Neidio i'r cynnwys

Trwyn

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Trwyn
Enghraifft o:dosbarth o endidau anatomegol Edit this on Wikidata
Mathorgan anifail, endid anatomegol arbennig, organ synhwyro Edit this on Wikidata
Yn cynnwystrwyn allanol, ceudod y trwyn, asgwrn y trwyn, cartilag, bôn y trwyn, mwcws y trwyn, ffroen, blew'r trwyn Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mewn fertebratau, mae'r trwyn yn chwydd o gnawd ac asgwrn ar yr wyneb, ac sy'n cynnwys y ffroenau, sy'n derbyn ac yn diarddel aer ar gyfer resbiradaeth a'r fan lle mae'r corff yn arogli. Y tu ôl i'r trwyn mae'r mwcosa arogleuol a'r sinysau. Y tu ôl i'r ceudod trwynol, mae aer yn mynd trwy'r ffaryncs (sy'n cael ei rannu â'r system dreulio), ac yna i weddill y system resbiradol. Mewn pobl, mae'r trwyn wedi'i leoli'n ganolog ar yr wyneb ac mae'n gweithredu fel llwybr anadlol ychwanegol yn enwedig yn ystod mewn baban sy'n sugno.[1][2][3]

Trwyn dynol

Mae'r trwyn sy'n ymwthio allan o'r wyneb yn gwbwl ar wahân i'r geg yn nodwedd a geir mewn mamaliaid therian yn unig (is-ddosbarth o famaliaid). Mae wedi'i ddamcaniaethu bod y trwyn mamalaidd unigryw hwn wedi esblygu o ran flaenorol gên uchaf yr hynafiaid tebyg i ymlusgiaid (synapsidau)[4][5]

Trin yr aer

[golygu | golygu cod]
Diagram o'r trwyn
Diagram o'r trwyn gan ddefnyddio'r termau Lladin

Gan weithredu fel yr haen gyntaf rhwng yr amgylchedd allanol ac ysgyfaint mewnol bregus yr anifail, mae'r trwyn yn trin yr aer sy'n cael ei anadlu i'r corff: mae'n gweithredu fel rheoleiddiwr thermol ac mae'n hidlo'r aer yn ogystal â synhwyro arogl.[6]

Mae mân flew y tu mewn i'r ffroenau'n hidlo'r aer sy'n dod i mewn, fel llinell amddiffyn gyntaf yn erbyn gronynnau llwch, mwg, a gronynau estron eraill a allai atal anadlu (resbiradaeth), ac fel math o hidlydd yn erbyn salwch a all ddod drwy'r aer. Yn ogystal â gweithredu fel hidlydd, mae mwcws a gynhyrchir yn y trwyn yn cynorthwyo'r corff i gynnal tymheredd, yn ogystal â chyfrannu lleithder i rannau o'r system resbiradol. Mae strwythurau capilari'r trwyn yn cynhesu ac yn lleithio'r aer sy'n cael ei dynnu i'r corff; yna, mae'r rôl hon wrth gadw lleithder yn galluogi amodau i alfeoli gyfnewid O 2 am CO 2 (hy, resbiradaeth) o fewn yr ysgyfaint. Yn ystod allanadliad, mae'r capilarïau wedyn yn helpu i adennill rhywfaint o leithder, yn bennaf fel swyddogaeth rheoleiddio thermol.[7]

Ymdeimlad o gyfeiriad

[golygu | golygu cod]

Mae trwyn gwlyb cŵn yn ddefnyddiol ar gyfer canfod cyfeiriad. Y derbynyddion oer sensitif yn y croen sy'n canfod y man lle mae'r trwyn yn cael ei oeri fwyaf a dyma'r cyfeiriad y daw arogl arbennig i'r anifail.

