Shona
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Shona languages |
| Label brodorol | chiShona |
| Enw brodorol | ChiShona |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | sn |
| cod ISO 639-2 | sna |
| cod ISO 639-3 | sna |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Shona,[2] neu chiShona, hefyd, yn llai cyffredin, Siona mewn orgraff Gymraeg, yw iaith frodorol y Shona, pobl Affricanaidd. Mae'n un o ieithoedd Niger-Congoleg cangen ieithoedd Bantu yn y de ac mae gan 11 miliwn o bobl hi fel eu mamiaith, wedi'i dosbarthu yn y bôn rhwng Zimbabwe a Mozambique, gwledydd lle caiff ei haddysgu mewn ysgolion (nid bob amser fel y brif iaith ).
Defnyddir y term hefyd i adnabod pobl sy'n siarad un o dafodieithoedd Shona: Zezuru, Karanga, Manyika a Korekore, weithiau hefyd Ndau. Mae rhai ymchwilwyr yn cynnwys Kalanga, ond mae eraill yn honni ei bod yn iaith ar wahân. Mae Geiriadur Sylfaenol Saesneg-Shona Desmond Dale a Shona English yn cynnwys geirfa arbennig ar gyfer y tafodieithoedd Karanga, Korekore, Manyika a Zezuru, ond nid ar gyfer Ndau na Kalanga.
Siaradwyr
[golygu | golygu cod]
Shona yw' un o'r ieithoedd Bantw sydd â fwyaf o siaradwyr brodorol. Yn ôl Ethnologue,[3] siaredir Shona, ynghyd â thafodieithoedd Karanga, Zezuru, a Korekore gan 10.8 miliwn o bobl. Siaredir yr amrywiadau Shona Manyika a Ndau,[4][5][6] relacionats separadament per Ethnologue,[7] ar wahân gan Ethnologue, gan 1,025,000[8] a 2,380,000[9] o bobl yn y drefn honno. Byddai nifer olaf y siaradwyr Shona tua 14.2 miliwn o bobl. Zwlw yw'r ail iaith Bantw a siaredir fwyaf gyda 10.3 miliwn o siaradwyr yn ôl Ethnologue.[10]
Cyfarwyddiad
[golygu | golygu cod]Iaith ysgrifenedig safonol yw Xona gydag orgraff a gramadeg wedi'u cyfundrefnu yn ystod yr 20g a'u gosod yn y 1950au. Cyhoeddwyd nofel gyntaf Shona, Feso gan Solomon Mutswairo, ym 1957. Dysgir Shona mewn ysgolion ond nid dyma'r cyfrwng addysgu cyffredinol. Mae ganddi lenyddiaeth ac mae ganddi eiriaduron uniaith a dwyieithog (Shona - Saesneg yn bennaf). Mae Xona modern yn seiliedig ar y dafodiaith a siaredir gan y Karanga o Dalaith Masvingo, yr ardal o amgylch Zimbabwe Fawr, a'r Zezuru o ganolbarth a gogledd Zimbabwe. Fodd bynnag, mae pob tafodiaith ranbarthol yn cael ei hystyried yn swyddogol yr un mor bwysig ac yn cael ei haddysgu mewn ysgolion lleol.
Tafodieithoedd Cysylltiedig
[golygu | golygu cod]Mae Shona yn aelod o deulu mawr ieithoedd Bantw. Yn nosbarthiad parthol Malcolm Guthrie, mae parth S10 yn dynodi continwwm tafodieithol o amrywiaethau perthynol agos, sy'n cynnwys Shona, Manyika, Nambya ac Ndau, a siaredir yn Zimbabwe a chanol Mozambique; Tawara a Tewe, y rhai sydd yn Mozambique; ac Ikalanga o Botswana a gorllewin Zimbabwe.
