Gwydr Hebron
 | |
| Math o gyfrwng | cangen economaidd, celf  |
|---|---|
| Deunydd | gwydr |
| Dechreuwyd | 1 g |
| Gwladwriaeth | Roman Palestine |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae Gwydr Hebron (Arabeg: زجاج الخليل, zajaj al-Khalili) yn cyfeirio at wydr a gynhyrchir yn Hebron fel rhan o ddiwydiant celf llewyrchus a sefydlwyd yn y ddinas yn ystod rheolaeth y Rhufeiniaid ym Mhalestina.[1][2] Ceir hyd heddiw, o fewn Hen Dinas Hebron chwarter a enwir y "Chwarter y Chwythwr Gwydr" (Haret Kezazin, Arabeg: حارة القزازين) ac mae gwydr Hebron yn parhau i wasanaethu fel atyniad twristaidd pwysig yn y ddinas.
Yn draddodiadol, toddwyd y gwydr gan ddefnyddio deunyddiau crai lleol, gan gynnwys tywod o bentrefi cyfagos, sodiwm carbonad (o'r Môr Marw ),[3] ac ychwanegion lliw fel haearn ocsid a chopr ocsid. Y dyddiau hyn, defnyddir gwydr wedi'i ailgylchu'n aml.
Mae cynhyrchu gwydr yn Hebron yn fasnach deuluol, gyda'i gyfrinachau wedi'u cadw a'u trosglwyddo gan ychydig o deuluoedd Palesteinaidd sy'n gweithredu'r ffatrïoedd gwydr hyn, sydd y tu allan i'r ddinas.[2] Mae'r cynhyrchion a wneir yn cynnwys gemwaith gwydr, fel gleiniau, breichledau, a modrwyau,[4] yn ogystal â ffenestri gwydr lliw, a lampau gwydr. Fodd bynnag, oherwydd y gwrthdaro rhwng Palestina ac Israel, mae cynhyrchu gwydr wedi'i lesteirio.[5]
Hanes
[golygu | golygu cod]
Sefydlwyd y diwydiant gwydr yn Hebron yn ystod rheolaeth y Rhufeiniaid ym Mhalestina.[1] Wrth i'r diwydiant gwydr Ffeniciaid hynafol gilio o'r dinasoedd agored ar hyd arfordir dwyreiniol Môr y Canoldir, symudodd y diwydiant i fewn i'r tir, i Hebron yn benodol.[6] Cafwyd hyd i arteffactau gwydr o Hebron sy'n dyddio o'r 1g a'r 2g, ac maent yn cael eu harddangos fel rhan o "Gasgliad Drake".[1]
Mae ffenestri gwydr lliw wedi'u gwneud o wydr Hebron sy'n dyddio o'r 12fgif i'w gweld ym Ogof y Patriarchiaid, a wasanaethodd fel eglwys yn ystod oes y Croesgadau ym Mhalesteina.[7] Enghraifft arall o ffenestri gwydr lliw a gynhyrchwyd yn Hebron yw'r rhai sy'n addurno Dôm y Graig yn Hen Ddinas Jerwsalem.[2]
Nododd Simmons Gailː "Mae enw da canoloesol Hebron yn y grefft o greu gwydr yn cael ei ategu gan rai o'r pererinion Cristnogol niferus a ymwelodd â'r ddinas dros y canrifoedd. Rhwng 1345 a 1350, nododd y brodyr Ffransisgaidd Niccolò da Poggibonsi eu bod "yn gwneud gweithiau celf gwych mewn gwydr." Ar ddiwedd y 15g, arhosodd y mynach Felix Faber a'i gymdeithion yn y "ddinas hynafol ragorol hon", a disgrifiodd sut "y daethom allan o'n tafarn, a phasio trwy stryd hir y ddinas, lle'r oedd... gweithwyr mewn gwydr; oherwydd yn y lle hwn mae gwydr yn cael ei wneud, nid gwydr clir, ond du, ac o'r lliwiau rhwng tywyll a golau." [8]
Tra’n cydnabod bod cynhyrchu gwydr ym Mhalestina yn dyddio’n ôl i gyfnod y Rhufeiniaid, mae Nazmi Ju’beh, cyfarwyddwr RIWAQ: Canolfan Cadwraeth Bensaernïol, yn dadlau bod arferion y diwydiant gwydr heddiw yn Hebron wedi dod i’r amlwg yn y 13g.[5] Mae hyn yn cyfateb i'r hyn a arsylwodd tramorwyr, fel Jacques de Vitry pan soniodd yn 1080 am ddinasoedd Acre a Tyrus, (ond nid Hebron), fel dinasoedd sy'n cynhyrchu gwydr.[9][10]
Mae Ju'beh yn nodi bod damcaniaeth arall yn aseinio technegau heddiw i'r traddodiad gwydr Fenisaidd a bod ymchwilwyr eraill yn dal i honni eu bod eisoes yn bodoli adeg y Croesgadau ac fe'u cludwyd yn ôl i Ewrop o Hebron.[5]
