Ieithoedd Iranaidd

Oddi ar Wicipedia
Ieithoedd Iranaidd
Enghraifft o'r canlynolteulu ieithyddol Edit this on Wikidata
MathIeithoedd Indo-Iranaidd Edit this on Wikidata
cod ISO 639-2ira Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Lledaeniad hanesyddol pobloedd/ieithoedd Iran: Sgythia, Sarmatia, Bactria ac Ymerodraeth Parthia tua 170 CC (yn amlwg cyn i'r Yuezhi oresgyn Bactria). Dangosir ffiniau gwleidyddol modern i hwyluso cyfeiriadedd.
Yr ieithoedd Iranaidd heddiw
Dosraniad genetaidd yr ieithoedd Iranaidd

Mae'r ieithoedd Iranaidd yn cyfeirio at deulu o ieithoedd, sy'n golygu eu bod yn perthyn i'w gilydd ac wedi datblygu o ffynhonnell gyffredin.[1] Maent yn disgyn o hynafiad cyffredin sy'n cael ei adnabod fel Proto-Iraneg.[2]

Mae'r ieithoedd Iranaidd hefyd yn cael eu hadnabod yn gyffredin fel yr ieithoedd Iraneg.

Cyd-destun[golygu | golygu cod]

Mae'r ieithoedd Iranaidd (ISO 639-2 ac ISO 639-5 ira code) yn gangen o'r teulu ieithoedd Indo-Ewropeaidd gydag amcangyfrif o 150-200 miliwn o siaradwyr brodorol. Ynghyd â'r ieithoedd Indo-Ariaidd maent yn ffurfio'r grŵp Indo-Iran. Mae Avestan a Hen Berseg, sydd wedi'u cynnwys yng nghangen Iran, yn cynnwys dwy o'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd hynaf sydd wedi'u hardystio (ynghyd â Sansgrit, Fendeg (Vendic), Groeg a Hetheg).

Perthynas[golygu | golygu cod]

Mae'r ieithoedd Iranaidd, ynghyd â'r ieithoedd Indo-Ariaidd a'r ieithoedd Nuristani, yn ffurfio'r teulu fwy o ieithoedd Indo-Iranaidd.[3]

Tadogi enw[golygu | golygu cod]

Gelwir y gangen hon yn "ieithoedd Iranaidd" oherwydd bod ei phrif aelodau, gan gynnwys Perseg, wedi cael eu siarad mewn ardal sy'n canolbwyntio ar lwyfandir Iran ers yr hen amser.

Ar y llaw arall, fel dosbarthiad ieithyddol, nid yw'r term yn awgrymu unrhyw gysylltiad angenrheidiol â gwladwriaeth Iran, ac nid yw ychwaith yn cwmpasu pob iaith a siaredir yn yr ardal heddiw. Mae rhai awduron Iran yn defnyddio'r term "ieithoedd Iran" yn llac, mewn ystyr anieithyddol, i gynnwys yr holl ieithoedd a siaredir gan y rhai sy'n nodi eu hunain yn rhan o'r genedl Iran, neu gan bobloedd hynafol y mae Iraniaid modern yn eu gweld fel rhan o eu traddodiad cenedlaethol.

Ieithoedd Iranaidd hynafol[golygu | golygu cod]

Mae'n debyg bod yr ieithoedd Indo-Iraneg yn tarddu o Ganol Asia; diwylliant Andronovo yw'r ymgeisydd a dderbynnir bron yn gyffredinol ar gyfer y teitl diwylliant Indo-Iranaidd cyffredin (c. 2000 CC). Ynghyd â'r ieithoedd Indo-Iranaidd eraill, mae'r ieithoedd Iranaidd yn ddisgynyddion i hynafiad cyffredin, Proto-Indo-Ewropeaidd. Gwahaniaethodd y protoiaith hon i:

  • Ieithoedd Indic, gan gynnwys Sansgrit (ardystiwyd o'r 2il fileniwm BCE)
  • Ieithoedd Dardig
  • Ieithoedd Nuristanaidd
  • Ieithoedd Iran, gan gynnwys Avestan (a ardystiwyd o tua 1000 CC) a Hen Berseg (a ardystiwyd o tua 500 CC).

