ee y saliq wa adas ("chard a chorbys") a bisara (ffa ffafa heb groen wedi'u stwnsio â dail sych mulukhiya, a tsilis).

Chwaraeon[golygu | golygu cod]

Mae Stadiwm Palestina, sef stadiwm genedlaethol Palestina, wedi'i leoli yn ninas Gaza ac mae ganddo le i 10,000 o bobl. Dyma gartref tîm pêl-droed cenedlaethol Palestina, ond mae gemau cartref wedi'u chwarae yn Doha, Qatar. Mae gan Gaza sawl tîm pêl-droed lleol sy'n cymryd rhan yng Nghynghrair Llain Gaza. Maent yn cynnwys Khidmat al-Shatia (Gwersyll al-Shati), Ittihad al-Shuja'iyya (cymdogaeth Shuja'iyya), Clwb Chwaraeon Gaza, ac al-Zeitoun (cymdogaeth Zeitoun).[46]

Addysg[golygu | golygu cod]

Merched ysgol yn Gaza yn leinio ar gyfer y dosbarth, 2009
Prif neuadd gynadledda Prifysgol Islamaidd Gaza

Yn ôl y PCBS, ym 1997, roedd tua 90% o boblogaeth Gaza dros 10 oed yn llythrennog. O boblogaeth y ddinas, roedd 140,848 wedi'u cofrestru mewn ysgolion (39.8% mewn ysgol elfennol, 33.8% yn yr ysgol eilradd, a 26.4% yn yr ysgol uwchradd). Derbyniodd tua 11,134 o bobl ddiplomâu baglor neu ddiplomâu uwch.

Yn 2006, roedd 210 o ysgolion yn ninas Gaza; Roedd 151 yn cael eu rhedeg gan Weinyddiaeth Addysg Awdurdod Cenedlaethol Palestina, roedd 46 yn cael eu rhedeg gan Asiantaeth Rhyddhad a Gwaith y Cenhedloedd Unedig, ac roedd 13 yn ysgolion preifat. Cofrestrwyd cyfanswm o 154,251 o fyfyrwyr a chyflogwyd 5,877 o athrawon.[47] Mae'r economi sydd wedi dirywio ers y 2000au wedi effeithio'n ddifrifol ar addysg yn Llain Gaza. Ym Medi 2007, datgelodd arolwg UNRWA yn Llain Gaza fod cyfradd methu bron yn 80% mewn ysgolion graddau pedwar i naw, gyda chyfraddau methu yn hyd at 90% mewn mathemateg. Yn Ionawr 2008, nododd Cronfa Blant y Cenhedloedd Unedig fod ysgolion yn Gaza wedi gorfod canslo dosbarthiadau a oedd yn dibynnu ar ddefnydd ynni, ee technoleg gwybodaeth, labordai gwyddoniaeth a gweithgareddau allgyrsiol, oherwydd nad oedd trydan.[4]

Tirnodau[golygu | golygu cod]

Mynwent y Rhyfel Byd Cyntaf yn Gaza

Ymhlith y tirnodau bwysicaf yn Gaza mae'r Mosg Mawr yn yr Hen Ddinas. Teml baganaidd oedd yn wreiddiol, cysegrwyd eglwys Uniongred Roegaidd gan y Bysantaidd,[48] yna mosg yn yr 8g gan yr Arabiaid. Trawsnewidiodd y Croesgadwyr hi'n eglwys, ond fe’i hailgyhoeddwyd fel mosg yn fuan ar ôl i Fwslimiaid ail-feddiannu Gaza.[23] Dyma'r hynaf a'r mwyaf yn Llain Gaza.[49]

Mae mosgiau eraill yn yr Hen Ddinas yn cynnwys Mosg Sayhem Hashem o oes Mamluk lle ceir beddrod Hashem ibn Abd al-Manaf yn ei gromen. Yma hefyd ceir Mosg Kateb al-Welaya, gerllaw, sy'n dyddio'n ôl i 1334. Yn Shuja'iyya mae Mosg Ibn Uthman, a adeiladwyd gan Ahmad ibn Uthman, brodor Nablus ym 1402, a Mosg Mahkamah a adeiladwyd gan Mamluk majordomo Birdibak al-Ashrafi ym 1455. Yn Tuffah mae Mosg Ibn Marwan,[50] a adeiladwyd ym 1324 ac sy'n gartref i feddrod Ali ibn Marwan, dyn sanctaidd.[51]

Seilwaith[golygu | golygu cod]

Cyflenwad dŵr a glanweithdra[golygu | golygu cod]

Yn ôl cyfrifiad 1997 gan Swyddfa Ystadegau Ganolog Palestina, roedd 98.1% o drigolion Gaza wedi'u cysylltu â'r cyflenwad dŵr cyhoeddus tra bod y gweddill yn defnyddio system breifat. Roedd tua 87.6% wedi'u cysylltu â system garthffosiaeth gyhoeddus ac roedd 11.8% yn defnyddio carthbwll.

