Basgeg

Basgeg
Enghraifft o'r canlynol	iaith fyw, iaith naturiol
Math	Basque languages, Ieithoedd De Ewrop
Label brodorol	Euskara
Rhan o	Ieithoedd rhanbarthol Ffrainc, iaith swyddogol, languages of Europe
Yn cynnwys	Tafodiaith Bizkaia, Gipuzkoan, Upper Navarrese, Navarro-Labourdin, Eastern Navarrese, tafodiaith Souletin, Alavese Basque, Salazarese, Euskara Batua
Rhagflaenydd	Hen Fasgeg
Enw brodorol	Euskara
Nifer y siaradwyr	750,000 (2016),; 537,860 (2012),; 464,000 (2012 – Sbaen);
cod ISO 639-1	eu
cod ISO 639-2	eus, baq
cod ISO 639-3	eus
Gwladwriaeth	Sbaen, Ffrainc
System ysgrifennu	Yr wyddor Fasgeg, yr wyddor Ladin
Corff rheoleiddio	Euskaltzaindia
Gwefan	http://www.euskaltzaindia.net
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Iaith Gwlad y Basg yw Basgeg (Basgeg: Euskara; ceir hefyd y ffurfiau Euskera, Eskuara ac Üskara). Siaredir hi gan dros 700,000 o bobl yng Ngwlad y Basg, y mwyafrif llethol ohonynt yn Sbaen. Ynghyd â'r Sbaeneg, mae hi'n iaith swyddogol o fewn Cymunedau Ymreolaethol Gwlad y Basg.

Nid yw'r Fasgeg yn perthyn i deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd fel y rhan fwyaf o ieithoedd eraill Ewrop. Mae hi'n iaith arunig, hynny yw, nid oes perthynas hanesyddol rhyngddi hi ac unrhyw iaith arall, er bod rhai cysylltiadau dadleuol ag ieithoedd y Cawcasws wedi cael eu hawgrymu. Mae'n bosibl felly ei bod yn oroeswr o'r ieithoedd a siaradwyd yng ngorllewin Ewrop cyn dyfodiad yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd.

Hanes yr iaith

Ceir olion o'r Fasgeg o'r cyfnod Rhufeinig mewn arysgrifau yn yr iaith Acquitaneg o'r dalaith Rufeinig Gallia Aquitania. Y dystiolaeth bwysicaf yw cyfres o arysgrifau Lladin sy'n cynnwys tua 400 o enwau personol a 70 o enwau duwiau. Mae'r rhain yn awgrymu fod gan yr iaith berthynas glos a'r iaith Fasgeg neu'n dafodiaith o'r Fasgeg.

Yn hanesyddol mae Gwlad y Basg wedi'i rhannu rhwng Ffrainc a Sbaen, gyda mynyddoedd mawr y Pyreneau hefyd yn rhannu ardaloedd y wlad. Roedd llawer o siaradwyr Basgeg heb fawr o gysylltiad gyda siaradwyr o ardaloedd eraill a datblygwyd y tafodieithoedd yn dra gwahanol i'w gilydd. Sbaeneg a Ffrangeg oedd unig ieithoedd y system addysg ac roedd y Fasgeg wedi'i gwahardd, felly prin oedd nifer y Basgwyr oedd y gallu ysgrifennu a darllen yr iaith.

Cafodd Euskara Batua (Basgeg Unedig) ei lunio gan gefnogwyr yr iaith ar ddiwedd y 1960au ar ddechrau'r 1970au, cyfnod ar ddiwedd unbennaeth Ffasgaidd Sbaen. Eu gobaith oedd adfywio'r iaith a'i gwneud yn iaith pob maes o fywyd y wlad wrth i'r mesurau gormesol cael eu llacio.

Yn 1979 rhoddwyd peth hunanlywodraeth i ran o ochr deheuol y Wlad gan lywodraeth Sbaen, gan warantu statws swyddogol i'r iaith Fasgeg. Sefydlwyd canolfannau i oedolion ddysgu'r iaith (Euskaltegi), ysgolion iaith Fasgeg (Ikastola) a dechreuodd awdurdodau lleol a busnesau ddefnyddio'r iaith. Sefydlwyd sianeli teledu EiTB, Radio Euskadi Irratia a phapurau newydd. Ond yng ngogledd Gwlad y Basg ar ochr Ffrainc o'r ffin mae'r iaith yn parhau i fod heb ei chydnabod yn llawn, gyda Ffrangeg fel yr iaith swyddogol.

