Cader Idris
 | |
| Math | mynydd, copa  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Cymru |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 893 metr |
| Cyfesurynnau | 52.6998°N 3.9087°W |
| Manylion | |
| Amlygrwydd | 608 metr |
| Rhiant gopa | Aran Fawddwy |
| Cadwyn fynydd | Eryri |
 | |
| Statws treftadaeth | Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig |
| Manylion | |
Un o fynyddoedd enwog gogledd Cymru yw Cader Idris (neu Cadair Idris ). Fe'i lleolir ym Meirionnydd, de Gwynedd, ger Dolgellau, ym mhen deheuol Parc Cenedlaethol Eryri.
Mae ganddo bedwar copa sef Geugraig, yna tua'r gorllewin Mynydd Moel, wedyn Pen y Gadair ei hun (sef y fam-gopa) ac yna'r Cyfrwy a'r Tyrau Mawr yn ymestyn i'r dwyrain tua'r môr. Mae Pen y Gadair 893 metr uwch ben lefel y môr.
Mae cwt cysgodi ar gopa Pen y Gadair, ac yn ôl hen dradoddiad, bydd pob un a gwsg ar y mynydd, yn deffro naill ai fel bardd neu fel gwallgofddyn.[1]
Idris a'i gadair
[golygu | golygu cod]Yn ôl y chwedl a gofnodwyd gan John Jones, Gellilyfdy, oddeutu 1600, enwir y mynydd ar ôl Idris Gawr. Roedd yn bennaeth ar dri chawr arall yn yr ardal, Ysgydion, Offrom ac Ysbryn, a roddodd eu henwau ar fryniau cyfagos (Moel Ysgydion, Moel Offrom/Offrwm a Moel Ysbryn).[2] Yno yn nghwm Llyn y Gadair roedd y cawr yn eistedd. Roedd yn enwog am ei wybodaeth o'r sêr a dywedir ei fod yn eistedd ar ben Cader Idris i'w gwylio.
Cadair Idris ynteu Cader Idris?
[golygu | golygu cod]Ystyr sylfaenol y gair cadair (Cymraeg Canol/Modern Cynnar kadeir neu cadeir) yw 'sedd, eisteddle' (wedi ei fenthyg o'r Lladin cathedra 'sedd'). Mewn enwau lleoedd gall olygu 'caer, amddiffynfa' neu 'mynydd neu fryn ar ffurf cadair'. Mae'r sillafiad cader yn cynrychioli ffurf lafar ar cadair.[3]
Ymddengys mai'r ffurf Cadair/Cadeir Idris a geir yn y ffynonellau Cymraeg cynharaf. Mewn cerdd a ysgrifennodd Lewys Glyn Cothi â'i law ei hun yn ail hanner 15g, ceir y llinell 'Dros gadair idris gêdy' ('Dros Gadair Idris gwedy').[4] Oddeutu 1600, cyfeiriodd John Jones, Gellilyfdy, yntau at 'y mynydh neu bhan neu bhoel a elwir Cadeir Idris'.[5]
Erbyn diwedd yr Oesoedd Canol, datblygodd y ffurf lafar a gynrychiolir gan y sillafiad cader. Oherwydd hynny gwelir y ffurf Cader Idris mewn dogfennau swyddogol Lladin a Saesneg o ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r Cyfnod Modern Cynnar ac mewn cofnodion Cymraeg a Saesneg mwy diweddar.[6]
Yn y geiriadur Antiquae Linguae Britannicae ... Dictionarum Duplex a gyhoeddwyd yn 1632 gwahaniaethodd John Davies, Mallwyd, rhwng y ddau air cadair ('sedd') a cader ('caer, amddiffynfa'), gan gyfeirio at 'Cader Idris' a 'Cader Ddinmael'. Dilynwyd y dehongliad hwnnw gan rai geiriadurwyr diweddarach, gan gynnwys Thomas Charles[7] a Titus Lewis.[8] Derbynnir bellach, fodd bynnag, mai sillafiad o ffurf lafar ar cadair yw cader, ac nad oes sail i'r gred fod cadair a cader yn ddau air gwahanol.[9] Ond am ei fod yn adlewyrchu'r ynganiad tafodieithol lleol, mae'r sillafiad Cader Idris yn gyffredin yn y Gymraeg a'r Saesneg. Ym Mehefin 2016 penderfynodd Parc Cenedlaethol Eryri ddefnyddio'r sillafiad hwnnw o hynny ymlaen.[10] Adlewyrchir y ffurf dafodieithol hefyd yn enw'r ysgol uwchradd leol, Ysgol y Gader.
