Lingala

Lingala

Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Bangi–Ntomba
Label brodorol	lingála
Enw brodorol	Lingála
Nifer y siaradwyr	20,000,000 (2020)
cod ISO 639-1	ln
cod ISO 639-2	lin
cod ISO 639-3	lin
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae Lingala (hefyd Ngála neu lingála) yn un o'r ieithoedd Bantw ac yn lingua franca ac iaith fasnach Affricanaidd.

Fe'i siaredir yn bennaf yn nwy dalaith y Congo ac Angola, lle mae ganddi statws iaith genedlaethol. Mae hefyd yn lledu'n araf i'r de (ardal iaith Kikongo gan gynnwys gogledd-orllewin Angola). Mae'n un o 4 iaith genedlaethol GDdD ynghyd â Kongo (kiKongo), Tshiluba, a Swahili.

Tarddiad

Yn ieithyddol, mae'n un o'r ieithoedd Bantw a siaredir yn Nwyrain, Canolbarth a De Affrica. Tarddodd Lingala ar hyd Afon Congo yn Nhalaith Equateur. Am y tro, Lingala, a elwid yn wreiddiol yn Lobangi, oedd iaith grŵp ethnig Bangala. Yng nghanol rhanbarth Ngala y buont yn byw ynddi, hanner ffordd rhwng Léopoldville (Kinshasa bellach) a Stanleyville (Kisangani bellach), porthladd Nouvelle Anvers (Antwerp Newydd) (Makanza ers 1966) oedd un o safleoedd masnachu cyntaf a adeiladwyd gan Gwladwriaeth Rydd y Congo. Roedd y tair safle masnachu a grybwyllwyd ymhlith y rhai cyntaf ym Masn isaf y Congo i ddod yn orsafoedd cenhadol Catholig o 1899. Yn y 19g, daeth Lobangi, yn gymysg ag ieithoedd Bantw eraill, yn lingua franca cenedlaethol ac yn iaith fasnachol, gyda theilyngdod mawr yn cael ei briodoli i Égide de Bœck.

Roedd geiriau benthyg o Ffrangeg a Kiswahili yn cael eu cynnwys yn achlysurol. Mae Lingala yn un o'r ieithoedd Lusengo ac mae ganddi gysylltiad ieithyddol agos â Bangala a Bobangi, gyda thua thraean o'r eirfa yn rhannu tebygrwydd geiriadurol â'r iaith olaf y cododd ohoni.

Lledaenu

Dosbarthiad Lingála (gwyrdd golau) ac ardal iaith frodorol (gwyrdd tywyll)

Gweddi'r Arglwydd ar Lingala (2il o'r dde) yn Eglwys Paternoster yn Jerwsalem

Yn Congo-Kinshasa , nid Lingala yw iaith yr addysgu mewn ysgolion, er gwaethaf ei defnydd eang. Ar sail breifat, fodd bynnag, cynhelir cyrsiau llythrennedd llwyddiannus iawn yn fewndirol gan bwyllgorau poblogaeth lleol gyda chefnogaeth UNESCO . Mae geiriaduron i Sbaeneg, Ffrangeg neu Saesneg, er enghraifft. Ers 1970, mae'r Beibl wedi'i gyfieithu'n llawn i Lingala. Y mae gwahanol argraffiadau o'r Testament Newydd a'r Salmau. Mae Adolphe Dzokanga o'r Institut national des langues et civilizations orientales ym Mharis wedi ysgrifennu nifer o weithiau pwysig ar Lingala.

