Ivano-Frankivsk
 | |
 | |
| Math | dinas bwysig i'r rhanbarth yn Wcráin, tref neu ddinas, dinas fawr  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Ivan Franko |
| Poblogaeth | 238,196 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Ruslan Martsinkiv |
| Cylchfa amser | UTC+2, UTC+03:00 |
| Gefeilldref/i | Trakai, Lublin |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Ivano-Frankivsk Raion |
| Sir | Ivano-Frankivsk Oblast |
| Gwlad |  Wcráin |
| Arwynebedd | 119 km² |
| Uwch y môr | 244 metr |
| Yn ffinio gyda | Uhryniv |
| Cyfesurynnau | 48.9228°N 24.7106°E |
| Cod post | 76000–76490 |
| Pennaeth y Llywodraeth | Ruslan Martsinkiv |
 | |
Dinas yng ngorllewin Wcráin yw Ivano-Frankivsk (Wcreineg: Івано-Франківськ). Cyn 1962 gelwid y ddinas yn Stanyslaviv (Wcreineg: Станиславів; Pwyleg: Stanisławów; Almaeneg: Stanislau; Iddeweg: סטאַניסלעו, Stanislev). Hi yw prifddinas Oblast Ivano-Frankivsk o'r un enw ac mae'n ffurfio ardal drefol ar wahân o fewn yr ardal hon. Mae gan y ddinas 218,359 o drigolion (2001). Enwyd y ddinas wedi'r bardd, llenor a dyniaethwr, Ivan Franko.
Hanes
[golygu | golygu cod]Mae'r ddinas wedi bodoli o dan sawl enw gan adlewyrchu llanw a thrai pwerau milwrol ac ieithyddol yr ardal. Adnabwyd y dref gan ei henw Pwyleg yn wreiddiol, Stanisławów. Sefydlwyd Stanisławów fel caer ac fe'i henwyd ar ôl hetman Pwyleg, Stanisław "Rewera" Potocki.[1] Adeiladwyd y dref o'r enw Stanisławów fel caer i amddiffyn Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd rhag cyrchoedd Tatariaid y Crimea. Adeiladwyd y ddinas ar y safle lle sefydlwyd pentref Zabolottya yn 1437.[2]
Soniwyd am Stanisławów gyntaf yn 1662 pan dderbyniodd Gyfraith Magdeburg. Rhoddwyd caniatâd i'r Iddewon adeiladu tai iddynt eu hunain ar y "Judenstraaße", a leolwyd ar y pryd ger glannau'r afon.[3] Mewn amseroedd diweddarach, llwyddodd y gaer hefyd i wrthsefyll ymosodiadau gan luoedd Twrci a Rwseg. Ar ôl cael ei ailadeiladu'n helaeth yn ystod y Dadeni, weithiau cyfeiriwyd ato hefyd fel Klein-Leopolis. Roedd y ddinas hefyd yn ganolfan bwysig i ddiwylliant Armenia yng Ngwlad Pwyl.
Ym 1772 gyda'r gyntaf o adrannau Gwlad Pwyl daeth Stanisławów yn rhan o Awstria-Hwngari ac yn perthyn i deyrnas ymreolaethol Galicia a Lodomeria .
Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf
[golygu | golygu cod]Ym mis Hydref 1918, dymchwelodd Awstria-Hwngari a chyhoeddwyd Gweriniaeth Pobl Gorllewin Wcrain (ZUNR).[4]
Ym 1919 bu'r ddinas yn faes brwydro mawr yn ystod y Rhyfel Pwylaidd-Wcreineg a chafodd ei hatodi gan Wlad Pwyl fel rhan o'r Ail Weriniaeth Bwylaidd a'i gwneud yn brifddinas Stanisławów Voivodeship.
Ym 1920 cymerodd y Fyddin Goch y ddinas dros dro. Yn ystod yr ychydig ddyddiau rhwng ymadawiad y Fyddin Goch a mynediad byddin Gwlad Pwyl, cyflawnodd byddin breifat Symon Petlyura lofruddiaethau, ysbeilio a threisio.[5]
Roedd cyfrifiad 1931 yn cyfrif cyfanswm o 196,242 o drigolion, gyda 60.6% ohonynt yn Bwyliaid, 24.7% yn Wcreiniaid a 13.6% yn Iddewon.
