Neidio i'r cynnwys

Arfon Is Gwyrfai

Oddi ar Wicipedia
Arfon Is Gwyrfai
Llanfaglan
Mathcwmwd Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
GwladBaner Cymru Cymru
Yn ffinio gydaArfon Uwch Gwyrfai Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau53.1166°N 4.1142°W Edit this on Wikidata
Map

Cwmwd yng ngogledd Teyrnas Gwynedd yng Nghymru'r Oesoedd Canol oedd Arfon Is Gwyrfai (ffurf amgen: Arfon Is-Gwyrfai). Gyda'i gymydog Arfon Uwch Gwyrfai, roedd yn un o ddau gwmwd cantref Arfon.

Dynodai afon Gwyrfai y ffin rhwng y ddau gwmwd. Rhed yr afon honno o'i tharddle yn Llyn y Gadair ger Rhyd Ddu i'r gogledd i aberu yn Afon Menai rhwng plwyfi Llanwnda a Llanfaglan. Gorweddai Uwch Gwyrfai i'r gorllewin. Rhedai'r ffin i'r de o Lyn y Gadair i lawr y cwm i Feddgelert ac Aberglaslyn, gyda chantref Eifionydd i'r gorllewin. O Aberglaslyn i'r gogledd ffiniai'r cwmwd a chymydau Nant Conwy ac Arllechwedd Uchaf i'r dwyrain, gyda'r Glyderau dwyreiniol ac afon Ogwen yn dynodi'r ffin (yn fras). Wynebai'r cantref ar Ynys Môn dros y Fenai yn y gogledd. Roedd y cwmwd yn cynnwys calon Eryri. Roedd cryn gyferbyniaeth rhwng yr arfodir ffrwythlon a'r cymoedd uchel yn y mynyddoedd.

Ym mhen gogledd-ddwyreiniol Arfon Is Gwyrfai roedd Maenor Bangor yn ardal yn perthyn i esgobion Bangor, ond nid yw ei statws fel uned weinyddol seciwlar yn eglur.

Prif ganolfan filwrol y cwmwd oedd Castell Dolbadarn, a amddiffynai Nant Peris wrth droed Yr Wyddfa. Yn Nant Gwynant yn y de-ddwyrain safai hen amddiffynfa Dinas Emrys a gysylltir â Myrddin, y brenin Gwrtheyrn a hanes y Ddraig Goch a'r Ddraig Wen. Roedd gan y tywysogion lys yng Nghaernarfon (Caer yn Arfon), ger safle hen gaer Rufeinig Segontium. Gorweddai'r "trefi" canoloesol pwysicaf ar y tir ar lan Afon Menai, e.e. Castellmai, Rhug, Dinorwig, a Rhuddallt.

Y canolfannau crefyddol pwysicaf yn Is Gwyrfai oedd Beddgelert, safle Priordy Beddgelert a noddid gan dywysogion Gwynedd, ac eglwysi hynafol Llanbeblig ger Segontiwm, Betws Garmon, Llanfaglan, a Llanfair Is Gaer. Yn rhan o Faenol Bangor, dinas Bangor (Bangor Fawr yn Arfon) oedd canolfan Esgobaeth Bangor.

Plwyfi

[golygu | golygu cod]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Ffynonellau

[golygu | golygu cod]
  • A. D. Carr, 'Medieval Administrative Units', yn Atlas of Caernarvonshire (Caernarfon, 1974)