Adeiledd

[golygu | golygu cod]
Trwyn tapir

Mewn amffibiaid a physgod ysgyfeiniog (lungfish) mae'r ffroenau'n agor yn sachau bach sydd, yn eu tro, yn agor i flaen taflod y geg trwy'r choanae. Mae'r codennau hyn yn cynnwys ychydig bach o epitheliwm arogleuol, sydd, yn achos caeciliaid, hefyd yn leinio nifer o'r tentaclau cyfagos. Er gwaethaf y tebygrwydd cyffredinol o ran strwythur i rai amffibiaid, ni ddefnyddir ffroenau pysgod ysgyfeiniog mewn resbiradaeth, gan fod yr anifeiliaid hyn yn anadlu trwy eu cegau. Mae gan amffibiaid organ <i>vomeronasal</i> hefyd, wedi'i leinio gan epitheliwm arogleuol, ond, yn wahanol i rai amniotau, mae hwn yn gyffredinol yn sach syml nad oes ganddo fawr o gysylltiad, ac eithrio mewn salamandrau, â gweddill y system trwynol.[8]

Mewn ymlusgiaid, mae'r siambr trwynol yn gyffredinol yn fwy, gyda'r choanae wedi'i leoli'n llawer pellach yn nhaflod y geg. Mewn crocodeiliaid, mae'r siambr yn eithriadol o hir, gan helpu'r anifail i anadlu tra'n rhannol dan ddŵr. Rhennir siambr trwynol ymlusgiad yn dair rhan: cyntedd blaen, y brif siambr arogleuol, a'r nasoffaryncs ôl. Mae'r siambr arogleuol wedi'i leinio gan epitheliwm arogleuol ar ei wyneb uchaf ac mae ganddi nifer o gogyrnau (turbinates) i gynyddu'r ardal synhwyo. Mae'r organ vomeronasal wedi'i datblygu'n dda mewn madfallod a nadroedd, lle nad yw bellach yn cysylltu â'r ceudod trwynol, gan agor yn uniongyrchol i do'r geg (y daflod). Mae'n llai mewn crwbanod, lle mae'n cadw ei gysylltiad trwynol gwreiddiol, ac mae'n absennol mewn crocodeiliaid oedol.[9]

Mae gan adar drwyn tebyg i ymlusgiaid, gyda'r ffroenau wedi'u lleoli ar ran uchaf cefn y pig. Gan fod ganddynt synnwyr arogli gwael yn gyffredinol, mae'r siambr arogleuol yn fach, er ei bod yn cynnwys tri gogwrn, sydd weithiau â strwythur cymhleth tebyg i un y mamaliaid. Mewn llawer o adar, gan gynnwys colomennod a ffowls, mae'r ffroenau wedi'u gorchuddio gan darian amddiffynnol corniog. Mae organ vomeronasal adar naill ai wedi'i thanddatblygu neu'n gwbwl absennol, yn dibynnu ar y rhywogaeth.[10]

Mae gan eliffantod drwynau crafangol a elwir yn 'drwnc' hy gall afael mewn gwrthrychau.

Mae'r ceudodau trwynol mamaliaid yn cael eu hasio'n un. Ymhlith y rhan fwyaf o rywogaethau mae'r ceudodau trwynol hyn yn eithriadol o fawr, a gallant fod cymaint a hanner hyd y benglog. Mewn rhai grwpiau, fodd bynnag, gan gynnwys primatiaid, ystlumod, a morfilod, mae'r trwyn wedi'i leihau'n eilradd, ac o ganlyniad mae gan yr anifeiliaid hyn synnwyr arogli cymharol wael. Mae ceudod trwynol mamaliaid wedi'i ehangu, yn rhannol, trwy ddatblygu taflod yn torri arwyneb uchaf cyfan ceudod y geg gwreiddiol, sydd o ganlyniad yn dod yn rhan o'r trwyn, gan adael y daflod fel to newydd yn y geg. Mae'r ceudod trwynol chwyddedig yn cynnwys gogyrnau (turbinates) cymhleth sy'n ffurfio siapiau tebyg i drisgell neu sgrol memrwn, sy'n helpu i gynhesu'r aer cyn iddo gyrraedd yr ysgyfaint. Mae'r ceudod hefyd yn ymestyn i esgyrn y benglog, cyfagos, gan ffurfio ceudodau aer ychwanegol a elwir yn sinysau trwynol.[11]

Mewn morfilod, mae'r trwyn wedi'i leihau i un neu ddau o dyllau chwythu, sef y ffroenau sydd wedi mudo i ran pella'r pen. Roedd yr addasiad hwn yn rhoi siâp corff symlach i forfilod a'r gallu i anadlu tra'u bod fwy neu lai o dan ddŵr. I'r gwrthwyneb, mae trwyn yr eliffant wedi ei ymhelaethu'n organ hir, gyhyrog, o'r enw'r 'trwnc'.