Yr Ail Ryfel Byd
[golygu | golygu cod]Yn ystod goresgyniad Gwlad Pwyl gan yr Almaenwyr a'r Sofietiaid yn 1939 , cymerwyd y ddinas gan yr Undeb Sofietaidd a'i hychwanegu at Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Wcráin.
Cyn i'r ddinas gael ei chipio gan y Natsïaid ar 26 Gorffennaf 1941, roedd mwy na 40,000 o Iddewon yn byw yn Stanisławów. Yn ystod meddiannaeth y Natsïaid, lladdwyd mwy na 600 o ddeallusion Pwylaidd a mwyafrif y trigolion Iddewig yn dreisgar.
Ar 1 Awst 1941, saethwyd rhwng 8,000 a 12,000 o Iddewon yn farw yn y fynwent Iddewig gan y Sicherheitspolizei, yr Ordnungspolizei a heddlu'r rheilffordd.[6] Ar Awst 22, 1942, mewn dial am farwolaeth Wcráin, saethwyd mil arall o Iddewon. Fe wnaeth heddlu’r Natsïaid dreisio merched a merched Iddewig cyn iddyn nhw gael eu cludo i gwrt pencadlys Sicherheitspolizei.
Cyn i'r Aktion newydd ddigwydd, roedd tua 11,000 o Iddewon yn byw yn Stanislawów. Ar 22 neu 23 Chwefror 1943, gorchmynnodd Brandt, a oedd wedi olynu Hans Krüger fel SS-Hauptturmführer, amgylchynu'r ghetto Iddewig ac felly cychwynnodd y datodiad terfynol. Pedwar diwrnod ar ôl i'r gyflafan ddechrau, gosododd y Natsïaid bosteri yn cyhoeddi bod Stanisławów "yn rhydd o Iddewon".
Ar 6 Mai 1968, dedfrydwyd Hans Krüger i oes yn y carchar ym Münster. Cafodd ei ryddhau yn 1986.
Pan gyrhaeddodd y fyddin Sofietaidd Stanisławów ar 27 Gorffennaf 1944, roedd cant o Iddewon yn y ddinas o hyd a oedd wedi goroesi'r Holocost trwy guddio. Goroesodd cyfanswm o 1500 o Iddewon o Stanislawów y rhyfel.
Rhwng 1942 a Ionawr 1944, daliwyd 371 o filwyr yr Iseldiroedd yn garcharorion yng ngwersyll carcharorion rhyfel Stalag. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y fyddin Sofietaidd, trosglwyddwyd y carcharorion rhyfel i wersyll Neubrandenburg yn nwyrain yr Almaen.
Ar ôl yr Ail Ryfel Byd
[golygu | golygu cod]Ym 1944, atodwyd y ddinas i Gweriniaeth Sofiet Sosialaidd Wcráin, a ddaeth yn annibynnol ym mis Awst 1991 ar ôl cwymp yr Undeb Sofietaidd.
Yn 1962, newidiwyd enw'r ddinas i'w henw presennol, mewn teyrnged i'r awdur Wcreineg, Ivan Franko.
Yn y 1990au cynnar, roedd y ddinas yn gadarnle pwysig i fudiad annibyniaeth Wcrain.