Gwreiddiau
[golygu | golygu cod].jpg)
Mae’n debyg bod siaradwyr Shona wedi symud i Zimbabwe heddiw o Mapungubwe a’r cymunedau K2 yn Limpopo, De Affrica, cyn y mewnlifiad o Ewropeaid, ymfudwyr Prydeinig yn bennaf. Camsyniad yw bod siaradwyr tafodiaith Karanga wedi'u hamsugno i ddiwylliant ac iaith Ndebele cyn dod yn Kalanga. Mae'r gwall hwn yn ganlyniad uniongyrchol i begynnu gwleidyddol yn fframwaith cwricwlwm cenedlaethol Zimbabwe. Siaredir yr iaith Kalanga yn eang yn Botswana, lle nad oedd yr Ndebele erioed yn bresennol. Credir mai Kalanga oedd yr iaith a ddefnyddiwyd gan y Mapungubweans.[11] Os yw hyn yn gywir mae'n dilyn bod tafodiaith Karanga y Shona yn deillio o Kalanga. Mae Karanga yn agosach at Kalanga na gweddill y tafodieithoedd a grybwyllir. Mae karanga a kalanga yn agosach at Venda na thafodieithoedd Shona eraill.
Tafodieithoedd
[golygu | golygu cod]Defnyddir Shona i gyfeirio at iaith safonol sy'n seiliedig ar dafodieithoedd canolog rhanbarth Shona. Mae'r ieithoedd Xona yn ffurfio continwwm tafodieithol o Anialwch y Kalahari yn y gorllewin i Gefnfor India yn y dwyrain ac Afon Limpopo yn y de ac Afon Zambezi yn y gogledd. Er bod yr ieithoedd yn gysylltiedig, mae esblygiad a gwahaniad dros y 1000 o flynyddoedd diwethaf wedi golygu nad yw cyd-ddealltwriaeth bob amser yn bosibl heb gyfnod o feithrin. Felly, mae siaradwyr Shona Ganolog yn cael anhawster deall siaradwyr Kalanga er y gall y geiriadur gael ei rannu mewn mwy nag 80% â rhai o dafodieithoedd gorllewinol Karanga. Yn yr un modd mae tafodieithoedd y dwyrain (Shanga) a siaredir yng Nghefnfor India hefyd yn wahanol iawn. Mae llawer o wahaniaethau tafodieithol yn Shona, ond cydnabyddir tafodiaith safonol. Yn ôl gwybodaeth Ethnologue (sy'n eithrio S16 Kalanga):
- Hwesa
- S14 Karanga (Chikaranga). Wedi'i siarad yn ne Zimbabwe, ger Masvingo .
Is-dafodieithoedd: Duma, Jena, Mhari (Mari), Ngova, Venda (nid Venda ), Nyubi (a siaredir yn Matabeleland ar ddechrau'r cyfnod trefedigaethol ac sydd bellach yn gyn-Gingit), Govera.
- S12 Zezuru (Chizezuru, Bazezuru, Bazuzuru, Mazizuru, Vazezuru, Wazezuru). Wedi'i siarad yn Mashonaland a chanol Zimbabwe, ger Harare. iaith safonol
Is-dafodieithoedd: Shawasha, Gova, Mbire, Tsunga, Kachikwakwa, Harava, Nohwe, Njanja, Nobvu, Kwazvimba (Zimba).
- S11 Korekore (ardal ogleddol, Goba, Gova, Shangwe). Wedi'i siarad yng ngogledd Zimbabwe, ger Mvurwi.
Is-dafodieithoedd: Budya, Gova, Tande, Tavara, Nyongwe, Pfunde, Shan Gwe. Ieithoedd sy'n rhannol ddealladwy â Shona, y mae ei siaradwyr yn cael eu hystyried yn Shona yn ethnig, yw S15 Ndau , a siaredir ym Mozambique a Zimbabwe , ac S13 Manyika , a siaredir yn nwyrain Zimbabwe ger Mutare. ‘Deunydd llythrennedd wedi ei gyflwyno mewn ysgolion cynradd.
Mae Maho (2009) yn cydnabod Korekore, Zezuru, Manyika, Karanga, a Ndau fel ieithoedd gwahanol yn y grŵp Shona, tra bod Kalanga yn fwy dargyfeiriol.
