Neidio i'r cynnwys

Trawsiorddonen

Oddi ar Wicipedia
Trawsiorddonen
Enghraifft o'r canlynolLeague of Nations mandate, British protectorate Edit this on Wikidata
Daeth i ben25 Mai 1946 Edit this on Wikidata
Dechrau/Sefydlu1921 Edit this on Wikidata
Olynwyd ganGwlad Iorddonen Edit this on Wikidata
Map
Aelod o'r  canlynolY Cynghrair Arabaidd Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Trawsiorddonen, Emirad Trawsiorddonen (Saesneg: Emirate of Transjordan neu'n fyrach, Transjordan) neu, weithiau, Glan Ddwyreiniol yr (Iorddonen); Arabeg: إمارة شرق الأردن ʾImārat Sharq al-ʾUrdun, oedd rhan ddwyreiniol ardal Palesteina Mandad Prydain, a grëwyd gan Gynghrair y Cenhedloedd ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf. Cynigiodd Winston Churchill yng Nghynhadledd Cairo yn 1921 i rannu'r Mandad yn ddwy ran ar hyd afon Iorddonen a Gwlff Aqaba. Ym mis Gorffennaf 1922, pan benderfynwyd ar y testun mandad, roedd y maes mandad hwn yn cynnwys dwyrain a gorllewin yr Iorddonen. Wedi annibyniaeth yn 1946, galwyd y diriogaeth yn Gwlad Iorddonen.

Ar 25 Mai 1923, rhannwyd Tiriogaeth Mandad Palesteina yn ddau rannu'n weinyddol. Roedd yr enw Palesteina o'r foment honno a ddefnyddiwyd ar gyfer yr ardal i'r gorllewin o Iorddonen. Enwyd rhan ddwyreiniol yr Iorddonen yn Trawsiordonen. Roedd y ddwy ardal yn dal o dan fandad Prydeinig. Penodwyd Abdullah o Iorddonen yn Emir (tywysog) Trawsiorddonen dan gytundeb dros dro. Roedd y cytundeb hefyd yn golygu y gallai Abdullah hefyd ddod yn Emir ar Syria pe gallai'r Deyrnas Unedig berswadio Ffrainc i ildio Syria. Roedd y Deyrnas Unedig wedi methu ag anrhydeddu'r ymrwymiadau a wnaed yn flaenorol ar gyfer annibyniaeth i'r Arabiaid.

Gweinyddiaeth

[golygu | golygu cod]
Amman, y brifddinas, yn 1940
Cynhaliwyd Etoliad Gyffredinol gyntaf Trawsiorddonen ar 2 Ebrill 1920
Cynnig Llywodraeth Prydain i gynnwys Trawsiorddonen gyda Phalesteina Mandad o dan yr hyn a alwyd yn "Erthygl 25"

Yn ôl y gytundeb ag Abdullah, cytunwyd na fyddai Iddewon yn cael ymsefydlu yn nhiriogaeth newydd a ddaeth i fod yn Trawsiorddonen gan mai Palesteina oedd i fod eu "mamwlad". Gwaharddwyd hefyd i Drawsiorddonen uno gyda'r drefedigaeth Brydeinig newydd, Irac - sef y tair talaith Twrcaidd oedd yn creu Mesopotamia cyn y Ryfel Mawr.

Ar 23 Mai 1923 cydnabuwyd bod yr Emirad yn wladwriaeth ar wahân gan y Prydeinwyr ac ar y 25ain cafodd ei wahanu'n bendant oddi wrth fandad Palesteina. Ym mis Mai 1925 cynhwyswyd ardaloedd Aqaba a Ma'an yn yr Emirad. Ar 28 Chwefror 1928, cydnabu'r Prydeinwyr fod Trawsiorddonen yn wladwriaeth annibynnol o dan warchodaeth Prydain. Crewyd Cyfansoddiad i'r tiriogaeth yn 1928 [1] gan gynnwys Senedd gyda etholaeth cyfyng.

Addaswyd y faner genedlaethol ar 16 Ebrill 1928, i'r model presennol, lle'r oedd y seren saith pwynt yn symbol o bob un o saith talaith Syria Fawr (yr oedd yr Hashemiaid yn dal i ddeisyfu ei reoli) - Aleppo, Damascus, Libanus, tiriogaeth y Druise (Hawran/Hauran), tiriogaeth yr Alawitaid, Palesteina, a Thrawsiorddonen, ac ar gyfer pob un o saith pen cyntaf y Coran. Roedd dosbarthiad y tir yn weddol gyfartal a heb greu gwahaniaethau cymdeithasol mawr. Yn 1938, amcangyfrifwyd bod y boblogaeth yn 300,000 (ychydig yn uwch yn ôl pob tebyg) ac roedd gan al-Salt yr un boblogaeth o hyd tra bod Amman wedi codi i tua 20,000.[2]

Sefydlwyd y Lleng Arabaidd enwog yn 1921.

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, chwaraeodd milwyr Trawsiorddonen rôl fawr yn y rhanbarth gyda milwyr Prydain. Hefyd, ar ddiwedd y rhyfel, mae Abdallah yn honni i'r Saeson annibyniaeth ei wlad. Daw'r Mandad Prydeinig i ben ar 22 Mawrth 1946.[3] Ar 25 Mai, wnaeth Trawsiorddonen ddatgan ei hannibyniaeth. Ar ôl concwest Dwyrain Jerwsalem a'r Lan Orllewinol ym 1948, enwid y wlad yn swyddogol daeth yn Deyrnas Iorddonen Hashemitaidd yn 1949. Er, y parhaoedd rai i'w alw'n Trawsiorddonen am beth amser wedi hynny oherwydd arfer.

Annibyniaeth - newid statws ac enw

[golygu | golygu cod]

Daeth Mandad Prydain i ben ar 22 Mawrth 1946 ac ar 25 Mai 1946, daeth Trawsiorddonen yn annibynnol fel Teyrnas Hashimaidd, yr Iorddonen bresennol. Noder i fandad Trawsiorddonen ddod i ben ddwy flwyddyn yn gynt na'r hyn a fwriadwyd ar gyfer ei chwaer diriogaeth, Palesteina.

Ar 24 Ebrill 1950, wedi'r rhyfel yn erbyn gwladwriaeth newydd-anedig, Israel yn 1947-48, meddiannodd Trawsiorddonen Y Lan Orllewinol a Dwyrain Jerwsalem yn ffurfiol. Yn ogystal, newidiwyd yr enw o 'Trawsiorddonen' (sef, "ochr arall yr Iorddonen") i 'Wlad Iorddonen', gan fod y wlad bellach ar y naill ochr i'r Iorddonen. Dim ond y Deyrnas Unedig a Phacistan oedd yn cydnabod yr atodiad hwn, tra bod y rhan fwyaf o wledydd Arabaidd yn ei wrthod yn gryf.

Dolenni

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. Cyfansoddiad Trawsiorddonen 16 Ebrill 1928.
  2. name="BeaumontBlake2016">Peter Beaumont; Gerald Blake; J. Malcolm Wagstaff (14 Ebrill 2016). The Middle East: A Geographical Study, Second Edition. Routledge. tt. 408–. ISBN 978-1-317-24030-3.
  3. Dominique Auzias, Jean-Paul Labourdette, Jordanie, le Petit Futé, 2007, p. 35