Oseteg
 | |
| Math o gyfrwng | iaith naturiol, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Eastern Iranian, Scythian |
| Enw brodorol | Ирон ӕвзаг |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | os |
| cod ISO 639-2 | oss |
| cod ISO 639-3 | oss |
| System ysgrifennu | Yr wyddor Gyrilig, Ossetian Cyrillic alphabet |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Iaith o'r teulu ieithoedd Iranaidd a siaredir yn nhiroedd yr Osetiaid yw Oseteg (Oseteg: Ирыстон, wedi'i Ladineiddio: Iryston), ar lethrau canolog Mynyddoedd y Cawcasws, mewn ardal ar y ffin rhwng Ffederasiwn Rwsia a Georgia.[2] Gelwir yr ardal yn Rwsia yn Ogledd Ossetia-Alania, tra gelwir yr ardal i'r de o'r ffin yn Dde Ossetia, a gydnabyddir gan Rwsia, Nicaragua, Venezuela a Nauru fel Gwladwriaeth annibynnol, ond a ystyrir gan weddill y gymuned ryngwladol fel rhan o Georgia. Mae nifer y siaradwyr Oseteg tua 614,350, gyda 451,000 yn Rwsia yn ôl cyfrifiad Rwsia 2010;[3] sef 60% ohonynt yn byw yng Ngogledd Osetia a 10% yn Ne Osetia. Mae Oseteg yn perthyn i'r ieithoedd Scythian, Sarmataidd ac Alanaidd, ac o bosibl yn ddisgynyddion iddynt.[4]
Hanes
[golygu | golygu cod]
Mae'r iaith Oseteg yn perthyn i gangen gogledd-ddwyrain Iran o ieithoedd Indo-Ewropeaidd.
Fe'i hystyrir yn etifedd y 4 tafodiaith Scythian o Hynafiaeth [5] (y mae'n cadw ac yn datblygu'r nodweddion ffonetig sylfaenol sy'n eu gwahanu oddi wrth ieithoedd Iranaidd hynafol eraill) ac Alaniaid yr Oesoedd Canol.
Ceir arysgrif yn yr hen wyddor Groegaidd mewn Oseteg o'r 10fed-12fed ganrif i'w chael yn Arxyz, yr ardystiad hynaf y gwyddys amdano o'r iaith Oseteg.
Ysgrifennwyd Oseteg yn llawn am y tro cyntaf yn ystod y 18g gyda fersiwn o'r wyddor Arabeg. Yna ym 1844, datblygwyd dull o ysgrifennu Oseteg gyda'r wyddor Gyrilig gan Sjoegren. Rhwng 1923 a 1937 defnyddiwyd fersiwn o'r wyddor Ladin i ysgrifennu'r iaith, ac ers 1938 mae'r wyddor Gyrilig wedi cael ei defnyddio, er o 1938 i'r 1950au, defnyddiwyd fersiwn o'r wyddor Sioraidd i ysgrifennu Oseteg yn Ne Osetia.[6]
Mae traddodiad ysgrifenedig yn Oseteg (mewn mathau Irian a Digoreaidd) o ddiwedd y 18g. Mae yna lawer o epigau yn Oseteg, yr enwocaf yw rhai rhyfelwyr Nart. Sefydlwyd yr iaith lenyddol gan y bardd Kostá Jetagúrov (1859-1906).
Parth
[golygu | golygu cod]Oseteg yw iaith genedlaethol a llenyddol y genedl Osetia, sy'n rhychwantu tiriogaeth Gweriniaeth Ymreolaethol Gogledd Ossetia-Alania ac yng Ngweriniaeth hunan-gyhoeddedig De Ossetia.
Gelwir y rhanbarth Rwsiaidd yn Ogledd Ossetia-Alania (Alania ar lafar), gyda'r brifddinas Vladikavkaz), tra bod yr ochr Sioraidd yn Ne Osetia (prifddinas Tskhinvali). Mae tua 500,000 o siaradwyr iaith Oseteg, gyda 60% ohonynt yn byw yng Ngogledd Osetia a 15% yn Ne Ossetia.