Siaredir Lingala gan dros ddeg miliwn o bobl mewn rhannau helaeth o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo a Gweriniaeth y Congo, ac i raddau llai yng Ngweriniaeth Canolbarth Affrica. Mae'n cael ei ledaenu'n eang yn y cyfryngau, y fyddin, yr heddlu, areithiau swyddogol, a cherddoriaeth, sydd hefyd wedi cyfrannu at ei ledaenu'n eang ers dad-drefedigaethu. Yng ngogledd Angola hefyd, yn enwedig yn nhalaith Uíge, mae llawer o bobl bellach yn siarad Lingala yn ogystal â Kongo, a siaredid yn wreiddiol yng ngogledd Angola . Mae hyn yn arbennig o wir ar gyfer siaradwyr Kikongo sydd â chysylltiadau aml dros y ffin i'r Congo. Fe'i defnyddir hefyd mewn rhannau o Gabon ac Wganda a siaredir. Yn y Congo DR mae ganddi statws iaith genedlaethol ar ôl yr iaith swyddogol Ffrangeg ac ochr yn ochr â Kikongo , Kiswahili a Tshiluba. Yn y brifddinas, Kinshasa, mae wedi hen oddiweddyd yr iaith ranbarthol Kikongo o ran nifer y siaradwyr.

Lledaenwyd yr iaith gan y fyddin gan mai dyma unig iaith Byddin Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Mae'r ffaith bod y fyddin yn mynd i bob rhan o'r wlad, ac yn delio gyda'r brodorion yn yr iaith yno, hyd yn oed yn ardaloedd Swahili, sydd yn iaith â statws uchel.

Amrywiadau

Gellir rhannu Lingala yn sawl tafodiaith neu amrywiaeth. Ystyrir mai'r rhai mwyaf yw Lingala Safonol, Lingala Lafar, Lingala Kinshasa, a Lingala Brazzaville.

Defnyddir Lingala Safonnol (a elwir yn Lingala littéraire neu Lingala classique yn Ffrangeg) yn bennaf mewn darllediadau addysgol a newyddion ar y radio a'r teledu ac mewn gwasanaethau eglwysi Catholig a dyma'r iaith a addysgir ar bob lefel o addysg. Cysylltir Lingala Safonnol yn hanesyddol â gwaith yr Eglwys Gatholig a chenhadon. Mae ganddo system saith llafariad [a, e, ɛ, i, o, ɔ, u] gyda harmoni llafariad llawn amser, heb straen . Mae ganddo hefyd set lawn o ragddodiaid enwau morffolegol gyda chyfathiant gramadegol gorfodol.

Lingala llafar (a elwir yn Lingala parlé yn Ffrangeg) yw'r amrywiad a ddefnyddir yn bennaf ym mywyd beunyddiol siaradwyr Lingala. Mae ganddo system rhagddodiad enwau morffolegol lawn ond nid yw'r system cyfathiant mor llym ag yn yr amrywiaeth safonol. Mae gan Lingala lafar hyd yn oed saith llafariad ond nid yw harmoni'r llafariaid yn orfodol. Cysylltir yr amrywiaeth hwn yn hanesyddol â gwaith cenhadon Protestannaidd.

Kinshasalingala a Brazzavillelingala yw tafodieithoedd prifddinasoedd y ddau Gongo. Mae'r ddwy yn cael eu dylanwadu'n drwm gan ieithoedd Bantw eraill yn ogystal â gan Ffrangeg (iaith swyddogol y ddwy wlad). Mae gan y ddau lawer o eiriau benthyg o'r ieithoedd hyn, yn ogystal â ffonoleg a gramadeg symlach.

Dosbarthiad

Niger-Congo, Congo Iwerydd, Volta-Congo, Benué-Congo, Bantoid, Bantu De, Bantu Cul, Gogledd-orllewin, C, Bangi-Ntomba (C 40), Lusengo.

Mae Lingala, y cod iaith LIN, yn un o wyth iaith Lusengo.

Seineg

Logo ISO 639 yr iaith Lingala

Llefariaid

	Llefariad blaen	Llefariad cefn
Cau	i	u
[Ryng-gysylltiol	e	o
Canol agored	ɛ	ɔ
Agored	a

IPA	Enghraifft (IPA)	Enghraifft (sillafu)	Ystyr	Nodiadau
i	/lilála/	lilála	oren
u	/kulutu/	kulutu	plentyn hynaf
e	/eloⁿɡi/	elongi	wyneb
o	/mobáli/	mobáli	gwryw	yngennir ychydig yn uwch nag o, gwireddu fel [o̝]
ɛ	/lɛlɔ́/	lɛlɔ́	heddiw
ɔ	/ᵐbɔ́ⁿɡɔ/	mbɔ́ngɔ	arian
a	/áwa/	áwa	yma

