Unol Daleithiau Awstria Fawr

Oddi ar Wicipedia
Neidio i'r panel llywio Neidio i'r bar chwilio
Map arfaethedig Unol Daleithiau Awstria Fawr, gan Popovici, 1906

Roedd Unol Daleithiau Awstria Fawr neu Vereinigten Staaten von Groß-Österreich (hefyd, Vereinigte Staaten von Großösterreich) yn syniad gan garfan wleidyddol oedd yn agos i'r Archddug Franz Ferdinand ar sut gellid ad-drefnu Ymerodraeth Awstria-Hwngari ar ffurf ffederal gan ateb pryderon a galwadau y gwahanol genhedloedd oddi fewn i'r ymerodraeth aml-ethnig. Ni wireddwyd mor prosiect. Prif ladmerydd ac arbenigwr y prosiect oedd y cyfreithiwr a'r gwleidydd Rwmanaidd, Aurel Popovici, a gyhoeddodd y cynllun yn 1906.

Cyd-destun[golygu | golygu cod y dudalen]

Erbyn dechrau'r 20g roedd cwestiwn hawliau cenedlaethol ac ieithyddol y dwsin neu ragor o genhedloedd a chymunedau oddi fewn i Ymerodraeth Awstria-Hwngari yn chwarae rhan ganolog yng ngwleidyddiaeth y frenhiniaeth.

Sefydlodd Cyfaddawd Awstria-Hwngari yn 1867 frenhiniaeth ddeuol. Llwyddodd y Cyfaddawd i ail-sefydlu, i bob pwrpas, annibyniaeth Hwngari[1] gan ei wneud yn annibynnol o reolaeth ganolog Awstria. Ond achosodd y ffafriaeth a ddangoswyd i'r Hwngariaid, ail gymuned genedlaethol ac ieithyddol fwyaf yr Ymerodraeth ar ôl yr Almaenwyr, i genhedloedd eraill oedd o dan eu rheolaeth, fel y Slofaciaid a'r Rwmaniaid i deimlo'n anniddig[2]

Problem fwyaf yr Ymerodraeth oedd bod y ddwy brif genedl yr Almaenwyr a'r Hwngariaid (oedd ond ill dau ond yn 44% o holl boblogaeth yr Ymerodraeth) yn tra-arglwyddiaethu ar y cenhedloedd eraill - sef dros hanner y boblogaeth. O fewn tiriogaeth Hwngari o'r Ymerodraeth roedd pwysau Magyareiddio trwm a llym i geisio troi iaith ac hunaniaeth y Croatiaid, Slofaciaid a Rwmaniaid i mewn i un Hwngareg. Roedd polisiau tebyg i'r Welsh Not yng Nghymru yn cael eu gweithredu yno a diffyg cydnabyddiaeth o genedligrwydd y Slofaciaid, er enghraifft.[3].

Bwriad yr Archddug Franz Ferdinand pan ddeuai yn Ymeradwr oedd ail-lunio'r Ymerodraeth gan roi hawliau i daleithiau newydd oddi fewn i system Cyd-ffederal. Golygai hyn docio ar rym a maint Hwngari - polisi na fyddai'n boblogaidd gan y Magyariaid. Gyda saethu'r Archddug yn Sarajevo yn 1914 ac yna ymrannu'r Ymerodraeth wedi'r Rhyfel Mawr, ni wireddwyd y cynllun, er i Ymeradwr olaf Awstria-Hwngari, Karl I wneud addewidion sylweddol i ddatganoli'r Ymerodraeth a rhoi hawliau cenedlaethol i'r Slafiaid a'r cenhedloedd eraill yn nyddiau olaf y Rhyfel.

Diddymu Ymerodraeth Awstria-Hwngari[golygu | golygu cod y dudalen]

Gyda cholli'r Rhyfel Byd Cyntaf bu i'r Ymerodraeth ymrafael wrth i'r gwahanol genhedloedd ddatgan annibyniaeth o'r rym y canol. Gyda Cytundeb Saint-Germain ar 10 Medi 1919 lluniwyd ffiniau yr hyn oedd yn weddill o ochr Awstria o'r Ymerodraeth. Gyda llofnodi Cytundeb Trianon ar 4 Mehefin 1920 lluniwyd ffiniau newydd gwladwriaeth lai Hwngari. Roedd sawl ffin a gynigiwyd ym map UDAF yn debyg i ffiniau'r gwladwriaethau newydd.

Taleithiau a gynigwyd gan Aurel Popovici[golygu | golygu cod y dudalen]

Yn ôl cynlluniau Popovici, byddai'r tiriogaethau canlynol yn dod yn daleithiau o'r ffederasiwn ar ôl y diwygiad. Roedd hefyd elfen gref o statws a datganoli diwylliannol ac ieithyddol i fod oddi fewn i rai o'r dinasoedd mawrion a rhanbarthau yn y taleithiau hefyd. Roedd y rhain fel rheol (ond nid yn unig) yn pauoedd lle roedd yr iaith Almaeneg yn brif iaith neu'n iaith â chanran sylweddol o siaradwyr. Mae'r grwpiau ethnig canlynol ym mhob tiriogaeth wedi'u rhestru felly.