Cyfyngodd y blocâd ar Gaza gyflenwad dŵr y ddinas yn ddifrifol. Nid oedd y chwe phrif ffynnon ar gyfer dŵr yfed yn gweithio, ac nid oedd gan oddeutu 50% o'r boblogaeth ddŵr rheolaidd. Honnodd y fwrdeistref iddi gael ei gorfodi i bwmpio dŵr trwy "ffynhonnau hallt" oherwydd nad oedd trydan ar gael. Roedd tua 20 miliwn litr o garthffosiaeth amrwd a 40 miliwn litr o ddŵr wedi'i drin yn rhannol, y dydd, yn llifo i Fôr y Canoldir, ac roedd carthion dynol, heb eu trin, yn bridio pryfed a llygod.[52] Fel gwlad "dlawd o ddŵr", mae Gaza'n ddibynnol iawn ar ddŵr o Wadi Ghazza. Defnyddir Dyfrhaen Gaza (Gaza Aquifer) fel prif adnodd Gaza ar gyfer cael dŵr glan. Fodd bynnag, mae'r mwyafrif o ddŵr o Wadi Ghazza yn cael ei arallgyfeirio o'r wlad, ac i Jeriwsalem.[53]

Grid trydan[golygu | golygu cod]

Yn 2002 dechreuodd Gaza weithredu ei orsaf bŵer ei hun a adeiladwyd gan Enron.[54] Fodd bynnag, bomiwyd a dinistriwyd yr orsaf bŵer gan Lluoedd Amddiffyn Israel yn 2006. Cyn dinistrio'r orsaf bŵer, darparodd Israel drydan ychwanegol i Gaza trwy Gorfforaeth Drydan Israel. Ailadeiladwyd yr orsaf dryan Palesteinaidd erbyn Rhagfyr 2007.[55] Yn Jerwsalem, parhawyd i werthu trydan i Gaza, yn ôl ffynonellau newyddion.[56] Yn y 2020au, roedd yr Aifft mewn trafodaethau i gyfuno grid ynni Gaza â'i grid ei hun.[57]

Rheoli gwastraff solet[golygu | golygu cod]

Mae rheoli gwastraff solet (rwbel concrit ayb) yn un o'r materion cymhellol allweddol sy'n wynebu Gaza heddiw. Priodolir yr heriau hyn i sawl ffactor; y diffyg buddsoddiad mewn systemau amgylcheddol, rhoddwyd llai o sylw i brosiectau amgylcheddol, ac absenoldeb gorfodaeth cyfraith a'r duedd tuag at reoli argyfwng. Un o brif agweddau'r broblem hon yw'r gwatraff enfawr o rwbel a malurion a gynhyrchir o ganlyniad i fomio gan fyddin Israel.[58][59]

Er enghraifft, mae graddfa'r difrod a ddeilliodd o Ymosodiad Israel ar Lain Gaza 2014 yn enfawr, ac heb ei ail. Gwelodd pob rhan o Lain Gaza fomio awyr helaeth, bomio dibendraw gan y llynges a magnelau, gan arwain at lawer iawn o rwbel. Yn ôl yr ystadegau diweddar, cynhyrchwyd mwy na 2 filiwn tunnell o falurion. Cafodd tua 10,000 o gartrefi eu chwalu'n llwyr, gan gynnwys dau adeilad preswyl 13 llawr. Mae llawer iawn o falurion yn parhau i fod ar wasgar yn Gaza a bydd angen ymdrech ddifrifol a chyllideb uchel i ddelio â'r her yma. Yn bwysicach fyth, ac yn seiliedig ar astudiaeth UNEP ar ôl rhyfel 2008, mae'r malurion yn debygol iawn o gael eu gwenwyno â PAHs abiffenylau polyclorinedig (PCBs), deuocsinau ayb.[60]

Gofal Iechyd[golygu | golygu cod]

Ysbyty Al-Quds, Dinas Gaza, yn dilyn cregyn Israel

Sefydlwyd Ysbyty Al-Shifa ("y Gwellhad") yn yArdal Rimal gan lywodraeth Mandad Prydain yn y 1940au. Wedi'i leoli mewn barics y fyddin, roedd yn wreiddiol yn darparu cwarantîn a thriniaeth ar gyfer clefydau twymyn. Pan weinyddodd yr Aifft Gaza, cafodd yr adran wreiddiol hon ei hadleoli a daeth al-Shifa yn ysbyty canolog i'r ddinas.[61] Pan dynnodd Israel yn ôl o Llain Gaza ar ôl ei feddiannu yn Argyfwng Suez 1956, roedd arlywydd yr Aifft, Gamal Abdel Nasser, wedi ehangu a gwella ysbyty al-Shifa. Gorchmynnodd hefyd sefydlu ail ysbyty yn Ardal Nasser gyda'r un enw. Ym 1957, ailadeiladwyd yr ysbyty clefyd cwarantîn a thwymyn ac fe'i henwyd yn Ysbyty Nasser.[62] Heddiw, mae al-Shifa yn parhau i fod yn safle meddygol mwyaf Gaza.[63]