Dechreuodd yr ieithoedd Iran hynafol rannu ac esblygu ar wahân pan ymfudodd y gwahanol lwythau Iran ac ymgartrefu mewn ardaloedd helaeth o dde-ddwyrain Ewrop (Iazyges, Scythiaid), llwyfandir Iran a chanolbarth Asia ac yn ôl pob tebyg de Siberia (Saci) lle byddent wedi dod i ben oherwydd ehangiad canoloesol Tyrco-Mongol.

O safbwynt ieithyddol, rhennir yr ieithoedd Iran hynafol yn ddau deulu mawr, ac yn is-deuluoedd:

  • y grŵp dwyreiniol
  • y grŵp gorllewinol
    • grŵp y de-orllewin
    • grŵp y gogledd-orllewin

Mae'r grŵp Dwyreiniol yn cynnwys Sogdian, Khorasmian, Sacian, ac Avestan (a elwir hefyd yn "Hen Bactrian"; mae'r grŵp Gogledd-orllewinol yn cynnwys Mede; mae'r grŵp De-orllewinol yn cynnwys Hen Berseg.

Mae Avestan yn cael ei ardystio'n bennaf trwy'r Avesta, llyfr cysegredig Mazdais neu Zoroastrianiaeth. Mae'r Persian hynafol yn lle hynny trwy arysgrifau niferus mewn cymeriadau ysgrifen gynffurf (cuneiform).

Adrannau[golygu | golygu cod]

Fel llawer o deuluoedd ac is-deuluoedd iaith eraill, rhennir yr ieithoedd Iran yn ôl tarddiad daearyddol. Mae'r rhain yn cynnwys gogledd,[4] de, dwyreiniol a gorllewinol.[1]

Nifer y siaradwyr[golygu | golygu cod]

Arwydd tairieithog ar Lysgenhadaeth Afghanistan yn Bonn yn yr Almaen; mewn Almaeneg ac yna dwy iaith Iranaidd - Pashto a Perseg (a elwir yn Dari yn Afghanistan

Yn 2008, amcangyfrifwyd bod rhwng 150–200 miliwn siaradwr brodorol o'r ieithoedd Iranaidd.[5] Mae Ethnologue yn amcangyfrif bod 86 iaith yn y teulu.[6][7]

Prif ieithoedd a nifer y siaradwyr
Enw Siaradwyr
Perseg 81 miliwn
Pashto 40–60 miliwn
Cyrdeg 35-40 miliwn
Balochi 10-12 miliwn
Gilaki/Tabari 8-10 million
Luri 4-6 million
Oseteg 600,000

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ 1.0 1.1 Kümmel, Martin Joachim. "Areal developments in the history of Iranic: West vs. East." BOOK OF ABSTRACTS.
  2. ↑ Kontovas, Nicholas. "Reflexes of Proto-Iranic* w-as evidence for language contact."
  3. ↑ Parpola, Asko, Rojer Blench, and Matthew Spriggs. "The formation of the Aryan branch of Indo-European." Archaeology and language, III: artefacts, languages and texts (1999): 180-207.
  4. ↑ BORJIAN, Habib. "NORTH IRANIC PEOPLES IN THE ENCYCLOPÆDIA IRANICA." NARTAMONGæ (2019): 413.
  5. ↑ Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
  6. ↑ "Ethnologue report for Iranian". Ethnologue.com.
  7. ↑ Gordon, Raymond G., Jr., ed. (2005). "Report for Iranian languages". Ethnologue: Languages of the World (Dallas: SIL International). http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR.

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

Eginyn erthygl sydd uchod am ieithyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ieithoedd_Iranaidd&oldid=12277476"