Cytseiniaid

Map o brif ieithoedd Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo

IPA	Enghraifft (IPA)	Enghraifft (sillafu)	Ystyr
p	/napési/	napésí	rhoddaf
ᵐp	/ᵐpɛᵐbɛ́ni/	mpɛmbɛ́ni	agos
b	/bolingo/	bolingo	caria
ᵐb	/ᵐbɛlí/	mbɛlí	cyllell
t	/litéya/	litéya	gwers
ⁿt	/ⁿtɔ́ⁿgɔ́/	ntɔ́ngó	gwawr
d	/daidai/	daidai	gludiog
ⁿd	/ⁿdeko/	ndeko	brawd
k	/mokɔlɔ/	mokɔlɔ	dydd
ᵑk	/ᵑkóló/	nkóló	perchennog
ɡ	/ɡalamɛ́lɛ/	galamɛ́lɛ	grammadeg
ᵑɡ	/ᵑɡáí/	ngáí	fi
m	/mamá/	mamá	mam
n	/bojini/	boyini	casineb
ɲ	/ɲama/	nyama	anifail
f	/fɔtɔ́/	fɔtɔ́	ffotograffiaeth
v	/veló/	veló	beic
s	/sɔ̂lɔ/	sɔ̂lɔ	yn wir
ⁿs	/ɲɔ́ⁿsɔ/	nyɔ́nsɔ	i gyd
z	/zɛ́lɔ/	zɛ́lɔ	tywod
ⁿz (1)	/ⁿzáᵐbe/	nzámbe	duw
ʃ	/ʃakú/	cakú eller shakú	Parot llwyd
l	/ɔ́lɔ/	ɔ́lɔ	ef
j	/jé/	yé	ef
w	/wápi/	wápi	oedd

(1) Mae ⁿʒ yn alffonig gyd ʒ yn dibynnu ar y dafodiaith

Ysgrifennu

Logo Wicipedia Lingala, er, efallai oherwydd trafferthion cytuno ar orgraff safonnol, yn 2023 dim ond ychydig dros 3,000 o erthyglau oedd gan yr iaith sydd ag iddi oddeutu 15 miliwn o siaradwyr

Mae Lingala yn fwy o iaith lafar nag o iaith ysgrifenedig, ac mae ganddi sawl system ysgrifennu wahanol. Mae'r rhan fwyaf o'r systemau ysgrifennu yn rhai ad hoc. Oherwydd y llythrennedd isel ymhlith siaradwyr Lingala yn Lingala ysgrifenedig (yn Congo-Brazzaville, mae lefel llythrennedd yn Lingala fel iaith gyntaf rhwng 10% a 30%), mae'r orgraff yn hyblyg iawn ac yn amrywio o un Congo i'r llall. Mae sillafu Ffrangeg yn dylanwadu'n drwm ar rai orgraffau, gan ddefnyddio er enghraifft S dwbl, "ss", i drawsgrifio [s] (yn Congo-Brazzaville); "ou" am [u] (yn Congo-Brazzaville); i gyda didolnod, "aï", i drawsgrifio [áí] neu [aí]; E gydag acen ddyrchafedig, "é", i drawsgrifio [e]; "e" i drawsgrifio [ɛ], o gydag acen ddyrchafedig, ó, i drawsgrifio [ɔ] neu weithiau [o] yn hytrach nag o fel trawsgrifiad ar gyfer [o] neu [ɔ]; Gall i neu y sefyll am [j]. Mae'r aloffonau hefyd yn bodoli fel ffurfiau eiledol yn yr orgraff werinol; mae "sango" yn ddewis arall yn lle nsango (gwybodaeth); mae "nyonso", "nyoso", "nionso", "nioso" i gyd yn drawsgrifiadau o nyɔ́nsɔ.

