Neidio i'r cynnwys

John Williams, Brynsiencyn

Oddi ar Wicipedia
John Williams, Brynsiencyn
FfugenwBrynsiencyn Edit this on Wikidata
Ganwyd24 Rhagfyr 1854 Edit this on Wikidata
Llandyfrydog Edit this on Wikidata
Bu farw1 Tachwedd 1921 Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru
Alma mater
Galwedigaethpregethwr, gweinidog yr Efengyl Edit this on Wikidata
Adnoddau Dysgu
Rhestr o adnoddau dysgu ar gyfer y pwnc yma
HWB
Propaganda

Gwladgarwch: Rhyfel Byd Cyntaf Recriwtio yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Adolygwyd testun yr erthygl hon gan arbenigwyr pwnc ac mae'n addas i'w ddefnyddio mewn addysg

Roedd John Williams, neu John Williams, Brynsiencyn (24 Rhagfyr 1854 - 1 Tachwedd 1921), yn frodor o Ynys Môn ac yn weinidog gyda’r Methodistiaid Calfinaidd ar yr ynys. Daeth yn adnabyddus oherwydd ei gefnogaeth frwdfrydig i ymgyrch recriwtio’r Llywodraeth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.[1]

Bu o gymorth â hyrwyddo sefydlu Adran Gymreig oddi mewn i Fyddin Prydain ac yn ddiweddarach penodwyd ef yn gaplan anrhydeddus arnynt. Cafodd y llysenw ‘Caplan David Lloyd George’ oherwydd ei ymgyrchu recriwtio adeg y rhyfel.[2]

Bywyd Cynnar a Theulu

[golygu | golygu cod]

Ganwyd ef yn 1854 yng Nghae’r Gors, Llandyfrydog, Ynys Môn, nid nepell o waith copr Mynydd Parys,[3] a phan oedd yn 9 oed symudodd gyda’r teulu i Fiwmares, lle mynychodd yr ysgol leol ac yna ym Mhorthaethwy.[4]

Erbyn 1873 roedd wedi dechrau pregethu a bu’n fyfyriwr yng Ngholeg y Methodistiaid Calfinaidd yn y Bala.

Yn Lerpwl y cyfarfu ei wraig, sef Edith Mary Hughes, ac ym mis Mai 1899 priodwyd hwy yng Nghapel Cemaes, Ynys Môn. Cawsant dri o blant, sef Dilys Edna, John Merfyn a Miriam Jane Evrys.[5]

Roedd Edith Mary Hughes yn ferch i un o adeiladwyr enwocaf Lerpwl, sef John Hughes, oedd â gwreiddiau teuluol yn Ynys Môn ac wedi gwneud ei ffortiwn yn y gwaith adeiladu yn Lerpwl. Dychwelodd gyda’i deulu i fyw i Ynys Môn lle adeiladodd Wylva Manor, gyda’i 180 erw o dir, a safle Atomfa’r Wylfa heddiw.[6]

Disgrifiwyd ef fel areithiwr pwerus, ac yn 1878 cafodd alwad i ofalaeth Brynsiencyn, lle bu’n byw am ran fwyaf ei oes, ac oddi ar hynny adnabuwyd ef fel ‘John Williams, Brynsiencyn’. Rhwng 1895 a 1906 bu’n gwasanaethu yng nghapel adnabyddus Cymraeg ‘Prince’s Road’, yn Lerpwl[7] oedd â thros 1,000 o aelodau yn 1899. Dychwelodd i Frynsiencyn yn 1906 gan aros yno tan ei farwolaeth yn 1921. Yn 1907 roedd yn gymedrolwr Cymdeithas Methodistiaid Calfinaidd Gogledd Cymru ac roedd yn ffigwr poblogaidd yn y gymuned Fethodistaidd gydol ei oes.