Ffonoleg a'r Wyddor
[golygu | golygu cod]
Mae gan Shona bum llafariad (a, e, i, o, u) sy'n cael eu ynganu yn yr un modd ag yn Sbaeneg, synau chwibanog a chystuddiau niferus, sy'n nodweddiadol o seineg y rhanbarth. Safonwyd ei ramadeg yn yr 1950au ac mae'n sefyll allan am y defnydd o rhagddodiaid enwol (gwneir ffurfdro yn fwy gyda rhagddodiaid nag ôl-ddodiaid) ac am yr amrywiaeth o foddau geiriol, sy'n caniatáu mynegi gwahanol arlliwiau o agwedd y siaradwr tuag at weithred y berf. Mae wedi'i ysgrifennu yn yr wyddor Ladin. Mae pob sillaf Xona yn gorffen mewn llafariad ac mae'r cytseiniaid yn perthyn i'r sillaf ganlynol, e.e. magung ("bore") yn gwahanu ma.ngwa.na.ni; "Zimbabwe" yw zi.mba.bwe. Mae pob llafariad yn cael ei ynganu ar wahan ; er enghraifft, "Uno enda kupi?" (ble wyt ti'n mynd?) yn ynganu [u.no.e.nda.ku.pi][u.no.e.nda.ku.pi] . Mae'r trigraff mbw yn cael ei ynganu /mbəɡ/ /mbəɡ/.
Yr Wyddor
[golygu | golygu cod]
| Llythyren | IPA |
|---|---|
| a | /a/ |
| b | /b/ |
| bh | /b̤/ |
| ch | /tʃ/ |
| d | /d/ |
| dh | /d̤/ |
| dy | /dʲɡ/ |
| dzv | /dβz/ |
| e | /e/ |
| f | /f/ |
| g | /ɡ/ |
| h | /h/ |
| i | /i/ |
| j | /dʒ/ |
| k | /k/ |
| l | /l/ |
| m | /m/ |
| mh | /m̤/ |
| n | /n/ |
| ng | /ŋ/ |
| o | /o/ |
| p | /p/ |
| r | /rw/ |
| s | /s/ |
| sv | /ɸs/ |
| sw | /skw/ |
| t | /t/ |
| tsv | /tɸs/ |
| ty | /tʲk/ |
| u | /u/ |
| v | /β/ |
| vh | /v/ |
| w | /w/ |
| y | /j/ |
| z | /z/ |
| zv | /βz/ |
Shona heddiw a statws
[golygu | golygu cod]Mae Shona yn iaith swyddogol yn Zimambwe a dyma prif iaith forodol y wlad a siadedir gan oddeutu 80% o'r boblogaeth.
Diwylliant boblogaidd
[golygu | golygu cod]_Kazuru.jpg)
Wedi annibyniaeth Simbabwe yn 1980 daeth Shona ac Ndebele a'r Saesneg yn un o dair iaith swyddogol y wlad. Ond yn 2013 newidiwyd y cyfansoddiad i gynnwys 16 iaith swyddogol, [12] gan gynnwys ieithoedd fel Xhosa, Setswana, a Chewa (Chichewa), er bydd rhai'n dadlau bod Nambya a Ndau yn Continiwm dafodieithol o Shona.[12]
Mae Shona yn chwarae rhan ganolog yn niwylliant boblogaidd Simbabwe. Ceir cerddoriaeth Chimurenga yn genre cerddoriaeth boblogaidd o Zimbabwe a fathwyd ac a boblogeiddiwyd gan Thomas Mapfumo. Gair iaith Shona am "ryddhad" yw Chimurenga, a ddaeth i ddefnydd cyffredin yn ystod y 'Bush War' yn erbyn llywodraeth gwyn Rhodesia. Datblygodd Mapfumo arddull o gerddoriaeth yn seiliedig ar gerddoriaeth draddodiadol Shona mbira, ond wedi'i chwarae ag offeryniaeth drydan fodern, gyda geiriau wedi'u nodweddu gan sylwebaeth gymdeithasol a gwleidyddol.
Addysg cyfrwng Shona
[golygu | golygu cod]Roedd Robert Mugabe, Prif Weinidog neu Arlywydd Zimbabwe annibynnol hyd 2017 yn Shona, er wna wnaeth fawr ddim i hybu'r iaith hyd yr 21g (na'r un iaith arall heblaw Saesneg).