Ers y 1970au mae'r iaith Fasgeg wedi ennill lle yn y system addysg, darlledu, cyhoeddi, busnes a llywodraeth gyda nifer y siaradwyr yn cynyddu.

Enghreifftiau o'r iaith

Kaixo = Helo
Eskerrik asko = Diolch
Ikasle/ak = Myfyriwr/Myfyrwyr
Euskal Herria/Euskadi = Gwlad y Basg
Euskara/Euskera = Basgeg
Txokolatea = Siocled
Eta = a/ac
Nire Jauna eta nire Jaunko = Fy Arglwydd a'm Duw (Geiriau Sant Tomos yn y Beibl)
Bai = Ie
Ez = Nage
Kaixo!, Epa! = Hwyl!
Agur!, Adio! = Tara!
Ikusi arte = Tan tro nesaf!
Egun on = Bore da
Mesedez = Os gwelwch yn dda
Barkatu = Esgusodwch fi
Komunak = Tai bach
Komuna non dago? = Ble mae'r tai bach?
Non dago tren-geltokia? = Ble mae'r orsaf drên?
Ba al dago hotelik hemen inguruan? = Ble mae'r gwesty agosaf?
Zorionak = Gwyliau da
Ez dut ulertzen / Ez ulertzen dut = Dwi ddim yn deall
Ez dakit euskaraz = Dwi ddim yn siarad Basgeg
Ba al dakizu galesez? = Ydych chi'n siarad Cymraeg?
Zein da zure izena? = Beth ydy'ch enw chi?
Ongi etorri! = Croeso!
Egun on denoi = Croeso i bawb!
Berdin / Hala zuri ere = A chi hefyd
Jakina! Noski! = Mae'n iawn!
Nongoa zara? = O ble ydych chi'n dod?
Non dago ... ? = Ble mae'r ... ?
Badakizu euskaraz? = Ydych chi'n siarad Basgeg?
Bai ote? = Wel wrth gwrs?
Bizi gara! = Yma o hyd!
Bagarela = Ni hefyd
Topa! = Iechyd da!
Hementxe! = Yma ac acw!
Geldi! = Arhoswch!
Ez dut nahi... / Ez nahi dut... = Dwi ddim eisiau...

Trawsyriad teulu o'r Fasgeg (y Fasgeg yn iaith gychwynnol)
Lleoliad tiriogaeth y Fasgeg o fewn Sbaen a Ffrainc

Gramadeg

Mae gramadeg y Fasgeg yn wahanol i ramadeg y Gymraeg a ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill mewn nifer o ffyrdd. O ran cyflyrau gramadegol, nid yw'r Fasgeg yn defnyddio'r system enwol-gwrthrychol - yn hytrach, mae'n defnyddio'r cyflwr absolutibo ar gyfer yr asiant gyda berfau cyflawn a gwrthrych berfau anghyflawn, a'r ergatibo ar gyfer goddrych berfau anghyflawn.

System y Fasgeg

System Enwol-Gwrthrychol fel yn y Gymraeg

	Ergatibo–absolutibo	Enwol–gwrthrychol
A= asiant (goddrych) berf anghyflawn	ERG	ENWOL
O= gwrthrych berf anghyflawn	ABS	GWRTHRYCHOL
S= asiant berf anghyflawn	ABS	ENWOL

Dyma enghraifft syml:

	Berf cyflawn	Berf anghyflawn
Basgeg	Martin etorri da.	Martinek txakur ikusi du.
Cymraeg	Mae Martin wedi cyrraedd.	Gwelodd Martin gi.
Sylwadau	Y cyflwr absolutibo yn Basgeg, y cyflwr enwol yn Gymraeg.	Yn y Fasgeg, rhaid ychwanegu -ek er mwyn dangos mai Martin yw'r goddrych, gan adael y gair txakur (ci) yn y cyflwr absolutibo. Yn y Gymraeg, rhaid treiglo'r gair "ci" yn feddal er mwyn dangos mai'r ci yw'r gwrthrych, gan adael y gair Martin yn y cyflwr enwol.

