Tshiluba
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Luban |
| Label brodorol | Tshiluba |
| Enw brodorol | Tshiluba |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-2 | lua |
| cod ISO 639-3 | lua |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae Luba-kasaï, Ciluba neu Tshiluba (cilubà yn ôl y sillafiad safonol neu tshiluba [1]), yn iaith Bantw o'r grŵp ieithoedd Luba, a siaredir yn bennaf gan Baluba o Kasaï yn ne Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo ac yn y gogledd o Angola.
Enwau[golygu | golygu cod]
Gelwir Luba-kasaï yn gyffredin wrth ei hen brodorol, wedi'i ysgrifennu yn “Cilubà” (yn ôl y sillafiad safonol [2] ·[3]) neu “tshiluba” (er enghraifft yng Nghyfansoddiad Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo [4] [5]). Fe'i gelwir hefyd yn luba-lulua,[6] yn enwedig yn safon ISO 639-6, neu luba gorllewinol. Weithiau fe'i gelwir hefyd yn “Luba” ond gall yr enw hwn gyfeirio at ieithoedd Luba eraill hefyd. Mae ethnologue hefyd yn dynodi'r enw bena-lulua Nodyn:Ethno ; Mae Beena Luluwà (yn llythrennol “aelodau o Luluwà”) yn dynodi’r Luluwa yn yr ystyr llym ac yn siarad â nhw fel y cyeena luluwà [7] neu’r enw “luva” ond mae hyn yn hytrach yn dynodi’r kiluba (a drawsysgrifir “kiluʋa” neu “kiluva” gan rai awduron o yr 20g fel van Bulck [8] ·[9]) lle mae'r sain 'bilabial' yn dod yn ffrithiant rhwng dwy lafariad.
Dosbarthiad[golygu | golygu cod]
Mae Tshiluba yn perthyn i'r teulu iaith Bantw. Yn nosbarthiad ieithoedd Bantw yn ôl Malcolm Guthrie, yr iaith yng nghod L.31 yn y grŵp o ieithoedd Luba, L.30.[10]
Defnydd[golygu | golygu cod]
Mae tua 7,060,000 o bobl yn siarad Luba-kasai, gan gynnwys:Nodyn:Ethno
7,000,000 yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yn 1991, yn bennaf yn nhaleithiau Kasaï (de-ddwyrain traean), Kasaï-Central, Kasaï-Oriental a Sankuru, yn y taleithiau hyn fe'i dysgir yn y mwyafrif o ysgolion cynradd ac uwchradd, ac weithiau fel pwnc yn y graddau uwch; 60,000 yn Angola yn 2018, yn bennaf yn nhalaith Lunda-Nord (bwrdeistrefi Cambulo, Chitato, Cuilo, a Lucapa), gan siaradwyr o bob oed. Mae'r iaith hon yn cael ei chydnabod fel iaith genedlaethol gan erthygl 1 o Gyfansoddiad Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo 2006.[4]
Nodweddion[golygu | golygu cod]
Iaith Bantw a ddosberthir ymhlith yr ieithoedd Luba1 yw Luba-kasaï , sy'n ffurfio hanner y grŵp L o ddosbarthiad ieithoedd Bantw yn ôl Guthrie.
Ysgrifennu[golygu | golygu cod]
Yn ôl safoni sillafu, mae Luba-Kasai yn defnyddio'r wyddor Ladin, gyda'r deugraffau ‹ ng › , ‹ ny › a ‹ sh › . Mae'r llythyren 'c'[3] yn disodli'r trigram 'tsh' a ddefnyddir yn gyffredin. Dim ond mewn geiriau a fenthycwyd o ieithoedd eraill ac mewn enwau tramor [11] y defnyddir y llythrennau ‘q’, ‘r’ ac ‘x’.
| Llythrennau | a | b | c | d | e | f | g | h | i | j | k | l | m | n | ng | ny | o | p | r | s | sh | t | u | v | w | y | z |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ynganiad | a | b | tʃ | d | e | f | g | h | i | j | k | l | m | n | ŋ | ɲ | o | p | r | s | ʃ | t | u | v | w | y | z |
Tafodieithoedd[golygu | golygu cod]
Mae Ethnologue yn nodi gwahaniaethau sylweddol rhwng rhanbarthau hanesyddol Kasaï-Occidental (taleithiau presennol Kasaï a Kasaï-Central, wedi'u poblogi gan grŵp ethnig Luluwa Nodyn:Ethno) a'r Bakwa-Luntu.
Talaith hanesyddol Kasaï-Oriental (taleithiau presennol Kasaï-Oriental, Lomami a Sankuru, wedi'i phoblogi gan grwpiau ethnig Bena-Lubilanji, Bena-Konji, Bakwa-Diishò).
Mae Lungenyi Lumwe Maalu-Bungi (1991) yn rhoi’r ddwy brif dafodiaith, pob un â sawl math:[12]
y Cena-luluà (y brif dafodiaith gyntaf ac weithiau Cilubà-lulua) neu Cena-kananga, a siaredir gan y Bena-Luluà yn hen dalaith Kasaï-Occidental (taleithiau presennol Kasaï a Kasaï-Central); y Bulubà neu Cena-Mbujimayi a siaredir gan y Bena-Lubilanji yn hen dalaith Kasaï-Oriental (taleithiau presennol Kasaï-Oriental, Lomami a Sankuru).