Cafwyd trafodaethau ar gyflwyno Shona fel iaith cyfrwng mewn addysg cynradd, uwchradd a phrifysgol, wedi annibyniaeth.[13]
Yn 2006 dyfarfnwyr polisi iaith Zimbabwe y gellir defnyddio Shona fel cyfrwng addysgu mewn ysgolion cynradd hyd at radd 7, datblygiad a ddaeth 26 mlynedd ar ôl i Zimbabwe ennill ei hannibyniaeth. Canfu’r astudiaeth nad yw’r defnydd o Shona wrth addysgu a dysgu disgyblion ysgol gynradd wedi’i dderbyn yn eang. Cafwyd sawl rheswm pam fod rhai athrawon a disgyblion yn defnyddio Shona yn ystod addysgu a dysgu a pham yr oedd yn ymddangos bod mwyafrif yn ffafrio Saesneg. Un ymhlith eraill yw nad yw iaith y gwerslyfr a'r arholiad wedi newid o'r Saesneg. Daw’r astudiaeth i’r casgliad, felly, er bod y defnydd o Shona, iaith frodorol, fel cyfrwng addysgu wedi dod yn ddatblygiad ieithyddol cadarnhaol yn y wlad, mae heriau o hyd yn y cyfnod gweithredu sydd angen sylw ar unwaith. Mae’r astudiaeth felly yn argymell adolygu polisi iaith y wlad fel nad yw’n wynebu gwrthod meinwe a dylid gwneud hyn mewn ymgynghoriad eang ag athrawon.[14]
Shona ar y cyfryngau
[golygu | golygu cod]Mabwysiadwyd Shona fel iaith rhyngwyneb Facebook yn 2017 gan ddod yr iaith frodorol gyntaf (gydag Afrikaans) i fod mewn iaith o gyfandir Affrica. Ymunwyd hi rhai blynyddoedd wedyn gan Swahili, Hausa, Ffwlareg, a Somalieg.[15]
Ceir ymdrechion hefyd i brif-ffrydio'r iaith ar technoleg adnabod llais a Phrosesu Iaith Naturiol (N.L.P.) er mwyn creu dyfodol hyfyw i Shona. Arweinir hyn gan wirfoddolwyr fel Blessing Kudzaishe Sibanda. Mae Sibanda yn nodi pwysigrwydd creu cynnwys yn yr iaith ar Wikipedia.[16] Mae Shona, gyda dros 10,000 o erthyglau (yn 2023) yn yr iaith ar Wicipedia, gyda'r ieithoedd Bantw cryfaf ar y llwyfan gwyddoniadur am ddim.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ https://www.ethnologue.com/language/sna.
- ↑ Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student’s Handbook, Edinburgh
- ↑ Xona a Ethnologue
- ↑ Stabilization in the Manyika Dialect of the Shona Group, Hazel Carter, Africa: Journal of the International African Institute, Vol. 26, No. 4, Oct., 1956, pp. 398-405
- ↑ Report on the Unification of the Shona Dialects. By Clement M. Doke. 1931
- ↑ "University of Pennsylvania Language Center". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-07-22. Cyrchwyd 2023-07-07.
- ↑ Ethnologue's list of Shona (S.10) languages
- ↑ Ethnologue's Manyika entry
- ↑ Ethnologue's Ndau entry
- ↑ Ethnologue's list of languages by size
- ↑ Department of Archeology, Wits University
- ↑ 12.0 12.1 "Official Languages of Zimbabwe". Gwefan Whole Earth. 9 Mawrth 2022.
- ↑ "The Teaching of Shona through the medium of Shona and English in HIgh Schools and at the University of Zimbabwe". Michigan State University. 1989.
- ↑ "The Use of Shona as Medium of Instruction in Zimbabwean Primary Schools: A Case Study of Buhera South District". Research Gate. 2014.
- ↑ "Shona on Facebbok". Sunday News. 2019.
- ↑ "Should there be Shona-language versions of Google and social media sites? This Zimbawean technologist says yes". Global Voices. 21 Ebrill 2021.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- The History of the Shona People erthygl
- Pan African Localization adroddiad ar Shona
- Esiampl o Shona,tu dalen barddoniaeth Chirikure Chirikure, gyda chyfieithiad llafar yn Saesneg
- The Teaching of Shona through the medium of Shona and English in HIgh Schools and at the University of Zimbabwe traethawd (1989)
- Shona Language erthyglau academaidd gwahanol ar yr iaith ar wefan Prifysgol Michingan State
- What are the Origins of the word Shona ffilm ddogfen fer gan Adonia Makhohliso ar Youtube