Yn 2007, profodd ysbytai doriadau pŵer a barhaodd am 8-12 awr bob dydd ac roedd y disel sy'n ofynnol ar gyfer generaduron pŵer yn brin. Yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd (WHO), gostyngodd cyfran y cleifion a gafodd drwyddedau gan Israeli adael Gaza am ofal meddygol mewn gwledydd eraill o 89.3% yn 2007 i 64.3% yn Rhagfyr 2007.[4]

Dwy dref a chwaer-ddinasoedd[golygu | golygu cod]

Mae Gaza wedi'i gefeillio â:

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

  • Ysgol Al-Arkam
  • Cydnabyddiaeth ryngwladol o Wladwriaeth Palestina
  • Anheddiad Israel
  • Tiriogaethau a feddiannwyd gan Israel
  • Rhestr o ddinasoedd a weinyddir gan yr Awdurdod Palestina
  • Gaza Bach
  • Datganiad Annibyniaeth Palestina
  • Lluoedd Diogelwch Cenedlaethol Palestina

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ The New Oxford Dictionary of English (1998), ISBN 0-19-861263-X, p. 761 "Gaza Strip /'gɑːzə/ a strip of territory in Palestine, on the SE Mediterranean coast including the town of Gaza...".
  2. ↑ Gaza Benefiting From Israel Easing Economic Blockade
  3. ↑ Gaza Border Opening Brings Little Relief
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 "The Gaza Strip: A Humanitarian Implosion" (PDF). Oxfam. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2013-12-24. Cyrchwyd 2009-01-19. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Oxfam" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Oxfam" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Oxfam" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Oxfam" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  5. ↑ H. Jacob Katzenstein (1982). "Gaza in the Egyptian Texts of the New Kingdom". Journal of the American Oriental Society 102 (1): 111–113. doi:10.2307/601117. JSTOR 601117.
  6. ↑ 6.0 6.1 Masalha, Nur (2018). Palestine: A Four Thousand Year History. Zed Books Ltd. t. 81. ISBN 9781786992758.
  7. ↑ Shahin, 2005, p. 414.
  8. ↑ 8.0 8.1 Dumper et al., 2007, p. 155.
  9. ↑ Alan Johnston (2005-10-22). "Gaza's ancient history uncovered". BBC news. Cyrchwyd 2009-02-16.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 "Gaza – (Gaza, al -'Azzah)". Studium Biblicum Franciscanum – Jerusalem. 2000-12-19. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-07-28. Cyrchwyd 2009-02-16.
  11. ↑ Michael G. Hasel (1998) Domination and Resistance: Egyptian Military Activity in the Southern Levant, Ca. 1300–1185 B.C. BRILL, ISBN 90-04-10984-6 p 258
  12. ↑ 12.0 12.1 "Gaza". Global Security. Cyrchwyd 2009-01-25.
  13. ↑ Robinson, 1841, vol 2, pp. 374-375
  14. ↑ "Gaza City". Gaza Municipality. Archifwyd o'r gwreiddiol ar June 20, 2008. Cyrchwyd 2009-02-16.
  15. ↑ Welcome to Rafah Palestine Remembered.
  16. ↑ "Satellite View of Gaza". Palestine Remembered. Cyrchwyd 2009-01-19.
  17. ↑ 17.0 17.1 Chilton, 1999, p.77. Excerpt from report by Mohammad R. Al-Agha from the Islamic University of Gaza.
  18. ↑ Lipchin, 2007, p.109.
  19. ↑ Briggs, 1918, p.258.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 Dumper and Abu-Lughod, 2007, p.155.
  21. ↑ Sharon, 2009, p. 30
  22. ↑ Butt, 1995, p. 9.
  23. ↑ 23.0 23.1 Sheehan, 2000, p. 429.
  24. ↑ "Monthly Averages for Gaza, Gaza Strip". MSN Weather. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-10. Cyrchwyd 2009-01-15.
  25. ↑ "Wales: Climate". Met Office. Cyrchwyd 22 April 2016.
  26. ↑ 26.0 26.1 Hütteroth and Abdulfattah, 1977, p.52.
  27. ↑ 27.0 27.1 Robinson, 1841, vol 2, pp. 377–378
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Meyer, 1907, p.108
  29. ↑ 29.0 29.1 IIPA, 1966, p. 44.
  30. ↑ 30.0 30.1 Barron, 1923, p. 6
  31. ↑ "Census of Palestine 1931. Population of villages, towns and administrative areas". 1931 Census of Palestine. British Mandate survey in 1931. Cyrchwyd 2014-11-12.
  32. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics. Village Statistics, April, 1945. Quoted in Hadawi, 1970, p. 45