Map arfaethedig o Daleithiau Unedig Awstria Fawr yn gorwedd dros fap o brif grwpiau ethnig Ymerodraeth Awstria-Hwngari
  • Deutsch-Österreich : Awstria-Almaeneg (heddiw Awstria gyda thalaith De Tirol sydd nawr yn yr Eidal; rhanbarth Coedwig Bohemia a De Moravia sef y rhan ddeheuol a adnabwyd yn diweddarach fel y Sudetenland sydd nawr yn Gweriniaeth Tsiec, yn ogystal â'r Burgenland rhanbarth yng ngorllewin Hwngari gan gynnwys Sopron (Ödenburg), Mosonmagyarovar (Wieselburg) a Bratislava sydd nawr yn brifddinas Slofacia), Almaeneg ethnig
  • Deutsch-Böhmen : Bohemia Almaeneg ( tiriogaeth Sudetenland yng ngogledd-orllewin Bohemia, heddiw yn y Gweriniaeth Tsiec), Almaeneg ethnig
  • Deutsch-Mähren : Morafia Almaeneg (gogledd y Sudetenland ym Morafia ac Awstria Silesia, heddiw yn y Weriniaeth Tsiec), Almaeneg ethnig
  • Böhmen : Perfeddwlad Bohemia (rhan ddeheuol a chanolog o Bohemia a Morafia yn y Weriniaeth Tsiec bresennol), Xech ethnig
  • Slowakenland : Slofacia (yn fras Slofacia heddiw ond heb Bratislava), ethnig Slofaciaidd
  • West-Galizien : Gorllewin Galisia (rhan orllewinol Teyrnas Galicia a Lodomeria, oddi fewn i wladwriaeth Gwlad Pwyl heddiw), Pwyleg ethnig
  • Ost-Galizien : Dwyrain Galicia (rhan ddwyreiniol Teyrnas Galicia a Lodomeria a'r Bukovina gerllaw. Tiroedd yn heddiw yn Wcráin a Gwlad Pwyl), ethnig Wcreineg
Poblogaeth Hwngari, cyfrifiad 1880-81
  • Ungarn : Hwngari (Hwngari heddiw gyda rhannau o dde Slofacia, Rwthenia Carpathia/Transcarpathia yn Wcráin heddiw, a gogledd Vojvodina sydd heddiw'n rhanbarth o Serbia), Hwngariaid ethnig
  • Seklerland : Gwlad y Székely (rhan o Rwmania), Hwngariaid ethnig. Gweler hefyd Hwngari Fawr
  • Siebenbürgen : Transylvania (y rhan fwyaf o'r Banat a Bukovina, rhan o Rwmania, Serbia ac Wcrain heddiw), Rwmaniaid ethnig
  • Trento : Trentino (rhan o'r Eidal heddiw), Eidaleg ethnig
  • Trieste : Trieste (dinas Trieste a Gorizia yn yr Eidal heddiw a gorllewin Istria sydd nawr yn rhan o Croatia a Slofenia heddiw), Eidaleg ethnig a Slofeniaid
  • Krain : Carniola (yn fras Slofenia heddiw gyda Slofeniaid tiriogaeth deheuol Carinthia sydd heddiw yng ngwladwriaeth gyfoes Awstria), ethnig Slofeneg
  • Kroatien : Croatia (Croatia heddiw, gan gynnwys Srijem sydd heddiw yn Serbia a Boka Kotorska sydd heddiw ym Montenegro), Croateg ethnig a Serb
  • Vojvodina : Vojvodina (rhan o Serbia a Chroatia heddiw), Serb ethnig a Croateg

Yn ogystal, byddai elfen gref o ymrealaeth oddi fewn i'r taleithiau lle ceid 'ynysoedd' Almaeneg ei hiaith yn y Dwyrain; Transylvania, y Banat a rhannau eraill o Hwngari, deheudir Slofenia, dinasoedd mawr (megis Prâg, Budapest, Lviv, ac eraill).

Heriau i'r Cynllun[golygu | golygu cod y dudalen]

Byddai gwireddu'r cynllun yma wedi bod yn her enfawr. Ymysg y prif feini tramgwydd byddai:

  • Byddai'n rhaid i'r Hwngariaid lacio ei gafael a gweld 'colli tir' i'r Rwmaniaid, Wcrainiaid a Croatiaid.
  • Byddai'n rhaid i'r Pwyliaid ildrio i'r Wcrainiaid yn nwyrain Galisia a'r Wcrainiaid dderbyn hawliau Pwyleg yn ninas Lviv.
  • Byddai'n rhaid Tsieciaid a'r Almaenwyr gytuno ar ffiniau eu tiriogaethau yn Bohemia, Morafia a Silesia Awstria, a fyddai wedi bod yn anodd iawn o ystyried y taliadau o'r ddwy ochr galwadau mwyaf cenedlaetholgar.
  • Byddai cymunedau tiriogaethol Almaneg y tu allan i Awstria yn siwr o deimlo eu bod yn colli bri a statws.
  • Byddai'n rhaid i bron pob cymuned ieithyddol dderbyn na fyddai'n bosib i bob un bro fod o fewn eu tiriogaeth.
  • Byddai natur ddwy neu dairieithog nifer o'r trefi (nid dim ond dinasoedd mawrion) wedi gorfodi llawer o gyfaddawdu ar lefel lleol iawn.
  • Heb arweinyddiaeth gref a chadarn gallai'r broses o ddatganoli ac ail-lunio ffiniau wedi sugno nerth ac amser o weinyddiaeth yr Ymerodraeth.

Gweler hefyd[golygu | golygu cod y dudalen]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. ↑ André Gerrits; Dirk Jan Wolffram (2005). Political Democracy and Ethnic Diversity in Modern European History. Stanford University Press. t. 42. ISBN 9780804749763.
  2. ↑ Cornwall, Mark. Last Years of Austria-Hungary: A Multi-National Experiment in Early Twentieth-Century Europe, 2nd ed. Exeter: University of Exeter Press, 2002.
  3. ↑ Seton-Watson, R. W. (1925). "Transylvania since 1867". The Slavonic Review 4 (10): 101–23.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Unol_Daleithiau_Awstria_Fawr&oldid=11031595"