Arthur's Seat
[golygu | golygu cod]Yn y 19g, bu ehangu ar y rheilffyrdd a thrwy hynny ehangu ar y diwydiant twristaidd. Gan fod diwydiant y Brenin Arthur yn denu twristiaid, ceisiwyd honni bod yr enw Idris yn ffurf amgen Gymreig am Arthur, ac mae Arthur's Seat oedd Cader Idris yn y Saesneg.[11]
Copaon
[golygu | golygu cod]
| Enw | Cyfesurynnau OS | Cyfesurynnau Daearyddol | |
|---|---|---|---|
| Braich Ddu (Craig Cwm-llwyd): | SH645120 | map | 52.688°N, 4.006°W |
| Bryn Brith: | SH664153 | map | 52.718°N, 3.979°W |
| Cadair Idris - Penygadair: | SH711130 | map | 52.699°N, 3.908°W |
| Ceiswyn: | SH745109 | map | 52.681°N, 3.857°W |
| Corlan Fraith: | SH630000 | map | 52.58°N, 4.023°W |
| Craig Cwm Amarch: | SH710121 | map | 52.691°N, 3.91°W |
| Craig Lwyd: | SH714118 | map | 52.688°N, 3.904°W |
| Craig Portas: | SH801141 | map | 52.711°N, 3.776°W |
| Craig Portas (copa dwyreiniol): | SH808142 | map | 52.712°N, 3.765°W |
| Craig y Castell: | SH697161 | map | 52.726°N, 3.93°W |
| Craig-las (Tyrrau Mawr): | SH677135 | map | 52.702°N, 3.959°W |
| Craig-y-llyn: | SH665119 | map | 52.688°N, 3.976°W |
| Cribin Fawr: | SH794152 | map | 52.72°N, 3.787°W |
| Cyfrwy: | SH703133 | map | 52.701°N, 3.92°W |
| Esgair Berfa: | SH637095 | map | 52.666°N, 4.016°W |
| Ffridd Cocyn: | SH624042 | map | 52.618°N, 4.033°W |
| Ffridd-yr-Ychen: | SN640977 | map | 52.56°N, 4.007°W |
| Foel Cae'rberllan: | SH676082 | map | 52.655°N, 3.958°W |
| Foel Ddu: | SH697095 | map | 52.667°N, 3.928°W |
| Foel Dinas: | SH842143 | map | 52.713°N, 3.715°W |
| Foel y Geifr (Bro Dysynni): | SH716050 | map | 52.627°N, 3.898°W |
| Gamallt: | SH665067 | map | 52.641°N, 3.974°W |
| Gau Graig: | SH744141 | map | 52.709°N, 3.86°W |
| Godre Fynydd: | SH756097 | map | 52.67°N, 3.841°W |
| Graig Goch: | SH714084 | map | 52.658°N, 3.902°W |
| Maesglase (hen GR) - Maen Du: | SH822151 | map | 52.72°N, 3.745°W |
| Maesglase (copa gorllewinol): | SH817150 | map | 52.719°N, 3.752°W |
| Mynydd Braich-goch: | SH729072 | map | 52.647°N, 3.88°W |
| Mynydd Ceiswyn: | SH772139 | map | 52.708°N, 3.819°W |
| Mynydd Cwmcelli: | SH804099 | map | 52.673°N, 3.77°W |
| Mynydd Cwmeiddew: | SH750106 | map | 52.678°N, 3.85°W |
| Mynydd Fron-fraith: | SH747117 | map | 52.688°N, 3.855°W |
| Mynydd Gwerngraig: | SH736136 | map | 52.705°N, 3.872°W |
| Mynydd Moel: | SH727136 | map | 52.705°N, 3.885°W |
| Mynydd Pencoed: | SH704117 | map | 52.687°N, 3.918°W |
| Mynydd Rhyd-galed (copa dwyreiniol Tarrenhendre): | SH699043 | map | 52.62°N, 3.923°W |
| Pared y Cefn-hir: | SH662149 | map | 52.715°N, 3.982°W |
| Pen Trum-gwr: | SH651029 | map | 52.607°N, 3.993°W |
| Tal y Gareg: | SH579041 | map | 52.616°N, 4.1°W |
| Tarren Cwm-ffernol: | SH659023 | map | 52.601°N, 3.981°W |
| Tarren y Gesail: | SH710058 | map | 52.634°N, 3.907°W |
| Tarrenhendre: | SH682041 | map | 52.618°N, 3.948°W |
| Waun-oer: | SH785147 | map | 52.716°N, 3.8°W |
Llwybrau
[golygu | golygu cod]
Ymhlith y llwybrau ar y Gader ceir:
- Llwybr Pilin Pwn
Yn ôl yr awdures Bethan Gwanas yn ei llyfr Y Mynydd Hwn, y llwybr mwyaf poblogaidd yw Llwybr Pilin Pwn sef yr un a adnabyddir yn Saesneg fel y "Pony Track". Mae'n cychwyn o Ddolgellau ac yn golygu 2,000 troedfedd o ddringo mewn 5 km.
