Celtiaid Ynysig

Celtiaid brodorol o Ynysoedd Prydain a Llydaw oedd y Celtiaid Ynysig, pobl a siaradai yn yr ieithoedd Celtaidd Ynysol, sef y Gelteg Ynysig. Defnyddir y term yn bennaf am bobloedd Celtaidd yr ynysoedd hyd at yr Oesoedd Canol cynnar, gan gwmpasu Oes Haearn Iwerddon a Phrydain, Prydain Rufeinig a Phrydain is-Rufeinig. Roeddent yn cynnwys y Brythoniaid, y Pictiaid a'r Goedeliaid.

Un o'r prif nodweddion cyffredin rhwng y Celtiaid hyn oedd eu hiaith, a ymledodd ar hyd a lled yr ynysoedd yn ystod yr Oes Efydd neu'r Oes Haearn gynnar. Maent yn cynnwys dau brif grŵp: ieithoedd Brythonaidd yn y dwyrain a ieithoedd Goedelaidd yn y gorllewin. Er bod cofnodion o ieithoedd Celtaidd Cyfandirol o'r 6g CC, dim ond yn gynnar yn y mileniwm cyntaf OC y ceir tystiolaeth o'r ieithoedd Celtaidd Ynysol. Dilynodd y Celtiaid Ynysol grefydd Geltaidd Hynafol a oruchwylid gan y dderwyddon. Roedd gan rai o lwythau de Prydain gysylltiadau cryf â thir mawr Ewrop, yn enwedig Gâl a Belgica, ac roeddent yn bathu eu darnau arian eu hunain.

Gorchfygodd yr Ymerodraeth Rufeinig y rhan fwyaf o Ynysoedd Prydain yn y 1g OC, a daeth peth diwylliant Brythonaidd-Rufeinig i'r amlwg yn y de-ddwyrain. Parhaodd y Cymbriaid a'r Pictiaid yn y gogledd a'r Goedeliaid (Gwyddelod) y tu allan i'r ymerodraeth. Yn ystod diwedd rheolaeth y Rhufeiniaid ym Mhrydain yn y 5g, roedd esiamplau o aneddiadau Eingl-Sacsonaidd i'w cael yn nwyrain a de Prydain, a rhywfaint o anheddiadau Gwyddelig ar yr arfordir gorllewinol, gan gynnwys Ynys Môn. Yn ystod y cyfnod hwn, ymfudodd rhai o Frythoniaid i Armorica, a elwir heddiw yn 'Llydaw', lle daethant i ddominyddu'r wlad. Yn y cyfamser, daeth llawer o ogledd Ynysoedd Prydain (yr Alban) yn Aeleg ei hiaith.

Erbyn y 10g, roedd y Celtiaid Ynysol wedi esblygu'n ddau grwp ieithyddol:

Y Brythoniaid: y Cymry, y Cernywiaid yng Nghernyw, y Llydaw yn Llydaw a'r Cymbriaid yn yr Hen Ogledd; a'r
Y Goedeliaid: Gwyddelod yn Iwerddon, Gaeliaid yng ngogledd yr Alban a Manawiaid yn Ynys Manaw. yn ne'r Alban ac yng ngogledd Lloegr, a gweddillion y Pictiaid yng ngogledd-ddwyrain yr Alban.

Gwladfa Geltaidd Iwerddon ac Ynysoedd Prydain[golygu | golygu cod]

Archeoleg[golygu | golygu cod]

Mewn damcaniaethau hŷn, roedd dyfodiad y Celtiaid yn cyd-daro'n fras â dechrau ar Oes Haearn yr Ewrop. Ym 1946, cyhoeddodd yr ysgolhaig Celtaidd T. F. O'Rahilly ei fodel dylanwadol o hanes cynnar Iwerddon, a osododd bedair ton ar wahân o oresgynwyr Celtaidd, yn rhychwantu'r rhan fwyaf o Oes yr Haearn (700 i 100 CC). Fodd bynnag, roedd y dystiolaeth archeolegol yn gymysg oll i gyd. Dangosodd ymchwil diweddarach y gallai'r diwylliant fod wedi datblygu'n raddol ac yn barhaus rhwng y Celtiaid a'r poblogaethau brodorol. Yn yr un modd yn Iwerddon, ychydig o dystiolaeth archeolegol a ddarganfuwyd am grwpiau ymwthiol mawr o fewnfudwyr Celtaidd, sy'n awgrymu i archeolegwyr, megis Colin Renfrew, fod trigolion brodorol Oes yr Efydd hwyr yn amsugno dylanwadau ac iaith Geltaidd Ewrop dros y canrifoedd.