Ym 1976, mabwysiadodd y Société Zaïroise des Linguistes (Cymdeithas Ieithyddion Zairian) sgript ar gyfer Lingala, gan ddefnyddio'r e agored (ɛ) ac o agored (ɔ) i ysgrifennu'r llafariaid [ɛ] ac [ɔ], a defnydd achlysurol o acenion i tôn marcio. Oherwydd cyfyngiadau technegol, nid yw'r sillafu â ɛ a ɔ a'r acenion yn cael eu defnyddio mor eang. Ond ceir amrywiaeth o hyd ac er bod defnydd helaeth o'r iaith ar y cyfryngau cymdeithasol ond cedwir cyhoeddi llyfrau, dogfennau gweinyddol, a'r llywodraeth yn y Ffrangeg.

Lingala heddiw

Lingala yw un o brif ieithoedd brodorol y ddau Congo. Mae hefyd yn iaith sy'n cymhathu siaradwyr ieithoedd brodorol eraill gan ddod yn lingua franca ac yn brif iaith i lawer - hyd yn oed siaradwyr 3 iaith genedlaethol arall GDdG (Kongo, Swahili, a Tshiluba). Mae diffyg cytundeb ar orgraff safonnol yn tanseilio ymdrechion i wneud yr iaith (sydd fel pob iaith gynhenid Affricanaidd yn ddeinamig iawn yn ei esblygiad wrth i siaradwyr newydd ymuno a dylanwad prif ieithoedd fel Ffrangeg a Saesneg effeithio arni) a gwneud yn iaith ygrifenedig gweinyddiaeth y gwledydd. Mae gweinyddiaeth felly yn y Ffrangeg.

Addysg

Ffrangeg yw unig iaith prifysgolion, ysgolion uwchradd ac ysgolion cynradd, er ceir efallai peth Lingala mewn ysgolion yn y cefn gwlad. Erbyn 2023 ceir rhai ymdrechion i ddefnyddio Lingala fel cyfrwng dysgu. Gwneir hyn gan sefydliad an-stadudol Mabiki sy'n creu llenyddiaeth gwreddiol yn yr iaith ac sydd wedi sefydlu ysgol gynradd yn Kinshasa lle mai Lingala yw'r unig cyfrwng dysgu ar gyfer pob pwnc o fathemateg, hanes a Ffrangeg. Mae'r plant yno yn perfformio'n academaidd yn well nag ysgolion Ffrangeg eu cyfrwng.

Cerddoriaeth

Ymledodd dylanwad a bri Lingala drwy gyfrwng cerddoriaeth boblogaidd gan mai yn y brifddinas Kinshasa y cynhyrchir gymaint o'r gerddoriaeth y Congo. Bydd trigolion gwledydd eraill yn galw 'lingala' ar y gerddoriaeth heb ddeall mai enw'r iaith yw Lingala. Mae'r cerddoriaeth yma wedi bod yn ffasiynol ac wedi dod yn iaith ddeniadol wrth ledaenu'r iaith.

Bri

Mae Lingala hefyd wedi ymestyn tu allan i'r Congo gan ymestyn i Wlad Belg (hen reolwyr gwladychol y wlad), Ffrainc, UDA a Chanada ac o fewn Affrica. Dyma brif iaith cyfathrebu o fewn diaspora Congo dramor. Mae hyd yn oed i bobl nad sy'n siarad yr iaith yn frodorol am ddysgu'r iaith y tu allan i'r wlad. Yn wahanol i sawl iaith Affricanaidd arall (a'r Gymraeg) caiff Lingala ei basio ymlaen i'r ail a'r drydedd genhedlaeth yn y diaspora.

Dolenni allanol

• Tracing the History and Heritage of the DRC's Most Popular Lingua Franca, Lingala Sianel Africa's LSP Podcast ar Youtube
• Mabiki.net Archifwyd 2023-07-04 yn y Peiriant Wayback Sefydliad anstadudol dros hyrwyddo a defnyddio'r Lingala

Eginyn erthygl sydd uchod am Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Eginyn erthygl sydd uchod am Weriniaeth y Congo. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.