- Llwybr Minffordd
Llwybr sy'n dechrau ger Llyn Myngul ac sy'n mynd heibio Llyn Cau. Ei hyd yw 4.4 cilometr (2.7 milltir).
- Llwybr Madyn
Mae Llwybr Madyn (neu Llwybr y Llwynog; "Foxes Path" yn Saesneg) yn llwybr 3.8 kilometr (2.4 milltir) o hyd sy'n cynnwys dringo 310 metr o gerrig mân (sgri). Dyma'r llwybr mwyaf uniongyrchol ond mae'r rhan olaf yn dioddef o erydu am ei fod mor boblogaidd.
Hen benillion
[golygu | golygu cod]Ceir sawl un o'r Hen Benillion sy'n ymwneud â Chadair Idris:
- Os oes coel ar bennau'r moelydd,
- Buan daw yn chwerw dywydd;
- Pan fo niwl ar Gadair Idris,
- Yn ei thŷ ceir Lowri Lewis.[12]
- Pe bae Cader Idris Fawr
- Yn siwgwr gwyn o'i phen i lawr,
- A dail y coed i gyd yn de,
- Cystal gwlad drachefn â'r dre.
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]- Cader
- Caer Idris, bryngaer ar Ynys Môn.
- Idris Gawr
- Llech Idris, maen hir ger Trawsfynydd
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124.
- ↑ Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124, 126 (y dyfyniad o 124). Defnyddiai John Jones <dh> a <bh> i gyfleu'r seiniau /ð/ a /v/ (a gyfleir gan <dd> a <f> heddiw).
- ↑ Geiriadur Prifysgol Cymru d.g. 'cadair'.
- ↑ Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, llawysgrif Peniarth 70, 21a; Dafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru), t. 478 (221.16).
- ↑ Hugh Owen, 'Peniarth Ms.118, fos. 829-837: Introduction, transcript and translation,', Y Cymmrodor 17 (1927), 124. Defnyddiai John Jones <dh> a <bh> i gyfleu'r seiniau /ð/ a /v/ (a gyfleir gan
- a <f> heddiw).
- ↑ Gw. Archif Melville Richards d.e. 'Cadair Idris'.
- ↑ Thomas Charles,Geiriadur Ysgyrthurol (Wrecsam, Hughes a'i Fab: 1893), t. 137.
- ↑ Titus Lewis,Geirlyfr Cymraeg a Saesneg (Carmarthen, J. Evans: 1805), t. 42.
- ↑ Hywel Wyn Owen a Richard Morgan, Dictionary of the Place-Names of Wales (Gwasg Gomer, 2007), t. 61
- ↑ BBC Cymru Fyw, 'Parc Cenedlaethol: 'Cader' nid 'Cader''.
- ↑ Syr John Rhŷs; Celtic Folkelore Welsh and Manx Cyf 1 T 203
- ↑ Hen Benillion, gol. T. H. Parry-Williams, rhif 350.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Gwybodaeth am ddringo Llwybr Minffordd i ben Cader Idris Archifwyd 2007-10-27 yn y Peiriant Wayback ar wefan Parc Cenedlaethol Eryri