Luc

Miniatur o Luc yn llyfr oriau Anna, Duges Llydaw (1503–8) gan Jean Bourdichon

Sant Cristnogol oedd Luc (o'r Groeg Λουκᾶς, Loukás), un o'r pedwar Efengylydd ynghŷd a Mathew, Marc a Ioan. Yn ôl traddodiad ef oedd awdur yr Efengyl yn ôl Luc ac Actau'r Apostolion, dau o lyfrau'r Testament Newydd. Dethlir ei ddydd gŵyl ar 18 Hydref.

Mae bron y cyfan a wyddom am Luc yn dod o'r Testament Newydd. Yn ôl Llythyr Paul at y Colosiaid (4:14) roedd yn feddyg, a honir o Col. 4:11 ei fod yn Roegwr; mae natur idiomatig ei iaith yn ategu'r ddamcaniaeth hon. Roedd yn ddisgybl i'r apostol Paul ac yn gydymaith iddo ar ei deithiau i wlad Groeg a Rhufain. Honir ei fod wedi pregethu yn yr Aifft a gwlad Groeg wedi marwolaeth Paul. Ef yw nawddsant meddygon ac arlunwyr. Ych adeiniog yw ei symbol.

Yn 356–7 OC trosglwyddwyd ei greiriau o Thebes i Gaergystennin, a phan adeiladwyd eglwys yr Apostoleion yn y ddinas honno fe'i harddongoswyd yno. Mae traddodiad hwyrach bod Luc wedi bod yn arlunydd, ac ei fod wedi peintio portread y Forwyn Fair. Yn yr oesoedd canol, priodolwyd peintiad o Fair yn eglwys Santa Maria Maggiore yn Rhufain iddo.

• 

  Delwedd o Luc yn Llyfr Sant Chad (Llyfr Teilo); lluniwyd yn ne Cymru yn ail hanner yr 8g

• 

  Rogier van der Weyden, Sant Luc yn tynnu llun y Forwyn Fair, tua 1435–40, Amgueddfa Gelfyddyd Gain Boston

• 

  Hen eglwys Sant Luc, Abercarn, Caerffili (1923–6)

Eglwysi cysegredig i Luc yng Nghymru

• Hen eglwys Sant Luc, Cwmbwrla, Abertawe
• Eglwys Sant Luc, Treganna, Caerdydd
• Hen eglwys Sant Luc, Abercarn, Caerffili (1923–6; Gradd II*)
• Hen eglwys Sant Luc, Y Porth, Cwm Rhondda
• Eglwys Sant Luc, Gellideg, Merthyr Tudful
• Eglwys Sant Luc, Cilfynydd, Pontypridd
• Eglwys Sant Luc, Cwmdâr, Rhondda Cynon Taf
• Eglwys Sant Luc, Rhydyfelin, Rhondda Cynon Taf
• Eglwys Sant Luc, Llanllwni, Sir Gaerfyrddin

Gweler hefyd

• Y Pedwar Efengylydd