Population and demographics
[golygu | golygu cod]Mae cofnod poblogaeth hanesyddol yn cael ei dynnu o borth Ivano-Frankivsk,[7] more recent – the Regional Directorate of Statistics.[8] yn fwy diweddar – y Gyfarwyddiaeth Ystadegau Ranbarthol.[28] Mae yna hefyd wybodaeth arall am dwf poblogaeth fel yr IddewonGen.[9] Gyda seren mae blynyddoedd o ddata bras wedi'u nodi. Yn y 18fed ganrif, roedd gwahaniaethu rhwng Pwyliaid a Ukrainians yn ôl cefndir crefyddol yn hytrach nag ethnig (Pabyddion vs Uniongred).
| Y boblogaeth hanesyddol | ||
|---|---|---|
| Blwyddyn | Pobl. | ±% |
| 1732 | 3,300 | — |
| 1792 | 5,448 | +65.1% |
| 1849 | 11,000 | +101.9% |
| 1869* | 14,786 | +34.4% |
| 1880 | 18,626 | +26.0% |
| 1900* | 27,012 | +45.0% |
| 1910* | 29,850 | +10.5% |
| 1914 | 64,000 | +114.4% |
| 1921 | 51,391 | −19.7% |
| 1931 | 60,626 | +18.0% |
| 2007 | 222,538 | +267.1% |
| 2008 | 223,634 | +0.5% |
| 2009 | 224,401 | +0.3% |
| 2012 | 242,549 | +8.1% |
| 2017 | 255,100 | +5.2% |
Ivano-Frankivsk Heddiw
[golygu | golygu cod]Mae'r ddinas yn ganolfan diwylliannol ac economaidd i'r ardal.
Adysg Uwch
[golygu | golygu cod]Mae gan y ddinas chwe prifysgol, Sefydliad Rheolaeth Ivano-Frankivsk sy'n gampws lleol o Brifysgol Economaidd Genedlaethol Ternopil, a Sefydliad Rheolaeth ac Economeg Ivano-Frankivsk "Halytska Akademia". Mae pob un o'r prifysgolion hynny yn cael eu hariannu gan y wladwriaeth.
- Prifysgol Genedlaethol Vasyl Stefanyk Precarpathian
- Prifysgol Dechnegol Genedlaethol Olew a Nwy Ivano-Frankivsk (Prifysgol Olew a Nwy)
- Prifysgol Feddygol Genedlaethol Ivano-Frankivsk
- Prifysgol y Gyfraith Brenin Daniel o Galicia Ivano-Frankivsk
- Academi Ddiwinyddol Eglwys Gatholig Roegaidd Wcráin Ivano-Frankivsk
- Prifysgol Economeg a'r Gyfraith Gorllewin Wcráin
Chwaraeon
[golygu | golygu cod]
Mae Ivano-Frankivsk yn gartref i nifer o glybiau chwaraeon. Yn fwyaf nodedig, roedd yn gartref i'r clwb pêl-droed F.C. Spartak Ivano-Frankivsk (Prykarpattya) a gymerodd ran ar lefel genedlaethol ers y 1950au. Ers 2007, mae'r clwb yn chwarae ei dîm ieuenctid Spartak-93 yn unig ac yn cystadlu yng Nghynghrair Pêl-droed Plant-Ieuenctid yr Wcráin. Ad-drefnodd cyn-lywydd Spartak Anatoliy Revutskiy dîm y brifysgol leol (Prifysgol Olew a Nwy) yn 2007 i'r "FSK Prykarpattia" newydd gyda chefnogaeth maer y ddinas Anushkevychus gan ei wneud yn brif glwb pêl-droed yn y rhanbarth ac yn disodli Spartak. Cyn hynny yn ystod y cyfnod interbellum, roedd y ddinas yn gartref i glwb pêl-droed arall yn seiliedig ar y garsiwn Pwylaidd lleol ac o'r enw Rewera Stanisławów (1908). Roedd y clwb hwnnw’n cystadlu ar lefel ranbarthol a oedd wedi esblygu’r cyfnod hwnnw. Gyda dechrau'r Ail Ryfel Byd, diddymwyd y clwb hwnnw. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd ymhlith nifer o rai eraill roedd clwb arall "Elektron" a gymerodd ran yn llwyddiannus ar lefel ranbarthol tua'r 1970au.
Mae'r ddinas hefyd yn gartref i dîm futsal, PFC Uragan Ivano-Frankivsk, sy'n cystadlu ym Mhencampwriaeth Futsal Wcrain. Nhw oedd pencampwyr yr Wcrain ar ôl ennill gemau ail gyfle tymor 2010/11 ac felly wedi cymryd rhan yng Nghwpan Futsal UEFA 2011–12 am y tro cyntaf.