Mae organ vomeronasal mamaliaid yn gyffredinol yn debyg i organ ymlusgiaid. Yn y rhan fwyaf o rywogaethau, mae wedi'i leoli yn llawr y ceudod trwynol, ac mae'n agor i'r geg trwy ddwy ddwythell nasopalatine sy'n rhedeg trwy'r daflod, ond mae'n agor yn uniongyrchol i'r trwyn mewn llawer o gnofilod. Fodd bynnag, mae ar goll mewn ystlumod, ac mewn llawer o brimatiaid, gan gynnwys bodau dynol.[12]

Mewn pysgod

[golygu | golygu cod]

Mae gan bysgod synnwyr arogli cymharol dda.[13] Yn wahanol i detrapodau, nid oes gan y trwyn unrhyw gysylltiad â'r geg, nac unrhyw rôl mewn resbiradaeth. Yn lle hynny, yn gyffredinol mae'n cynnwys pâr o godenni bach y tu ôl i'r ffroenau ar flaen neu ochrau'r pen. Mewn llawer o achosion, rhennir pob un o'r ffroenau yn ddwy gan blygiad o groen, gan ganiatáu i ddŵr lifo i'r trwyn trwy un ochr ac allan trwy'r llall.[14]

Mae'r codenni hyn wedi'u leinio gyda epitheliwm arogleuol, ac yn aml maent yn cynnwys cyfres o blygiadau mewnol i gynyddu'r arwynebedd, gan ffurfio "rhoséd arogleuol" cywrain. Mewn rhai cathod môr (teleostau), mae'r codenni'n troi'n geudodau ychwanegol tebyg i sinws, tra mewn coelacanthsau, maent yn ffurfio cyfres o diwbiau.[15]

Yn y fertebratau cynharaf, nid oedd ond un cwdyn ffroenol ac arogleuol, ac roedd y llwybr trwynol yn gysylltiedig â'r chwarren bitwidol. Gwelir yr un anatomi yn yr fertebratau byw mwyaf cyntefig, y llysywod pendoll a'r gwalch môr. Mewn hynafiaid gnathostom, daeth y cyfarpar arogleuol yn raddol yn barau (yn ôl pob tebyg i ganiatáu synnwyr o gyfeiriad yr arogleuon), a bu rhyddhau'r llinell ganol o'r llwybr trwynol yn caniatáu i'r geg ddatblygu ymhellach.[16]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "7.2 the Skull". Anatomy and Physiology - The Skull. OpenStax. 2020-04-05.
  2. ↑ "22.1 Organs and Structures of the Respiratory System". Anatomy and Physiology - Organs and Structures of the Respiratory System. OpenStax. 2020-04-05.
  3. ↑ Bahr, Diane (2010-05-15). Nobody Ever Told Me (Or My Mother) That!. Sensory World. t. 10. ISBN 9781935567202.
  4. ↑ Higashiyama, Hiroki; Koyabu, Daisuke; Hirasawa, Tatsuya; Werneburg, Ingmar; Kuratani, Shigeru; Kurihara, Hiroki (November 2, 2021). "Mammalian face as an evolutionary novelty". PNAS 118 (44): e2111876118. Bibcode 2021PNAS..11811876H. doi:10.1073/pnas.2111876118. PMC 8673075. PMID 34716275. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8673075.
  5. ↑ "Mammals' noses come from reptiles' jaws: Evolutionary development of facial bones". Phys.org. November 1, 2021.
  6. ↑ "Your Nose, the Guardian of Your Lungs". Boston Medical Center. Cyrchwyd 2020-06-29.
  7. ↑ "22.1 Organs and Structures of the Respiratory System". Anatomy and Physiology - Organs and Structures of the Respiratory System. OpenStax. 2020-04-05.
  8. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  9. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  10. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  11. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  12. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  13. ↑ "Will Fish Lose Their Sense of Smell in Acidic Oceans?". 2018-08-07.
  14. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  15. ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. tt. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. (1977). The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. pp. 453–458. ISBN 0-03-910284-X.
  16. ↑ Janvier, Philippe (2013). "Led by the nose". Nature 493 (7431): 169–170. doi:10.1038/nature11766. PMID 23254939. https://www.nature.com/articles/nature11766/.
Chwiliwch am trwyn
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Trwyn&oldid=12169519"