Amrywiadau
[golygu | golygu cod]Mae dwy dafodiaith neu amrywiad daearyddol: iron a digoron (Ирон) a Дигор), yr amrywiad cyntaf yw'r un a siaredir amlaf, er bod y ddau yn swyddogol.[7] Gellir adnabod Oseteg Ysgrifenedig yn hawdd oherwydd ei bod yn defnyddio'r llythyren æ, nad yw'n wir mewn unrhyw iaith arall sy'n defnyddio'r wyddor Gyrilig. Ceir llenyddiaeth Oseteg wedi ei hysgrifennu yn yr wyddor Sioraidd gan bod De Osetia wedi bod yn rhan o Weriniaeth Sofietaidd Sosialaidd Georgia ac yn rhan o deyrnas Georgia ers canrifoedd.
Mae'r ddwy dafodiaith Osseteg yn ddigon gwahanol i beidio â bod yn ddealladwy i'r ddwy ochr. Mae, er enghraifft, tua 2,500 o eiriau yn Digor nad ydynt yn bodoli yn Iron. Hyd at 1937, roedd Digor mewn gwirionedd yn cael ei hystyried yn iaith ar wahân, ac mae rhai ysgolheigion o Ogledd Ossetia yn dal i ddadlau bod Iron a Digor ill dau yn ieithoedd cyflawn, yn hytrach na thafodieithoedd yn unig. Mae'n ymddangos bod y gwahaniaethau ffonetig, morffolegol a geirfaol rhyngddynt yn fwy na rhwng Chechen ac Ingush, yn ôl Aslan Doukaev o Wasanaeth Gogledd Cawcasws RFE/RL.
Gall y rhan fwyaf o siaradwyr Digor ddeall Iron, ond nid i'r gwrthwyneb. Mae cyfansoddiad Gogledd Osetia yn crybwyll y ddwy dafodiaith fel iaith y wladwriaeth, ond, am resymau sy'n parhau i fod yn aneglur, nid yw'r senedd weriniaethol eto wedi pasio'r gyfraith ar yr ieithoedd gwladwriaethol a ddrafftiwyd yn 2005. Lansiodd Teledu Gwladwriaethol Gogledd Osetia raglen yn Digor oddeutu 2011.[8]
Defnydd o'r iaith
[golygu | golygu cod]Ymddangosodd y llyfr cyntaf a argraffwyd yn Oseteg ym 1798. Cyhoeddwyd y papur newydd cyntaf, Iron Gazet, ar 23 Gorffennaf 1906 yn Vladikavkaz.
Tra mai Oseteg yw'r iaith swyddogol yn y rhannau gogleddol a deheuol, ynghyd â Rwsieg, mae ei defnydd wedi'i gyfyngu i gyhoeddi deddfau newydd mewn papurau newydd Osetia. Mae dau brif bapur newydd Osetia: Ræstdzinad ( Рæстдзинад "Gwir") yn y Gogledd a Xurzærin (Хурзæрин, "Enfys") yn y De. Mae rhai papurau bro bach yn ysgrifennu rhan o'r erthyglau yn Oseteg. Ceir cylchgrawn misol Max dug (Мах дуг, "Ein cyfnod"), wedi'i neilltuo i farddoniaeth a ffuglen lenyddol.
Dysgir Oseteg mewn ysgolion uwchradd, a gall siaradwyr brodorol yr iaith Oseteg dderbyn cyrsiau mewn llenyddiaeth Osseteg.