Mae Gilles-Maurice de Schryver (1999) yn cynnwys tafodiaith y Bakwà-Luntu (L31c), yn nhalaith Kasaï-Central, fel trydedd brif dafodiaith Tshiluba.[13] ·[14]
Mae Standard Cilubà, a elwir hefyd yn “Tshiluba Clasurol”, yn seiliedig ar Cikwà-diishì a Cena-mpukà yn bennaf oherwydd, yn hanesyddol, roedd eu siaradwyr yn gwasanaethu fel hysbyswyr cyntaf i genhadon.[12] Mae Maalu Bungi a Kapudi Kalonga (1992) yn nodi ymhellach fod Cilubà safonol cenhadon Catholig yn “integreiddio elfennau sylweddol o dafodieithoedd Luntu a Luluà”, gan ei gwneud yn araith “pan-dafodieithol, goruwchleol”, yn wahanol i’r Cilubà o genhadon Protestannaidd sy’n seiliedig. ymlaen yn y bôn ar y Cena-luluà.[15]
Gramadeg[golygu | golygu cod]
| Dosbarth | Rhagddodiad enwol |
Rhagddodiad llafar (pwnc) |
Esiampl | Cymraeg |
|---|---|---|---|---|
| 1 | mu- | u- | muntu | person |
| 1a | ∅- | u- | tààtù | tad |
| 2 | ba- | ba- | bantu | personau/pobl |
| 2a | ba- | ba- | bataatù | tadau |
| 3 | mu- | u- | mucìma | calon |
| 4 | mi- | i- | micìma | calonnau |
| 5 | di- | di- | dikèlà | ŵy |
| 6 | ma- | a- | makèlà | ŵyau |
| 7 | ci- | ci- | cimuma | ffrwyth |
| 8 | bi- | bi- | bimuma | ffrwythau |
| 9 | N- | u- | nyunyu | aderyn |
| 10 | N- | i- | nyunyu | adar |
| 11 | lu- | lu- | lukàsu | hof |
| 10 | N- | i- | nkàsu | hofiau |
| 12 | ka- | ka- | kambelè | cneuen daear |
| 13 | tu- | tu- | tumbelè | cnau daear |
| 14 | bu- | bu- | budimi | cae |
| 6 | ma- | a- | madimi | caeau |
| 15 | ku- | ku- | kubala | darllen |
| 16 | pa- | pa nzùbu | tua'r tŷ | |
| 17 | ku(-) | ku- | ku nzùbu | adref |
| 18 | mu(-) | mu- | mu nzùbu | yn y tŷ |
Tshilumba heddiw a statws[golygu | golygu cod]
Fel nodir, mae Tshiluba yn un o bedwar iaith 'genedlaethol' yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, er mai Ffrangeg yw'r iaith swyddogol. Gellid dadlau nad oes iddi'r un bri â Lingala sydd wedi bod yn iaith y fyddin yn y Congo ac yn elw ar ei statws fel prif iaith Kinshasa sy'n brifddinas ar y wladwriaeth anferth. Ymddengys nad yw Tshiluba yn gyfrwng dysgu mewn ysgolion ac mai bychan yw'r deunydd argraffiedig yn yr iaith.
Radio[golygu | golygu cod]
Ceir cerddoriaeth a darlledu radio yn yr iaith. Ymysg un o'r gorsafoedd radio mae menter elusenol Foundation Hirondelle a'r rhaglen Ngomo ws Kasai sy'n trafod trallod a brwydrau unigolion a chymunedau.[18] Ceir hefyd Radio Okapi sydd hefyd yn darlledu y Tshiluba ac ieithoedd eraill y Congo.[19]
Ffilmiau byrion[golygu | golygu cod]
Ceir ymdrech ar greu ffilmiau cyllideb isel iawn yn yr iaith a'u llwytho ar Youtube. Mae'r ffilmiau'n ymwneud ag helyntion bob dydd pobl.[20]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Universal Declaration of Human Rights - Luba-Kasai (Tshiluba)". ohchr.org..
- ↑ Kambaja 2016, t. 298.
- ↑ 3.0 3.1 Maalu-Bungi 2011, t. 323.
- ↑ 4.0 4.1 Nodyn:Ouvrage
- ↑ "République démocratique du Congo, Constitution du 18 février 2006". Digithèque, Jean-Pierre Maury. Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2023.
- ↑ Nodyn:Lien web
- ↑ Luboya 1990, t. 164.
- ↑ van Bulck 1949, t. 135.
- ↑ van Bulck 1954, t. 85.
- ↑ Maho 2009.
- ↑ 11.0 11.1 "Tshiluba language and alphabet" (yn Saesneg). Nodyn:Lien.
- ↑ 12.0 12.1 Maalu-Bungi 1991, t. 185.
- ↑ de Schryver 1999, t. 11.
- ↑ Nodyn:Lien web
- ↑ Maalu Bungi & Kapudi Kalonga 1992, t. 260.
- ↑ Coupez 1954, t. 45.
- ↑ Kamwangamalu 2000, t. 167.
- ↑ "Our new programme "Ngoma Wa Kasaï" on air in Kananga, DRC". Foundation Hirondelle. Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Radio Okapi". All Radio.Net. Cyrchwyd 5 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Tshiluba Language". https://tshiluba.mofeko.com/. Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2023. External link in
|publisher=(help)
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- Luba-Lulua (Tshiluba) ar Ethnologue[dolen marw]
- Tshiluba ar wefan Omniglot
- The creation of Lubaland: missionary science nd Christian literacy in the making of the Luba Katanga in Belgian Congo gan David Maxwell yn Journal of Eastern African Studies, cyhoeddwyd yn 2016
- Tshiluba Lesson 43: Tshiluba & Zulu Bantu Language Similarities ar Youtube
- Benjamin Mulamba(Tuimbe) canwr yn yr iaith Tshilumba
Eginyn erthygl sydd uchod am Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.