Yn y 1970au, poblogeiddiwyd "model parhad" gan Colin Burgess yn ei lyfr The Age of Stonehenge, a ddamcaniaethodd fod diwylliant Celtaidd Ynysoedd Prydain "wedi dod i'r amlwg" yn hytrach nag yn ganlyniad i oresgyniad enfawr, ac nad oedd y Celtiaid yn oresgynnwyr estron, ond yn ddisgynyddion ffigurau megis Bwasaethwr Amesbury, a oedd yn amlwg yn Gelt cyfandirol.

Mae'r dystiolaeth archeolegol yn dangos parhad diwylliannol sylweddol trwy fileniwm 1af CC,^[1] gyda throshaen sylweddol o ddiwylliant La Tène Celtaidd hefyd o'r 4g CC ymlaen. Mae honiadau bod gwladwriaethau ar ffurf cyfandirol yn ymddangos yn ne Lloegr yn agos at ddiwedd y cyfnod, gan adlewyrchu o bosibl yn rhannol fewnfudo gan elitiau o wahanol daleithiau Gâl, megis rhai'r Belgica.^[2] Dechreua tystiolaeth o gladdu cerbydau rhyfel yn Lloegr tua 300 CC ac fe'i cyfyngir yn bennaf i ddiwylliant Arras sy'n gysylltiedig â'r Parisii.

Ieithyddiaeth[golygu | golygu cod]

Gall olion ieithoedd cyn-Geltaidd aros yn enwau rhai nodweddion daearyddol, megis afonydd Clud, Tamar a Thafwys, y mae eu geirdarddiad yn tarddu oieithoedd cyn-Geltaidd.

Credir bod y rhan fwyaf o drigolion ynysoedd Iwerddon a Phrydain yn siarad ieithoedd Celtaidd erbyn tua'r 6g CC. Mae dadansoddiad ieithyddol ffylogenetig o 2003 yn rhoi oes y Geltaidd Ynysol gryn dipyn ynghynt, sef 2,900 o flynyddoedd cyn y presennol, neu ychydig yn gynharach nag Oes Haearn Ewrop.^[3]

Geneteg[golygu | golygu cod]

Dangoswyd bod ymfudo yn chwarae rhan allweddol yn lledaeniad Diwylliant Bicer Gloch i Ynysoedd Prydain tua 2500 CC. Mae data genom gyfan o 400 o Ewropeaid Neolithig, Oes Copr a'r Oes Efydd (gan gynnwys >150 o genomau o Ynysoedd Prydain hynafol) wedi'u dadansoddi. Daeth tua 90% Ynysoedd Prydain yn ystod y Diwylliant Bicer Gloch, hy disodlwyd tua 90% o'r gronfa genynnau o fewn cyfnod o ganrif neu ddwy yn unig.^[4] ^]

Dangosodd astudiaeth yn 2003 fod marcwyr genetig sy'n gysylltiedig ag enwau Gwyddelig yn Iwerddon a'r Alban hefyd yn gyffredin mewn rhannau o orllewin Cymru a Lloegr, ac yn debyg i farcwyr genetig y Basgiaid - ond yn wahanol iawn i'r Germaniaid.^[5] Roedd y tebygrwydd hwn yn cefnogi canfyddiadau cynharach wrth awgrymu llinach enetig gyn-Geltaidd fawr, sy'n debygol o fynd yn ôl i anheddiad gwreiddiol Hen Oes y Cerrig Uchaf (y Paleolithig Uchaf). Mae'r awduron yn awgrymu, felly, y gall diwylliant ac iaith Geltaidd fod wedi'u mewnforio i Brydain ar ddechrau'r Oes Haearn trwy gyswllt diwylliannol, nid "goresgyniadau torfol". Canfu astudiaethau genetig diweddarach dystiolaeth bod rhai Celtiaid (o gyfnod La Tène) wedi ymfudo i Brydain ac ymlaen i ogledd-ddwyrain Iwerddon yn yr Oes Haearn Ddiweddar.^[6]