Y Rhyfel Byd Cyntaf

[golygu | golygu cod]
John Williams, Brynsiencyn tua 1875

O gychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf bu John Williams yn ymgyrchu ac yn annog dynion ifanc i ymuno â’r ymdrech ryfel. Byddai’n pregethu i gynulleidfaoedd ar draws Ynys Môn, gogledd Cymru a gweddill Cymru mewn iwnifform llawn.[8][9]

Roedd Williams ymhlith unigolion amlwg bywyd cyhoeddus Cymru a oedd yn cefnogi ymgyrch recriwtio’r Rhyfel Byd Cyntaf - er enghraifft, John Morris-Jones, athro Cymraeg ym Mhrifysgol Bangor, y Parchedig Thomas Charles Williams, Porthaethwy, a oedd yn weinidog gyda’r Annibynwyr, a Syr Henry Jones, yr ysgolhaig a’r athronydd.[10]

Fel llawer yn y cyfnod, gwelai John Williams y rhyfel fel un cyfiawn ac fel rhyfel a fyddai’n rhoi diwedd ar bob rhyfel.[11]

Roedd propaganda’r cyfnod yn pwysleisio ei bod yn ddyletswydd ar ddynion i amddiffyn yr Ymerodraeth Brydeinig ac i wneud eu dyletswydd drwy ymladd dros eu gwlad a thros ryddid. Rhoddwyd pwysau eithriadol ar ddynion ifanc i gydymffurfio gyda’r disgwyliad iddynt ymuno â'r lluoedd arfog, ac roedd cywilydd a gwarth i’r unigolyn a’i deulu pe na wnaent hynny. Gwelwyd hwy fel bradwyr a chachgwn oedd yn ymwrthod â’u dyletswyddau.[12] Ysgogwyd ef hefyd i gefnogi’r ymdrech ryfel oherwydd teimlai ei bod yn ddyletswydd ar Gymru i amddiffyn rhyddid y gwledydd bach ac achub ‘gwledydd bychain’ tebyg i Wlad Belg rhag goresgyniad oddi wrth wledydd pwerus fel yr Almaen. Roedd yr awydd cryf hwn i amddiffyn rhyddid a chyfiawnder yn rhan annatod o’i ffydd Gristnogol.[13][14]

O dan arweiniad a chyda chefnogaeth frwdfrydig David Lloyd George, bu John Williams, Brynsiencyn ac Owen Thomas, ‘Rhyfelwr Môn’, a oedd hefyd yn enedigol o Ynys Môn, yn unigolion pwysig yn sefydlu Corfflu’r Fyddin Gymreig yn 1915. Roedd y ddau ohonynt yn aelodau o Bwyllgor Gwaith sefydlu’r Fyddin Gymreig.[15][16]

Hon oedd adran Gymreig byddin Prydain a ddaeth i gael ei hadnabod fel ‘Byddin Lloyd George’, ac a fu yn ddiweddarach yn rhan o’r ymladd ffyrnig ym Mrwydr Coed Mametz yn 1916.[17]

Gwelai Owen Thomas, John Williams a David Lloyd George Gymreictod y fyddin yn elfen a fyddai’n denu a recriwtio bechgyn Cymru ar gyfer yr ymdrech ryfel. Adlewyrchwyd hyn yn araith David Lloyd George, yn Neuadd y Frenhines, Llundain ym Medi 1914, pan gyfeiriodd at hanes Cymru wrth bledio dros sefydlu Byddin Gymreig.[18] Wedi iddo roi sêl ei fendith i sefydlu'r fyddin, rhoddodd yr Arglwydd Kitchener, Ysgrifennydd Rhyfel y Llywodraeth, swydd Cadfridog y fyddin i Owen Thomas, ac yn ddiweddarach penodwyd John Williams yn Gaplan y Fyddin Gymreig. Penodwyd John Williams yn Gyrnol yn ddiweddarach.[16]