Roedd gwydr a gynhyrchwyd gan y ffatrïoedd hyn yn nodweddiadol yn eitemau a wnaed i bwrpas ymarferol, gan gynnwys llestri yfed a bwyta, yn ogystal â llestri dal olew'r olewydd a lampau olew yn ddiweddarach, er bod y ffatrïoedd hefyd yn cynhyrchu gemwaith ac ategolion mwy ecsotig. Bedowiniaid o'r Negev (Naqab), Anialwch Arabia, a Sinai oedd prif brynwyr y gemwaith, ond anfonwyd llawer o'r allforion o eitemau gwydr Hebron drud mewn carafanau camel i'r Aifft, Syria, a'r Trawsiorddonen. Sefydlwyd cymunedau marchnata gwydr Hebron yn al-Karak (Crac) yn ne Gwlad Iorddonen a Cairo yn yr Aifft erbyn yr 16g.[5]
Roedd y diwydiant gwydr yn brif gyflogwr ac yn cynhyrchu cyfoeth i berchnogion y ffatrioedd hyn [5] Disgrifiodd teithwyr y Gorllewin i Balesteina yn y 18g a'r 19g ddiwydiant gwydr Hebron hefyd. Er enghraifft, ysgrifennodd Volney yn y 1780au: "Maen nhw'n gwneud llawer iawn o fodrwyau lliw, breichledau ar gyfer yr arddyrnau a'r coesau, ac ar gyfer y fraich uwchben y penelinoedd, sy'n cael eu hanfon i Gaergystennin hyd yn oed."[11] Nododd Ulrich Jasper Seetzen yn ystod ei deithiau ym Mhalesteina ym 1807-1809 bod 150 o bobl yn cael eu cyflogi yn y diwydiant gwydr yn Hebron.[12] Sgwennodd CJ Irby a J. Mangles wedi ymweld â ffatri lampau gwydr yn Hebron ym 1818 fod y nwyddau'n cael eu hallforio i'r Aifft.[13][14]
Yn y 19g, dirywiodd y cynnyrch, oherwydd cystadleuaeth gan nwyddau gwydr Ewropeaidd. Fodd bynnag, parhawyd i werthu cynnyrch o Hebron, yn enwedig ymhlith y boblogaeth dlotach.[15] Yn Ffair y Byd 1873 yn Fienna, cynrychiolwyd Hebron gydag addurniadau gwydr. Mae adroddiad gan gonswl Ffrainc ym 1886 yn awgrymu bod gwneud gwydr yn parhau i fod yn ffynhonnell incwm bwysig i Hebron gyda phedair ffatri yn gwneud 60,000 ffranc y flwyddyn.[16]
Mae'r traddodiad o chwythu gwydr yn parhau yn yr 21g mewn tair ffatri sydd wedi'u lleoli y tu allan i chwarter traddodiadol yr Hen Ddinas, i'r gogledd o Hebron ac i'r de o dref gyfagos Halhul sy'n cynhyrchu cofroddion cartref. Mae dwy o'r ffatrïoedd yn eiddo i deulu Natsheh. Mae'r rhain yn cael eu harddangos mewn neuaddau mawr yn agos at bob un o'r ffatrïoedd.[5]
Cynhyrchu
[golygu | golygu cod]
Yn draddodiadol, cynhyrchwyd gwydr hebron gan ddefnyddio tywod o bentref Bani Na'im, i'r dwyrain o Hebron, a sodiwm carbonad a gymerwyd o'r Môr Marw. Yn lle tywod, defnyddir gwydr wedi'i ailgylchu bellach, fel y prif ddeunydd crai a ddefnyddir i wneud gwydr Hebron heddiw.[5]
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Spaulding and Welch, 1994, pp. 200-201
- ↑ 2.0 2.1 2.2 "Vases". Holy Land Handicraft Cooperative Society. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-07-26. Cyrchwyd 2008-04-13.
- ↑ "Hebron Beads". Dphjewelry.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-10-11. Cyrchwyd 2012-08-18.
- ↑ Beard, 1862, p. 19
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Nazmi al-Ju'bah (January 25, 2008). "Hebron glass: A centuries' old tradition". Institute for Middle East Understanding (Original in This Week in Palestine). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-12-25. Cyrchwyd March 31, 2012.Nazmi al-Ju'bah (January 25, 2008). . Institute for Middle East Understanding (Original in This Week in Palestine). Archived from the original Archifwyd 2010-12-25 yn y Peiriant Wayback on December 25, 2010. Retrieved March 31, 2012.