Cyhoeddwyd y Beibl iaith Oseteg cyntaf yn 2010, ac, ar hyn o bryd dyma'r unig fersiwn lawn o'r Beibl yn yr iaith Oseteg.[9] Ym mis Mai, 2021, cyhoeddodd Cymdeithas Feiblaidd Rwsia ei bod yn cwblhau cyfieithiad Beiblaidd i Ossetian; mae'r gwaith codi arian yn parhau er mwyn ei argraffu.[10][11]
Lansiwyd Осетия – Ирыстон ('Ossetia-Iryston'), sianel deledu lloeren ddwyieithog Oseteg a Rwsieg yn 2017, Lansiwyd yng Ngogledd Osetia ond disgwylwyd y byddai De Osetia yn gallu manteisio hefyd. Mae'r sianel yn cynnwys sgyrsiau yn yr Oseteg a Rwsieg ac amrywiaeth o raglenni a ffilmiau tramor a Rwsieg.[12] Mae'r sianel hefyd ar gael ar Youtube.[13]
Pryder
[golygu | golygu cod]Ers o leiaf ddechrau'r 21g, mae swyddogion a deallusion yng Ngweriniaeth Gogledd Osetia-Alania yn Rwsia a Gweriniaeth anghydnabyddiedig De Osetia i raddau helaeth wedi mynegi pryder ynghylch y gostyngiad graddol yn nifer y bobl sy'n siarad Oseteg mewn gwirionedd.
Gan adlewyrchu'r dirywiad hwnnw, dynododd UNESCO yn 2009 yr iaith yn "fregus", y categori cyntaf yn ei ddosbarthiad pedair haen o ieithoedd sydd mewn perygl o ddiflannu.
Ond mae Osetiaid yn y ddau boliti mewn gwirionedd yn siarad gwahanol ffurfiau ar yr iaith, sy'n creu rhwystrau i gydweithredu rhyngddynt i osgoi'r perygl y bydd y ddwy dafodiaith ymhen amser yn diflannu. O'r ddwy dafodiaith Ossetia, siaredir Digor yng ngorllewin Gweriniaeth Gogledd Osetia-Alania ac yn Kabardino-Balkaria cyfagos, a Iron yn nwyrain Gogledd Osetia a De Osetia.
Yn ymwybodol o’r perygl y gallai’r iaith Oseteg farw o fewn cenhedlaeth neu ddwy, mae awdurdodau Gogledd Ossetia wedi mabwysiadu dwy raglen olynol (2008-12 a 2013-2015) i hyrwyddo astudiaeth o amrywiad Digor o Oseteg ymhlith y genhedlaeth iau, nad yw eu rhieni mewn llawer o achosion yn siarad yr iaith eu hunain ac felly’n methu â’i throsglwyddo i’w plant. Mae Oseteg yn bwnc gorfodol ym mhob ysgol a meithrinfa, ac mae ystod eang o werslyfrau newydd yn Digor wedi’u comisiynu i baratoi ar gyfer ysgolion dethol i newid i Oseteg fel yr iaith y caiff pob pwnc arall ei addysgu ynddi.[8]
Mae mudiadau fel yr Endangered Language Alliance (ELA) yn dangos pryder dros ddyfodol yr iaith.[14]
Yr Wyddor
[golygu | golygu cod]Mae gan ffurf lenyddol yr iaith 35 ffonem: 26 cytsain, 7 llafariad a 2 dipthong.
- Yr Wyddor Gyrlig (ers 1937): А/а, Ӕ/ӕ, Б/б, В/в, Г/г, Гъ/гъ, Д/д, Дж/дж, Дз/дз, Е/е, Ё/ё, Ж/ж, З/з, И/и, Й/й, К/к, Къ/къ, Л/л, М/м, Н/н, О/о, П/п, Пъ/пъ, Р/р, С/с, Т/т, Тъ/тъ, У/у, Ф/ф, Х/х, Хъ/хъ, Ц/ц, Цъ/цъ, Ч/ч, Чъ/чъ, Ш/ш, Щ/щ, Ъ/ъ, Ы/ы, Ь/ь, Э/э, Ю/ю, Я/я.