Adeg y Rhyfel Byd Cyntaf ymwelodd John Williams â’r gwersylloedd hyfforddi milwyr - yn eu plith, Litherland, ger Lerpwl, lle hyfforddwyd milwyr y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, a Gwersyll Parc Cinmel ger Rhyl. Bu’n gymorth hefyd i Owen Thomas wrth sefydlu Cwmni Cymreig o’r Corfflu Meddygol yn 1916.[19]

Roedd John Williams yn ffrindiau mawr gyda Lloyd George ac roedd yn ymwelydd rheolaidd yn Stryd Downing pan oedd Lloyd George yn Ganghellor y Trysorlys ac yn Brif Weinidog. Bu Lloyd George yntau hefyd yn ymweld â chartref John Williams yn Llwyn Idris, Brynsiencyn, Ynys Môn.[20]

Marwolaeth ac etifeddiaeth

[golygu | golygu cod]

Erbyn 1915, roedd 100,000 o Gymry wedi ymuno â’r lluoedd, gyda’r niferoedd yn codi i 270,000 erbyn 1918. O’r cyfanswm hwn, ni ddychwelodd 35,000, un o’r canrannau uchaf ymhlith y gwledydd a anfonodd filwyr i’r rhyfel. Er ei fod yn boblogaidd ar y pryd, erbyn ei farwolaeth roedd Williams wedi troi i fod yn ffigwr mwy dadleuol ac yn cael ei ddisgrifio fel un oedd yn ‘Herod ac yn sant’ oherwydd ei rôl yn y Rhyfel Byd Cyntaf.[21] Dechreuodd pobl gwestiynu'r syniad o Gristion selog yn annog cenhedlaeth ifanc o ddynion Cymru i ymladd mewn rhyfel pell.[9]

Mae rhai haneswyr yn olrhain y dirywiad yn nylanwad Ymneilltuaeth ar y genedl i’r trawma a achoswyd gan golledion y Rhyfel Byd Cyntaf a rôl arweinyddion fel John Williams yn yr ymgyrch recriwtio.

Bu John Williams farw yn Llwyn Idris, Brynsiencyn yn 1921 a chladdwyd ef yn Llan-faes, Ynys Môn.[22]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. "Gwerthu anrheg John Williams Brynsiencyn". BBC Cymru Fyw. 2016-04-26. Cyrchwyd 2020-09-17.
  2. "WILLIAMS, JOHN (1854 - 1921), gweinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2020-09-17.
  3. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 11, 22. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  4. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. t. 23. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  5. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 14, 25. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  6. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 14, 19, 24. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  7. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 24, 27. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  8. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. t. 37. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  9. 9.0 9.1 Wyn-Williams, Gareth (2016-04-24). "Anglesey minister called 'Lloyd George's chaplain' silver goes up for auction". North Wales Live. Cyrchwyd 2020-09-17.
  10. Jones, Geraint. (2012). Anglesey at War. Stroud: History Press. ISBN 978-0-7524-9023-6. OCLC 823388187.
  11. "Recriwtio yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf". hwb.gov.wales. Cyrchwyd 2020-09-17.
  12. "Propaganda". hwb.gov.wales. Cyrchwyd 2020-09-17.
  13. "Gwladgarwch: Rhyfel Byd Cyntaf". hwb.gov.wales. Cyrchwyd 2020-09-17.
  14. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 30–32. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  15. "Corfflu'r Fyddin Gymreig - Tasg Rhifedd". hwb.gov.wales. Cyrchwyd 2020-09-17.
  16. 16.0 16.1 Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 76–78. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  17. "Brwydr Coed Mametz". hwb.gov.wales. Cyrchwyd 2020-09-17.
  18. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. t. 139. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  19. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 166–167. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  20. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 129–130. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  21. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. t. 9. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  22. Parri, Harri,. Gwn Glan a Beibl Budr : John Williams, Brynsiencyn, A'r Rhyfel Mawr. Caernarfon. tt. 213–14. ISBN 978-1-907424-64-9. OCLC 893632196.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)