Ffonoleg

Llafariaid

	Llafariad blaen	Llafariad canol	Llafariad cefn
Llafariad agos	i /i/		u /u/
Llafariad canolig	e /e/		o /o/
Llafariad agored		a /a/

Cytseiniaid

Tabl ffonemau cytseiniaid Basgeg Safonol
		Gwefusol	Llafnol- Deintiol	Abigol- Alfeolaidd	Taflodol neu Ôl-daflodol	Felar	Glotol
Trwynol		m /m/		n /n/	ñ, -in- /ɲ/
Ffrwydrol	Di-lais	p /p/	t /t/		tt, -it- /c/	k /k/
Ffrwydrol	Lleisiol	b /b/	d /d/		dd, -id- /ɟ/	g /ɡ/
Affrithiol	Di-lais		tz /t̪s̻/	ts /t̺s̺/	tx /tʃ/
Ffrithiol	Di-lais	f /f/	z /s̻/	s /s̺/	x /ʃ/		h /∅/, /h/
Ffrithiol	fel arfer¹ Lleisiol				j /j/~/x/
Ochrol				l /l/	ll, -il- /ʎ/
Rhotig	Crych			r-, -rr-, -r /r/
Rhotig	Trawol			-r- /ɾ/

Y Fasgeg yng Nghymru

Trefnwyd gwersi Basgeg bob dydd adeg Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 2008 gan Gymdeithas yr Iaith.

Llyfryddiaeth

Cyffredinol

Cyfieithiadau i'r Gymraeg

Mae Cyfieithiadau i'r Gymraeg o ambell i stori fer, yn bennaf yn y cylchgrawn Breizh-Llydaw, a gyhoeddir gan Gymdeithas Cymru-Llydaw:

O eira bedair gwaith (Lau aldiz elur) gan Bernardo Atxaga, cyfieithiad Cymraeg gan Rhisiart Hincks yn Taliesin, tud. 127, rhif 138, Gaeaf 2009.
Yfory wna i ddim colli Mam (Bihar ez diot amari huts egingo) gan Patxi Zubizarreta, cyfieithiad Cymraeg gan Rhisiart Hincks yn Taliesin tud. 56 rhif 133, Gwanwyn 2008.
Breuddwydion yn y Gogledd / Huñvreioù en hanternoz skornet (Ametzak iparralde izoztuan) gan Bernardo Atxaga, cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 31 rhif 49, Awst 2008.
Dirgelion y Swyddfa / Kevrinoù ar Burev (Bulegoko misterioak), stori fer gan Patxi Zubizarreta, cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 37 rhif 47, Awst 2007.
Y Peiriant Golchi (Garbigailua), gan Patxi Zubizarreta, cyfieithiadau Cymraeg a Llydaweg gan Rhisiart Hincks yn Breizh / Llydaw. tud. 16 rhif 44, Awst 2006.
Dau Asyn / Daou Azen (Bi Asto), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 25 rhif 42, Ionawr 2006.
Esgidiau Rhad / Botou Marc'had Mad (Oenataku Merkeak), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 24 rhif 43, Mai 2006.
Y Fendith / Ar Benediste (Aitaren eta ...), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 24 rhif 41, Awst 2005.
Erthygl ddwyieithog am Patxi Zubizarreta, yn Llydaweg a Chymraeg, gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 16 rhif 44, Awst 2006.

Cyfeiriadau

↑ http://www.mintzaira.fr/fileadmin/documents/Aktualitateak/015_VI_ENQUETE_PB__Fr.pdf.
↑ ^2.0 ^2.1 (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/

Dolenni allanol

[wikidata-151ece80389dbee72c205487197d70ea6096db4f-v7-1] ttp://www.mintzaira.fr/fileadmin/documents/Aktualitateak/015_VI_ENQUETE_PB__Fr.pdf.

[wikidata-b096ce736246deae93782819465859680c66015c-v7-2] 2.0 ^2.1 (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/

[1]

[2]