  33. ↑ Census by Israel Central Bureau of Statistics
  34. ↑ 34.0 34.1 "Gaza Governorate: Palestinian Population by Locality, Subspace and Age Groups in Years". Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). 1997. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-01-30. Cyrchwyd 2009-01-19.
  35. ↑ 35.0 35.1 "Main Indicators by Type of Locality - Population, Housing and Establishments Census 2017" (PDF). Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). Retrieved 2021-01-19.
  36. ↑ Cohen and Lewis, 1978.
  37. ↑ Filfil, Rania; Louton, Barbara (September 2008). "The Other Face of Gaza: The Gaza Continuum". This Week in Palestine. This Week in Palestine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-07. Cyrchwyd 2009-01-30.
  38. ↑ "The Disengagement Plan-General Outline". Cyrchwyd 28 April 2017.
  39. ↑ "1st Gaza mall attracts thousands; Despite siege, new shopping center in Strip opened its doors last Saturday to enthusiastic crowds, offering international brands, much-needed air-conditioning. Mall's manager promises affordable prices tailored for local residents", Ali Waked, 07.20.10, Ynet.
  40. ↑ Editorial, Reuters. "Gaza deaf restaurant a chance to change perceptions". Cyrchwyd 28 April 2017.
  41. ↑ Rashad Shawa Cultural Center Gaza Municipality.
  42. ↑ Thomas, Amelia (September 2006). "Arts and Crafts Village". This Week in Palestine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-07-20. Cyrchwyd 2009-02-16.
  43. ↑ Edwards, Bob (2004-02-14). "Analasis: New Cinema Opening up in Gaza City". NPR. Cyrchwyd 2009-02-16.
  44. ↑ Thomas, Amelia (2005-01-22). "Theater thrives in Gaza, despite restrictions". The Christian Science Monitor. Cyrchwyd 2009-02-16.
  45. ↑ Bronner, Ethan. Museum Offers Gray Gaza a View of Its Dazzling Past. New York Times, 2008-07-25.
  46. ↑ Palestina 2005/06 Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation.
  47. ↑ "Statistics About General Education in Palestine" (PDF). Education Minister of the Palestinian National Authority. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar May 29, 2008. Cyrchwyd 2008-04-24.
  48. ↑ Jacobs, 1998, p.451
  49. ↑ Porter and Murray, 1868, p.250.
  50. ↑ Sharon, 2009, p. 31
  51. ↑ "Travel in Gaza". MidEastTravelling. Archifwyd o'r gwreiddiol ar August 23, 2013. Cyrchwyd 2009-02-16.
  52. ↑ The outcome of the unjust embargo on the work of the municipal Gaza Municipality.
  53. ↑ Lipchin, Clive; Pallant, Eric; Saranga, Danielle; Amster, Allyson (2007). Integrated Water Resources Management and Security in the Middle East. Springer Science & Business Media. t. 109. ISBN 978-1-4020-5986-5.
  54. ↑ Published: March 09, 2002 (2002-03-09). "Enron Sought To Raise Cash Two Years Ago – Page 2 – New York Times". Nytimes.com. Cyrchwyd 2013-03-26.
  55. ↑ "Gaza Power Plant". Gisha.org. 2010-02-03. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-05-11. Cyrchwyd 2013-03-26.
  56. ↑ "AFP: Cut Gaza power supply to boost Israel grid: minister". 2012-05-13. Cyrchwyd 2013-03-26.
  57. ↑ "'Egypt, Hamas agree to link electricity grids' | JPost | Israel News". JPost. 2012-02-23. Cyrchwyd 2013-03-26.
  58. ↑ Salemdeeb, Ramy (2013). "Gaza's Challenge". CIWM.
  59. ↑ "Gaza's Challenge". CIWM journal. 2013-04-25. Cyrchwyd 2015-04-18.
  60. ↑ "Gaza: Toil & Rubble". CIWM journal. 2014-12-16. Cyrchwyd 2015-04-18.
  61. ↑ Husseini and Barnea, 2002, p.135.
  62. ↑ Husseini and Barnea, 2002, p.136.
  63. ↑ "Al-Shifa Hospital and Israel's Gaza Siege". Defence For Children International, Palestine Section. 2006-07-16. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-10-21. Cyrchwyd 2009-02-16.

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

Eginyn erthygl sydd uchod am Balesteina. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinas_Gaza&oldid=11829719"