Yn 2021, datgelodd astudiaeth archeogeneteg fawr ymfudiad i dde Prydain yn yr Oes Efydd, yn ystod y cyfnod o 500 mlynedd rhwng 1300 a 800 CC.^[7] Roedd geneteg y newydd-ddyfodiaid yn deby iawn i drigolion Gâl (sef y llwythau Celtaidd yn Ffrainc, y Swistir a gogledd yr Eidal heddiw.)^[7] Yn ystod 1000–875 CC, lledaenodd eu marciwr genetig yn gyflym trwy dde Ynysoedd Prydain,^[8] ond nid gogledd Prydain.^[7] Mae awduron yr astudiaeth yn disgrifio hyn fel "fector credadwy ar gyfer lledaeniad yr ieithoedd Celtaidd cynnar i Brydain".^[7] Bu llawer llai o fewnfudo yn ystod yr Oes Haearn, felly mae’n debygol i Geltaidd gyrraedd Prydain cyn hynny. ^[7] Awgryma Barry Cunliffe fod cangen o’r Gelteg eisoes yn cael ei siarad ym Mhrydain, ac mai ymfudiad yr Oes Efydd a gyflwynodd y gangen Frythoneg.^[9]

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

↑ Barry Cunliffe: ‘A race apart: insularity and connectivity’, yn Proceedings of the Prehistoric Society, cyfr. 75, 2008, tt. 55–64, yn enw. 61.
↑ Koch, John (2005). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (yn Saesneg). ABL-CIO. tt. 197–198. ISBN 978-1-85109-440-0. Cyrchwyd 12 Mawrth 12, 2011. Check date values in: |access-date= (help)
↑ Russell D. Gray & Quentin D. Atkinson, "Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin", Nature, 2003.
↑ Reich, David (21 Feb 2018). "The Beaker phenomenon and the genomic transformation of northwest Europe". Nature 555 (7695): 190–196. Bibcode 2018Natur.555..190O. doi:10.1038/nature25738. PMC 5973796. PMID 29466337. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5973796.
↑ Capelli, Cristian (27 Mai 2003). "A Y Chromosome Census of the British Isles". Current Biology 13 (11): 979–984. arXiv:etal. doi:10.1016/S0960-9822(03)00373-7. PMID 12781138. http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/capelli-CB-03.pdf.
↑ McEvoy and Bradley, Brian P and Daniel G (2010). Celtic from the West Chapter 5: Irish Genetics and Celts. Oxbow Books, Oxford, UK. t. 117. ISBN 978-1-84217-410-4.
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 Patterson, N.; Isakov, M.; Booth, T. (2021). "Large-scale migration into Britain during the Middle to Late Bronze Age". Nature 601 (7894): 588–594. doi:10.1038/s41586-021-04287-4. PMC 8889665. PMID 34937049. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8889665.
↑ "Ancient DNA study reveals large scale migrations into Bronze Age Britain" (yn Saesneg). University of York. 22 Rhagfyr 2021. Cyrchwyd 21 Ionawr 2022.
↑ "Ancient mass migration transformed Britons' DNA". BBC News. 22 Rhagfyr 2021. Cyrchwyd 21 Ionawr 2022.

[1] Barry Cunliffe: ‘A race apart: insularity and connectivity’, yn Proceedings of the Prehistoric Society, cyfr. 75, 2008, tt. 55–64, yn enw. 61.

[2] Koch, John (2005). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (yn Saesneg). ABL-CIO. tt. 197–198. ISBN 978-1-85109-440-0. Cyrchwyd 12 Mawrth 12, 2011. Check date values in: |access-date= (help)

[3] Russell D. Gray & Quentin D. Atkinson, "Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin", Nature, 2003.

[4] Reich, David (21 Feb 2018). "The Beaker phenomenon and the genomic transformation of northwest Europe". Nature 555 (7695): 190–196. Bibcode 2018Natur.555..190O. doi:10.1038/nature25738. PMC 5973796. PMID 29466337. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5973796.

[5] Capelli, Cristian (27 Mai 2003). "A Y Chromosome Census of the British Isles". Current Biology 13 (11): 979–984. arXiv:etal. doi:10.1016/S0960-9822(03)00373-7. PMID 12781138. http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/capelli-CB-03.pdf.

[6] McEvoy and Bradley, Brian P and Daniel G (2010). Celtic from the West Chapter 5: Irish Genetics and Celts. Oxbow Books, Oxford, UK. t. 117. ISBN 978-1-84217-410-4.

[Patterson-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 Patterson, N.; Isakov, M.; Booth, T. (2021). "Large-scale migration into Britain during the Middle to Late Bronze Age". Nature 601 (7894): 588–594. doi:10.1038/s41586-021-04287-4. PMC 8889665. PMID 34937049. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8889665.

[YorkUni-8] "Ancient DNA study reveals large scale migrations into Bronze Age Britain" (yn Saesneg). University of York. 22 Rhagfyr 2021. Cyrchwyd 21 Ionawr 2022.

[9] "Ancient mass migration transformed Britons' DNA". BBC News. 22 Rhagfyr 2021. Cyrchwyd 21 Ionawr 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]