- ↑ Perrot, Chipiez and Armstrong, 1885, p. 328
- ↑ Comay, 2001, p. 13.
- ↑ Simmons, Gail. 2013. "Hebron's Glass History." Archifwyd 2014-10-23 yn y Peiriant Wayback Saudi Aramco World. January/February 2013. Page 5.
- ↑ Vitry, 1896, pp. 92-93
- ↑ Fabri, 1893, p. 411
- ↑ Volney, 1788, vol II, p. 325
- ↑ Seetzen, 1855, vol. 3, pp. 5-6. Schölch, 1993, p. 161
- ↑ Irby and Mangles, 1823, p. 344
- ↑ Sears, 1849, p. 260
- ↑ Delpuget, 1866, p. 26. Quoted in Schölch, 1993, pp. 161-162
- ↑ Quoted in Schölch, 1993, pp. 161-162
Llyfryddiaeth
[golygu | golygu cod]- Arkell, A.J. (1937). "Hebron beads in Dafur". Sudan Notes and Records 40 (2): 300–305. https://sudanarchive.net/cgi-bin/pagessoa?e=01off---v--%2carkell%2c%2c1%2c%2c%2c%2c%2c%2c%2c%2c--100125-%5b1%5d%3aSE+%26+%5barkell%5d%3aCR+-1-0-SectionLevel-0-0-1-Zz-1&a=d&d=SNRVol20.1.355.[dolen farw]
- Beard, J.R. (1862). The people's dictionary of the Bible. 2. Oxford University.
- Browne, W.G. (1799). Travels in Africa, Egypt and Syria From the year 1792 to 1798. T. Cadell junior and W. Davies, Strand.
- Delpuget, David (1866). Les Juifs d´Alexandrie, de Jaffa et de Jérusalem en 1865. Bordeaux.
- Comay, Joan (2001). Who's who in the Old Testament. Routledge. ISBN 0-415-26031-0.
- Fabri, F. (1893). Felix Fabri (circa 1480–1483 A.D.) vol II, part II. Palestine Pilgrims' Text Society.
- Gumppenberg, Stephan von (1561). Wahrhaftige Beschreibung der Meerfahrt. Rab und Han.
- Irby, C.L.; Mangles, J. (1823). Travels in Egypt and Nubia, Syria, and Asia Minor; during the years 1817 & 1818. London: Printed for Private Distribution by T. White & Co.
- Loret, L. (1884). La Syrie d'aujourd'hui. Hachette.
- Perrot, G.; Chipiez, C.; Armstrong, W. (1885). History of Art in Phœnicia and Its Dependencies. Chapman and Hall.
- Robinson, E.; Smith, E. (1841). Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838. 2. Boston: Crocker & Brewster. (p. 441)
- Schölch, Alexander (1993). Palestine in Transformation, 1856-1882. Institute for Palestine Studies. ISBN 0-88728-234-2.
- Sears, Robert (1849). A New and Complete History of the Holy Bible as Contained in the Old and New Testaments. Harvard University Press.
- Seetzen, U.J. (1855). Ulrich Jasper Seetzen's Reisen durch Syrien, Palästina, Phönicien, die Transjordan-länder, Arabia Petraea und Unter-Aegypten (yn Almaeneg). 3. Berlin: G. Reimer.
- Spaulding, Mary; Welch, Penny (1994). Nurturing Yesterday's Child: A Portrayal of the Drake Collection of Paedeatric History. Dundurn Press Ltd. ISBN 0-920474-91-8.
- Thompson, W.M. (1861). The Land and the Book: Or, Biblical Illustrations Drawn from the Manners and Customs, the Scenes and Scenery of the Holy Land. Harper & Bros.
- Tunisi, or el-Tounsy (1845). Voyage au Darfour. Paris. (pp. 41n, 209)
- Vitry, J. de (1896). History of Jerusalem, A.D. 1180. Paris.
- Volney, C.-F. (1788). Travels Through Syria and Egypt, in the Years 1783, 1784, and 1785: containing the Present Natural and Political State of Those Countries, Their Productions, Arts, Manufactures, and Commerce : with Observations on the Manners, Customs, and Government of the Turks and Arabs : Illustrated. 2.
- Weir, Shelagh (1989). Palestinian Costume. British Museum Publications Ltd. ISBN 0-7141-2517-2.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Glassblowing in Hebron Archifwyd 2018-10-01 yn y Peiriant Wayback by Toine Van Teeffelen, 04.06.2006, Palestine-Family.net
- Hebron Glass, gallery, Palestine Today
- Naomi Shihab Nye and Hebron Glass: A poem on Hebron glass
- Simmons, Gail. 2013. "Hebron's Glass History." Archifwyd 2014-10-23 yn y Peiriant Wayback Saudi Aramco World. January/February 2013. Pages 3–9.