Luc

Luc
Miniatur o Luc yn llyfr oriau Anna, Duges Llydaw (1503–8) gan Jean Bourdichon
Ganwyd	Unknown  Antiochia
Bu farw	84  (-1937 oed) Thebes
Galwedigaeth	meddyg, arlunydd, ysgrifennwr, y Pedwar Efengylydd, eiconograffwr
Swydd	Apostol
Adnabyddus am	Yr Efengyl yn ôl Luc, Actau'r Apostolion
Dydd gŵyl	18 Hydref

Sant Cristnogol oedd Luc (o'r Groeg Λουκᾶς, Loukás), un o'r pedwar Efengylydd ynghŷd a Mathew, Marc a Ioan. Yn ôl traddodiad ef oedd awdur yr Efengyl yn ôl Luc ac Actau'r Apostolion, dau o lyfrau'r Testament Newydd. Dethlir ei ddydd gŵyl ar 18 Hydref.

Mae bron y cyfan a wyddom am Luc yn dod o'r Testament Newydd. Yn ôl Llythyr Paul at y Colosiaid (4:14) roedd yn feddyg, a honir o Col. 4:11 ei fod yn Roegwr; mae natur idiomatig ei iaith yn ategu'r ddamcaniaeth hon. Roedd yn ddisgybl i'r apostol Paul ac yn gydymaith iddo ar ei deithiau i wlad Groeg a Rhufain. Honir ei fod wedi pregethu yn yr Aifft a gwlad Groeg wedi marwolaeth Paul. Ef yw nawddsant meddygon ac arlunwyr. Ych adeiniog yw ei symbol.

Yn 356–7 OC trosglwyddwyd ei greiriau o Thebes i Gaergystennin, a phan adeiladwyd eglwys yr Apostoleion yn y ddinas honno fe'i harddongoswyd yno. Mae traddodiad hwyrach bod Luc wedi bod yn arlunydd, ac ei fod wedi peintio portread y Forwyn Fair. Yn yr oesoedd canol, priodolwyd peintiad o Fair yn eglwys Santa Maria Maggiore yn Rhufain iddo.

Delwedd o Luc yn Llyfr Sant Chad (Llyfr Teilo); lluniwyd yn ne Cymru yn ail hanner yr 8g  Rogier van der Weyden, Sant Luc yn tynnu llun y Forwyn Fair, tua 1435–40, Amgueddfa Gelfyddyd Gain Boston  Hen eglwys Sant Luc, Abercarn, Caerffili (1923–6)

Eglwysi cysegredig i Luc yng Nghymru

• Hen eglwys Sant Luc, Cwmbwrla, Abertawe
• Eglwys Sant Luc, Treganna, Caerdydd
• Hen eglwys Sant Luc, Abercarn, Caerffili (1923–6; Gradd II*)
• Hen eglwys Sant Luc, Y Porth, Cwm Rhondda
• Eglwys Sant Luc, Gellideg, Merthyr Tudful
• Eglwys Sant Luc, Cilfynydd, Pontypridd
• Eglwys Sant Luc, Cwmdâr, Rhondda Cynon Taf
• Eglwys Sant Luc, Rhydyfelin, Rhondda Cynon Taf
• Eglwys Sant Luc, Llanllwni, Sir Gaerfyrddin

Gweler hefyd

• Y Pedwar Efengylydd