- Yr Wyddor Ladin (Defnyddiwyd yr wyddor Ladin yn yr Undeb Sofietaidd rhwng 1923 a 1937): A/a, Æ/æ, B/b, C/c, Č/č, D/d, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, O/o, P/p, Q/q, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, X/x, Y/y, Z/z, Ž/ž
Gramadeg
[golygu | golygu cod]Yn ôl ymchwilydd Osetaidd, Vasily Abaev,
| “ | “Dros y canrifoedd, dylanwad a chyfnewidiad â’r ieithoedd Cawcaseg, mae Osseteg wedi dod yn debyg iddynt mewn rhai ffyrdd, yn enwedig yn ei ffoneteg a’i geiriadur. Serch hynny, mae'r iaith wedi cadw ei strwythur gramadegol a'i geirfa sylfaenol; ni ellir amau ei pherthynas â'r teuluoedd ieithyddol Iran, er gwaethaf gwahaniaethau sylweddol rhyngddynt.[15] | ” |
Mae Oseteg yn cadw sawl agwedd hynafol ar Hen Iraneg, megis wyth achos a rhagddodiaid berfol.[16] Fodd bynnag, nid yr wyth achos yw'r achosion Indo-Iranaidd gwreiddiol, a eryduodd yn y pen draw oherwydd newidiadau mewn ffonoleg. Mae achosion Oseteg modern, ac eithrio'r enwebol, i gyd yn deillio o un achos arosgo a oroesodd o Hen Iraneg ac a rannwyd yn y pen draw yn saith achos newydd gan siaradwyr Oseteg. Byddai hyn yn atgoffa rhywun o'r Tochareg.
Perthynas Ieithyddol
[golygu | golygu cod]Mae Osseteg yn perthyn i'r ieithoedd gogledd-ddwyrain Iran o fewn y teulu ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Mae'r iaith hefyd yn perthyn i Perseg (De-orllewin Iran) a Chwrdeg (Gogledd-orllewin Iran). Mae Oseteg felly hefyd yn perthyn i'r rhan fwyaf o ieithoedd Ewrop, gan gynnwys y Gymraeg.
| Cymraeg | tân | mis | newydd | mam | chwaer | nos | trwyn | tri | coch/rhudd | melyn | gwyrdd | blaidd |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oseteg | арт art |
мӕй mæĭ |
нӕуӕг næwæg |
мад mad |
хо xo |
ӕхсӕв æxsæv |
фындз fındz |
ӕртӕ ærtæ |
сырх sırx |
бур bur |
цъӕх c'æx |
бирӕгъ biræg' |
| Pashto | اور ōr |
مياشت myāšt |
نوی nəway |
مور mōr |
خور xōr |
شپه špah |
پوزه pōzah |
درې drē |
سور sur |
زيړ zyaṛ |
شين šin |
لېوه lēwə |
| Cyrdeg | agir / ar | meh/heyv | nu | mak/dayik | xwişk | şev | poz | sê | sor | zerd/bor | kesk/şîn | gur / wir |
| Mazanderani | tash | mung | nou | mār | khakher | shu | feni | se | serkh | zard | suz | werg |
| Perseg | آتش ātaš |
ماه māh |
نو now |
مادر mādar |
خواهر xwāhar |
شب šab |
بینی / پوزه pozeh / bini |
سه seh |
سرخ sorx |
بور/ زرد zard / bur |
سبز sabz |
گرگ gorg |
| Sansgrit | अग्नि॔ः agníḥ |
मा॔स/मा॔सः mā́s/mā́saḥ |
न॔वः/न॔व्यः návaḥ/návyaḥ |
मा॔ता mā́tā |
स्व॔सा svásā |
न॔क/न॔क्तिः nák/náktiḥ |
न॔स/ना॔सा nás/nā́sā |
त्र॔यः tráyaḥ |
रुधिर॔ः rudhiráḥ |
पि॔त pít |
ह॔रिः háriḥ |
वृ॔कः vṛ́kaḥ |
| Almaeneg | Feuer | Monat | neu | Mutter | Schwester | Nacht | Nase | drei | rot | gelb | grün | Wolf |
| Latin | ignis | mēnsis | novus | māter | soror | nox | nasus | trēs | ruber | flāvus, gilvus | viridis | lupus |
| Groegeg | φωτιά fôtiá |
μήνας mếnas |
νέος néos |