Roedd gan y ddinas dîm hoci iâ, HC Vatra Ivano-Frankivsk, a chwaraeodd ym Mhencampwriaeth Hoci Wcrain yn flaenorol.
Mae Ivano-Frankivsk hefyd yn dref enedigol i gymnastwyr Wcrain; un ohonynt yw Dariya Zgoba a enillodd aur ar y bariau anwastad ym Mhencampwriaethau Ewropeaidd 2007 ac a gyrhaeddodd rownd derfynol Gemau Olympaidd Beijing, 2008; yr un arall yw Yana Demyanchuk, a enillodd aur ar y trawst cydbwysedd ym Mhencampwriaethau Ewropeaidd 2009.
Mae clybiau eraill yn cynnwys:
- Hoverla Ivano-Frankivsk (pêl-fasged)
- Roland Ivano-Frankivsk (rygbi)
- Uragan (futsal)
Gefaill drefi
[golygu | golygu cod]Mae Ivano-Frankivsk wedi gefeillio â sawl dinas dramor:[10]
Arlington County, Unol Deleithiau (2009)
Braga, Portiwgal (2017)
Brest, Belarws (2004)
Chrzanów, Gwlad Pwyl (2001)- Sir Chrzanów County, Gwlad Pwyl (2016)
Jelgava, Latfia (2007)- Koszalin, Gwlad Pwyl (2010)
- Lublin, Gwlad Pwyl (2009)
Nanning, China (2019)- Nowa Sól County, Gwlad Pwyl (2010)
- Ochota (Warsaw), Gwlad Pwyl (2006)
- Opole, Gwlad Pwyl (2005)
Přerov, Czechia (2010)
Rustavi, Georgia (2016)- Rybnik, Gwlad Pwyl (2001)
- Rzeszów, Gwlad Pwyl (2000)
Strășeni District, Moldofa (2016)- Świdnica, Gwlad Pwyl (2008)
- Tomaszów Mazowiecki, Gwlad Pwyl (2004)
Trakai, Lithwania (2006)- Zielona Góra, Gwlad Pwyl (2001)
Ym mis Chwefror 2016 bu i Gyngor Dinas Ivano-Frankivsk derfynu ei pherthynas gefeillio gyda dinasoedd Rwsiaidd Surgut, Serpukhov a Veliky Novgorod oherwydd rhyfel Rwsia ar Wcráin.[11]
Dolenni
[golygu | golygu cod]- Franuk.com – Portal Ivano-Frankivsk (ua)
- Franyk.com – Prikarpattya Portal (ru)
- Gwefan Ivano-Frankivsk Archifwyd 2022-03-14 yn y Peiriant Wayback
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "The City of Ivano-Frankivsk". sbedif.if.ua. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 16, 2000. Cyrchwyd March 7, 2010.
- ↑ Ivano-Frankivsk – Euroscope
- ↑ Joodse genealogie – De Joodse vestiging van haar begin tot 1772.
- ↑ Toronto Oekraïense genealogie groep – Geschiedenis van Galicië.
- ↑ Joodse genealogie – Tussen de twee wereldoorlogen
- ↑ Encyclopedie van de Holocaust – Stanisławów
- ↑ "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-10-03. Cyrchwyd 2009-09-14.CS1 maint: archived copy as title (link)
- ↑ "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-03-15. Cyrchwyd 2013-07-09.CS1 maint: archived copy as title (link)
- ↑ "Pinkas hakehillot – Stanislawow".
- ↑ "Перелік партнерських міст Івано-Франківська" (PDF). mvk.if.ua (yn Wcreineg). Ivano-Frankivsk. 2019-09-01. Cyrchwyd 2020-03-30.
- ↑ Nodyn:In lang Chernivtsi decided to terminate the relationship with twin two Russian cities, The Ukrainian Week (27 Chwefror 2016)