μητέρα mêtéra |
αδελφή adelfế |
νύχτα nýhta |
μύτη mýtê |
τρία tría |
κοκκινός kokkinós |
κίτρινος kítrinos |
πράσσινος prássinos |
λύκος lýkos |
| Armeneg | հուր hur |
ամիս amis |
նոր nor |
մայր mayr |
քույր k'uyr |
գիշեր gišer |
քիթ k'it' |
երեք yerek' |
կարմիր karmir |
դեղին değin |
կանաչ kanač |
գայլ gayl |
| Lithwaneg | ugnis | mėnuo | naujas | motina | sesuo | naktis | nosis | trys | raudonas | geltonas | žalias | vilkas |
| Rwseg | огонь ogon' |
месяц mesâc |
новый novıĭ |
мать mat' |
сестра sestra |
ночь noč' |
нос nos |
три tri |
красный krasnıĭ |
жёлтый žëltıĭ |
зелёный zelënıĭ |
волк volk |
| Gwyddeleg | tine | mí | nua | máthair | deirfiúr | oíche | srón | trí | dearg/rua | buí | glas | faolchú |
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/
- ↑ Rafael del Moral (2002): Diccionario Espasa de Lenguas del Mundo. Madrid, Espasa. ISBN 84-239-2475-4.
- ↑ "Ossetic". Ethnologue. Cyrchwyd 2019-01-08.
- ↑ Lubotsky, Alexander (2010). Van Sanskriet tot Spijkerschrift Breinbrekers uit alle talen. Amsterdam: Amsterdam University Press. t. 34. ISBN 9089641793.
- ↑ "Antiguo osético", en Linguae imperii
- ↑ "Ossetian". Gwefan Omniglot. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2023.
- ↑ Véase el Artículo 17 de la Constitución de la República de Osetia del Norte-Alania
- ↑ 8.0 8.1 "One Nation, Two Polities, Two Endangered Ossetian Languages?". Radio Free Europe/Radio Liberty. 28 Mai 2015.
- ↑ "Russian Censorship: Ossetian & Russian Bibles, Bible Literature". JW.ORG. Cyrchwyd 2017-01-08.
- ↑ "ПЕРЕВОД БИБЛИИ НА ОСЕТИНСКИЙ ЯЗЫК ЗАВЕРШЕН: ОБЪЯВЛЕН СБОР СРЕДСТВ НА ИЗДАНИЕ". blagos.ru. Russian orthodox Church, Moscow Patriarchate. May 29, 2021.
Translatio of the Bible into Ossetian is Completed: Fundraising for Publication Announced (Russian)
- ↑ "Holy Scripture Fully Translated into Ossetian Language, Completing 19-Year Project". orthochristian.ru. May 31, 2021.
- ↑ "Национальное телевидение Северной Осетии запускает спутниковое вещание National Television of North Ossetia launches satellite broadcasting (trwy gyfieithiad ar-lein)". Iryston. 1 Rhagfyr 2017.
- ↑ "Iryston TV". Iryston TV. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Ossetian". ELA. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2023.
- ↑ Abaev, V. I. A Grammatical Sketch of Ossetic translated by Stephen P. Hill and edited by Herbert H. Paper, 1964 [1]
- ↑ Ossetic language. (2006). In Encyclopædia Britannica. Cyrchu 26 Awst, 2006, Encyclopædia Britannica Premium Service
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]
 |
Wicipedia yn yr iaith os, y gwyddoniadur rhydd, agored ac am ddim! |
- Ossetian language gwybodaeth am yr iaith ar wefan Omniglot
- Cân 'Made in Osetia fideo ar Youtube
- One Nation, Two Polities, Two Endangered Ossetian Languages? eitem ar wefan Radio Free Europe/Radio Liberty